Научная статья на тему 'XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДА САМАРҚАНД ВИЛОЯТИДА ТИББИЙ АҲВОЛ (ЎЗМА ҲУЖЖАТЛАРИ АСОСИДА)'

XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДА САМАРҚАНД ВИЛОЯТИДА ТИББИЙ АҲВОЛ (ЎЗМА ҲУЖЖАТЛАРИ АСОСИДА) Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

88
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
округ / терапевтик / фармацевт / жарроҳ / фельдшер / ветеринар / доя / дорихона / табобат / акушер / амбулатория / эмлаш / county / therapist / pharmacist / surgeon / paramedic / veterinarian / milking / pharmacy / medicine / obstetrician / outpatient / vaccination

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Жонибек Шодиевич Бўтаев

Мазкур мақолада XIX асрнинг иккинчи ярмида Самарқанд вилояти тиббий аҳволи ҳақида сўз юритилиб, Россия томонидан вилоят истило қилингач барча соҳаларда бўлгани сингари тиббиѐт тизимида ҳам бир қатор ўзгаришлар содир бўлганлиги, маҳаллий аҳолининг халқ табобатидан ташқари замонавий тиббиѐт ютуқлардан фойдалана бошлагани, ўша даврдаги санитарик ва эпидемиологик аҳвол, шифохоналар фаолияти ва аҳволи, тиббий мутахассислар таркиби ва уларга мурожаат қилганлар сонлари тўғрисида маълумотлар келтириб ўтилган. Шунингдек, вилоят Зарафшон округи деб аталган даврда аҳолининг рус тиббий хизматидан фойдаланиш даражаси, тиббиѐт вакиллари таркиби ва фаолияти, уларга ажратилган йиллик маблағлар архив манбалари ва статистик ҳисоботлар орқали таҳлил қилиб чиқилган. Округ кейинчалик вилоятга айлантирилгач, тиббиѐт тизимида ўтказилган ислоҳотлар ва уларнинг мазмун-моҳияти ҳамда вилоятдаги дорихоналар фаолияти статистик рақамларлар орқали ўлканинг бошқа вилоятлари билан таққосланиб баҳо берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MEDICAL SITUATION IN SAMARKAND REGION IN THE SECOND HALF OF XIX CENTURY (ON THE BASIS OF DOCUMENTS OF THE NATIONAL ARCHIVE OF UZBEKISTAN)

The article discusses the medical situation in the Samarkand region in the second half of the XIX century. information on the activities and condition of hospitals, the composition of medical professionals and the number of people who applied to them. Also, the level of access to Russian medical services, the composition and activities of medical representatives, the annual funds allocated to them during the so-called Zarafshan district of the region were analyzed through archival sources and statistical reports. Later, when the district was transformed into a province, the reforms in the medical system and their content, as well as the activities of pharmacies in the region were evaluated in statistical figures in comparison with other regions of the country

Текст научной работы на тему «XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДА САМАРҚАНД ВИЛОЯТИДА ТИББИЙ АҲВОЛ (ЎЗМА ҲУЖЖАТЛАРИ АСОСИДА)»

XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИДА САМАРКАНД ВИЛОЯТИДА ТИББИЙ АХ,ВОЛ (УЗМА ^УЖЖАТЛАРИ АСОСИДА)

Жонибек Шодиевич Бутаев

УзМУ Тарих факультети таянч докторанти mr.butayev@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада XIX асрнинг иккинчи ярмида Самарканд вилояти тиббий ахволи хакида суз юритилиб, Россия томонидан вилоят истило килингач барча сохаларда булгани сингари тиббиёт тизимида хам бир катор узгаришлар содир булганлиги, махаллий ахолининг халк табобатидан ташкари замонавий тиббиёт ютуклардан фойдалана бошлагани, уша даврдаги санитарик ва эпидемиологик ахвол, шифохоналар фаолияти ва ахволи, тиббий мутахассислар таркиби ва уларга мурожаат килганлар сонлари туFрисида маълумотлар келтириб утилган. Шунингдек, вилоят Зарафшон округи деб аталган даврда ахолининг рус тиббий хизматидан фойдаланиш даражаси, тиббиёт вакиллари таркиби ва фаолияти, уларга ажратилган йиллик маблаFлар архив манбалари ва статистик хисоботлар оркали тахлил килиб чикилган. Округ кейинчалик вилоятга айлантирилгач, тиббиёт тизимида утказилган ислохотлар ва уларнинг мазмун-мохияти хамда вилоятдаги дорихоналар фаолияти статистик ракамларлар оркали улканинг бошка вилоятлари билан таккосланиб бахо берилган.

Калит сузлар: округ, терапевтик, фармацевт, жаррох, фельдшер, ветеринар, доя, дорихона, табобат, акушер, амбулатория, эмлаш.

MEDICAL SITUATION IN SAMARKAND REGION IN THE SECOND HALF OF XIX CENTURY (ON THE BASIS OF DOCUMENTS OF THE NATIONAL

ARCHIVE OF UZBEKISTAN)

Jonibek Shodiyevich Butaev

Doctoral Student of the Faculty of History of National University of Uzbekistan

mr.butayev@mail.ru

ABSTRACT

The article discusses the medical situation in the Samarkand region in the second half of the XIX century. information on the activities and condition of hospitals, the composition of medical professionals and the number of people who applied to them. Also, the level of access to Russian medical services, the composition and activities of

medical representatives, the annual funds allocated to them during the so-called Zarafshan district of the region were analyzed through archival sources and statistical reports. Later, when the district was transformed into a province, the reforms in the medical system and their content, as well as the activities of pharmacies in the region were evaluated in statistical figures in comparison with other regions of the country.

Keywords: county, therapist, pharmacist, surgeon, paramedic, veterinarian, milking, pharmacy, medicine, obstetrician, outpatient, vaccination.

КИРИШ

Самарканд вилояти 1868 йилда Россия империяси томонидан эгаллангач, худуднинг ижтимоий узгаришлар содир булди. Жумладан, ахоли учун мухим булган тиббиёт тизимида бир катор ислохотлар утказилиб, асрлар давомида шаклланиб келган ахоли тиббий маданияти ва турмуш-тарзи империя манфаатларига мослаштирилди. Яъни, ахоли эндиликда халк табобати билан бир каторда замонавий тиббиётдан хам фойдалана бошлади. Тиббий тизимдаги мазкур узгаришларни статистик шархлар ва тупламлар оркали хам тадкик этиб, тахлилий хулосалар чикариш, мазкур даврнинг тарихий зиддиятларини батафсил урганиш мумкин.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мазкур давр тиббий ахволини тадкик этишда статистик маълумотлар хам манба сифатида хизмат кила олади. Уз навбатида Самарканд вилояти мустамлака даври тиббий хаётини ёритувчи манбаларни даври буйича куйидагича туркумлаб чикишимиз мумкин:

1. Мустамлака даври адабиётлари 2.Совет даври адабиётлари. 3. Мустакиллик даври адабиётлари. Мустамлака даври манбаларига архивларда сакланаётган йиллик хисоботлар ва тупламлар, статистик шархлар, махаллий ва рус олимлари томонидан ёзилган асарлар киради.

Мустамлака даврига оид адабиётлари ва архив хужжатларида XIX асрнинг иккинчи ярмида Самарканд вилояти ахолиси сони, саломатлиги холати, тугилиш ва улим даражаси, тиббиёт вакиллари, шифохоналар фаолияти, санитарик ва эпидемиологик ахвол ва бошкалар хакида мухим маълумотлар бериб утилган.[1]

МУ^ОКАМА

Маълумки, Самарканд вилояти мустамлака килингунга кадар махаллий ахоли тиббий ёрдам учун табиблар ва муллаларга мурожаат килишган. Барча

сохаларда булган каби тиббиёт сохасида хам узгаришлар содир булди. Эндиликда, Самарканд вилояти шахарлари ва уездларида рус шифокорлари хизмати пайдо булди. Рус шифокорлари махаллий ахолига асосан икки хил хизмат курсатган: терапевтик ва жаррохлик хизматлари. Вилоятда турли шифохоналар - шошилинч тиббий ёрдам хоналари, касалхоналар, ярим касалхоналар, шифохоналар ва фельдшерлик пунктлари фаолияти йулга куйилди.

1882-1883 йилларда улкани текширган императорнинг махфий маслахатчиси Ф.К.Гирснинг маълумотларига кура Зарафшон округи ахолиси учун хизмат курсатувчи тиббий ходимлар сони куйидагича булган:

шахар шифокори (Самарканд шахрида) - 1 нафар, уезд шифокори - 2 нафар ва уларнинг таржимонлари - 3 нафар, уезд дояси - 2 нафар, тиббий ёрдамчилар - 2 нафар ва фельдшерлар - 2 нафар. [2] Жами тиббий ходимлар сони 12 нафар булиб, уларга йилда бир маротаба шахар хамда земство маблагларидан 8820 рубль ажратилган. Бундан ташкари кушимча равишда Зарафшон округи шифокори худуддаги тиббий кисмнинг назоратини олиб борганлиги учун 800 рубль микдорида ойлик олган. Куриниб турибдики, тиббий кисмнинг харажатлари жуда катта булган, аммо тиббий ёрдам етарли даражада булмаган. Харажатларни камайтириш максадида рус маъмурияти томонидан вилоятдаги тиббий булинмани назорат килиш вазифаси вилоят харбий шифокорига юклатилган. Унга вилоят шифокор-инспекторининг хукук ва мажбуриятлари хам берилган. Кейинчалик, бутун вилоят буйлаб тиббиёт улимини умумий назорат килиш Округ харбий-тиббий инспекторига топширилади.

Генарал-губернатор Кауфман даврида (1867-1881) Туркистон улкасида тиббиёт муассасаларининг кенг тармоги яратилиб, улар нафакат харбий хизматчилар ва кучириб келтирилганларга, балки махаллий ахоли вакилларига хам тиббий ёрдам курсатдилар. Ахолига хизмат курсатувчи тиббиёт вакиллари шифокорлар, фельдшерлар, акушерлар, фармацевтлар ва бошкалардан иборат эди. Императорнинг махфий маслахатчиси Ф.К.Гирс "махаллий ахоли орасида рус тиббиётининг обруси асосан шахарларга якин жойда яшовчилар орасида усиб борди" деб таъкидлаб утган.[3] Унинг кайд этишича 1881 йилда Туркистон худудида Россия тиббиёт хизматларидан (харбийларни хисобламаганда) умумий 22600 ахоли фойдаланган ва улардан 18500 нафари махаллий ахоли булиб, минтака махаллий ахолиси умумий сонининг (2300000 киши) 1 фоизидан камрогини ташкил этган. Шундай килиб, подшо хукумати

томонидан улкада курилган чораларга карамай, согликни саклаш тизими суст даражада ривожланган эди.

Аммо 1886 йилда "Туркистон улкасини бошкариш тугрисидаги Низом" кабул килингач хам улканинг тиббий булимини бошкариш тизимида туб узгаришлар руй бермади. Ушбу Низомнинг II боби (А пункти) билан тиббий тузилма Бош харбий-тиббий бошкарманинг назорати остида колди. Хужжатда шундай ёзилган эди: "Тиббий кисмнинг жойлардаги бошкаруви таркибига куйидагилар киради: вилоят харбий тиббий инспектори, унинг ёрдамчиси, вилоят ветеринария шифокори ва офталмолог, шифокорлар котиби, фармацевтлар котиби ва кимёвий лаборатория мудири".[4] Мазкур Низомга кура, Самарканд вилояти тиббиёт таркиби вилоят тиббий инспектори хукукига эга булган вилоят шифокори томонидан назорат килинган. Унинг вилоят харбий губернаторига буйсуниши алохида кайд этилди. Уезд ва шахар шифокорларини тайинлаш бош харбий тиббий инспектор томонидан амалга оширилган, аммо Туркистон генерал-губернатори томонидан тасдикланган. 1886 йилги Низомга биноан шифокорлар дориларни барча беморларга, махаллий ахоли бундан мустасно, генерал-губернатор томонидан тасдикланган микдор буйича сотишган ва камбагаллар махсус хукумат маблаглари хисобидан дори-дармонларни бепул олишган. Уезд ва шахар шифокорлари чечакка карши эмлашни амалга ошириши ва бу жараёнга махаллий ёшларни жалб килиши, уларга вилоятларнинг маблаглари хисобидан ушбу ишни ургатиши шарт эди. Касалхоналарда даволаниш пулли, аммо тасдикланган тарифлар булган. Камбагалларга келсак, хокимият уларни вилоят земство суммаларидан тулаган. 1886 йилги Низом буйича шифокорлар касалларни - хам русларни, хам туб ахолини хам уйда, хам касалхоналарда даволашга мажбур эди. Шундай килиб, бутун тиббий соха, шу жумладан, соф фукаро тиббиёти хам, бутунлай харбий куч кулида колдирилди.

НАТИЖАЛАР

Туркистон улкасидаги касаллик ва улимлар сони тугрисида архив хужжатларида маълумотлар келтириб утилган. Жумладан, 1889 йилда 94497 киши тиббий ёрдам учун Россия шифокорларига мурожаат килган, улардан 558 киши вафот этган. Ушбу ракамлар, албатта, минтака ахолиси уртасидаги касалланиш ва улимни тулик ифодаламаган. Бунинг сабаблари рус амалдорлари томонидан архив хужжатларида куйидагича изохланган: 1) рус шифокорларининг окилона даволаши афзалликлари касал булган махаллий

ахолининг катта кисми онгига етарлича сингиб кетмаганлиги сабабли, улар табиблар, муллалар ва бошкалар томонидан касалликлардан даволанмокдалар; 2) окилона тиббий ёрдам минтаканинг барча ахолиси учун тулик мавжуд эмас, чунки бу ахоли пунктларидан билан тугри ташкил этилган тиббий ёрдам мавжуд булган жойлар уртасидаги масофа катта; 3) махаллий ва янги келган ахолидан канча одам харбий шифокорлардан тиббий ёрдам сураганликлари маълум эмас, чунки ушбу шифокорлар томонидан даволанган беморларнинг сони тугрисида маълумот берилмаган.[5]

Туркистон улкасида 1880-1889 йиллар, яъни ун йил давомида россиялик шифокорлардан тиббий ёрдамга мурожаат килганлар сони куйидагича булган: 1889 йил - 94497, 1888 йил - 72558, 1887 йилда - 63205, 1886 йилда - 73492, 1885 йилда - 55254, 1884 йилда - 42344, 1883 йилда - 37211, 1882 йилда -27211, 1881 йилда - 22219, 1880 йилда - 20757.[6]

Юкоридаги ракамлардан куриниб турибдики, улкада тиббий ёрдамга мурожаат килганлар сони йилдан-йилга купайиб борган. Жумладан, тиббий ёрдамга мурожаат килганлар сонининг Самарканд вилоятининг алохида худудлари буйича таксимланиши ва бошка йиллар билан таккосланиши куйидаги жадвалда келтирилган:

Шахар ва уездлар Тиббий ёрдамга мурожаат килганлар:

1889 1888 1887 1886 1885 1884 1883

Самарканд шахри 7802 5995 7046 5620 3357 3277 4360

Самарканд уезди 2421 3138 1419 5532 3676 2427 3429

Каттакургон шахри 1935 1773 302 313 256 215 215

Каттакургон уезди 2225 1753 4372 2100 1786 676 629

Жиззах уезди 18064 1991 866 2100 - - -

Хужанд уезди 4990 4761 4931 5163 4017 4109 2652

Жами Самарканд вилояти 37437 19411 18936 20828 13092 10704 11279

Юкоридаги жадвалдан келиб чиккан холда махаллий ахолининг россиялик шифокорларга мурожаатлари ортиб борганлиги, лекин ахоли сонига нисбатан анча камчиликни ташкил этганлигини кузатишимиз мумкин. Масалан, 1889 йилда вилоят буйича жами 34437 нафар ахоли тиббий ёрдам учун ташриф буюришган. Бу даврда вилоят умумий ахолиси сони 700 мингдан ортик эди. Бу эса уз навбатида махаллий ахолининг купчилик кисми хали хам табибларга мурожаат килганлигини курсатади. Таккослаш учун: 1889 йилда Сирдарё вилоятида 33765 ахоли, Фаргона вилоятида эса 23295 ахоли рус шифокорларига

мурожаат килган. Бундан куришимиз мумкинки, Самарканд вилоятида мурожаат килувчилар сони купрокни ташкил этган. Вахоланки, мазкур даврда Сирдарё вилоятида 1133584, Фаргона вилоятида эса 829731 киши яшаган.

Махаллий ахолининг рус шифокорларига ишона бошлаганлиги ва уларнинг курсатмаларини бажариши, чечакка карши эмлашнинг ортиб боришида тиббиёт ва полиция ходимларининг ахоли орасида олиб борган тушунтиришлари хамда катъий куйилган санитария талаблари мухим урин тутган.

1889 йилда тиббий ёрдам учун шифохоналарга ва шифохоналардан ташкарида мурожаат килганлар сонининг Самарканд вилояти шахарлари ва уездлари буйича таксимланишини куйидаги жадвалда куриш мумкин[7]:

Шахар ва уезд Шифохоналарда Шифохоналардан ташкарида Жами

Касалланган Вафот этган Касалланган Вафот этган Касалланган Вафот этган

Самарканд шахри 640 35 7162 6 7802 41

Самарканд уезди 62 2 2359 155 2421 157

Каттакургон уезди 297 20 3863 6 4160 26

Жиззаз уезди - - 18064 - 18064 -

Хужанд уезди - - 4990 - 4990 -

Жами 999 57 36438 167 37437 224

Юкоридаги жадвалдан куришимиз мумкинки, махаллий ахоли орасида рус шифокорларига мурожаат килиб даволанувчилар сони шифохоналардан ташкарида (рецепт буйича дориларни олиб, уйда ётиб даволаниш) анча купрок булган.

Шахарларда бозорлар, кучалар, хиёбонлар ва хоказоларнинг тозалиги хамда санитария холатларини кузатиш махаллий шахар округи ва полиция булимларига юклатилган. Мазкур мансабдор шахслар ёлгиз узи ёки шифокор ва савдогарлар синфидан булган вакил билан биргаликда йилига бир неча марта ховлиларни, бозорларни, турли савдо ва саноат корхоналарини текширганлар ва уй эгалари томонидан санитария коидалари бузилиш холатлари аникланса тузатишни талаб килганлар. Аммо полиция расмийлари хамда шахар ва туман шифокорлари уларнинг шахарда доимий яшаш жойи булганлиги сабабли, озми-

купми тугри санитария назорати факат номлари курсатилган шахсларнинг яшаш жойларида амалга оширилган. Минтаканинг кишлок ахолиси, айникса кучманчи ахолининг санитария масалалари мукаррар равишда узларига колдирилган, чунки фукаро шифокорлари ва полиция ходимларининг сони етарли эмаслиги сабабли улканинг юкори сиёсий маъмурияти шахарлардан ташкаридаги санитария холатини кузатишининг имконияти деярли йук эди.

Шифокорлар томонидан махаллий кишлок маъмуриятига кучалар ва ховлиларни тоза саклашга, ариклардаги сувнинг ва истеъмол махсулотларининг сифатли булиши масаласида тушунтириш ишлари олиб борилган. Махаллий ахоли бундай курсатмаларни канчалик окилона ва сидкидилдан бажараётганини назорат киладиган масъул шахс булмаган.

Улкада юкумли касалликлар ривожланиши билан округ ва харбий шифокорлар тегишли идоралар томонидан ушбу худудларга инфекцияни йук килиш, касал ахолига тиббий ёрдам курсатиш ва тегишли чораларни куриш учун дорилар, дезинфекцияловчи воситалар ва зарур маблаглар билан таъминланган холда фельдшерлар билан биргаликда юборилган ва етарли микдорда таъминлаб турилган.

Ахолини турли юкумли касалликлардан химоя килиш ва эпидемия таркалишининг олдини олиш максадида эмлаш тадбирлари утказиб турилган. Эмлаш Туркистон улкасининг барча шахар ва туманларида амалга оширилган ва хамма жойда хам бир хил муваффакиятга эришилмаган. Хусусан, 1889 йилда улкада чечакка карши 36735 киши эмланган ва шулардан 34187 нафари уни муваффакиятли кабул килган ва 2548 нафарида эса фойдасиз булган.

1883-1886 йиллар давомида Туркистон улкаси буйича чечакка карши эмланганлар сони куйидагича булган: 1883 йил - 30964, 1884 йил - 34213, 1885 йил - 35227, 1886 йил - 35989.[8] Самарканд вилояти буйича эса, 1883-1893 йилларда чечакка карши эмланганлар микдори куйидагича булган: 1883 йил -1580, 1884 йил - 955, 1885 йил - 2271, 1886 йил - 2204,[9] 1887 йил - 2896, 1889 йил - 3461, 1890 йил - 4777, 1892 йил - 4192, 1893 йилда - 4257. Бу ерда шуни кайд этиш лозимки, 1883-1884 йилларда округнинг Тогли туманларида чечакка карши эмлаш тадбирлари утказилмаган ва 1885-1886 йиллардаги эмлаш жараёнларида эса округнинг Самарканд ва Каттакургон булимлари билан таккослаганда охирги уринда турган.

Самарканд вилоятида бошка вилоятлар билан таккослаганда чечакка карши эмлаш даражаси паст булган. Шифокорларнинг фикрига кура, ушбу

худудларда чечакка карши эмлашнинг суст ривожланишининг сабаби куйидаги холатлардир:

1)махаллий ахолининг баъзилари чечакка карши эмлашга етарлича ишонмаслиги; 2) эмловчиларнинг етишмаслиги; 3) баъзи худудларнинг катта майдонни эгаллаганлиги; 4) ахоли куп кисми кучманчи турмуш тарзида яшаши; 5) уездлар атрофида чечакка карши эмалаш учун кулай алока йулларининг йуклиги.

Улкада тиббий мутахассислар етишмовчилиги мунтазам равишда кузатилган ва махсус шифохона шифокорлари булмаган. Шахар ва туман шифокорлари ахоли шифохоналари ва доимий шошилинч тиббий ёрдам хоналарига жавобгар булган.

Вилоятда рухий касаллар учун уйлар ва фукаролик шифохоналарида махсус булимлар мавжуд булмаган. Рухиятида муаммоси булганлар жойлардаги харбий шифокорлар ва Тошкентдаги харбий госпиталда даволанишлари мумкин булган.[10]

Самарканд вилоятида факат махаллий бемор аёлларни ва уларнинг ёш болаларини кабул килиш учун махсус ажратилган амбулаториялар хам мавжуд булган. Мазкур шифохоналар 1886 йилдан вилоятнинг Самарканд ва Хужанд шахарларида фаолияти йулга куйилиб, улар фельдшерлар ёрдам берадиган аёл-шифокорлар томонидан бошкарилган. [11]

Самарканд ва Хужанд шахарларида аёл-шифокорлари булган махсус аёллар ва болалар шифохоналарининг ташкил этилиши мусулмон аёлларга нисбатан рационал тиббий ёрдамдан фойдаланиш имкониятини яратган. Бундан кузланган асосий максад ёш авлод онгида ёшликдан рус тиббиёти устун ва афзал деган гояни сингдириб бориш хамда рус маданиятини ёйиш, ахоли ишончига кириш оркали уз хукмронлигини янада мустахкамлаш булган. Худди шундай шифохоналар Туркистон улкасининг Тошкент, Кукон, Андижон ва Наманган шахарларида хам мавжуд булган.

Мазкур шифохоналарга тиббий ёрдам учун мурожаат килган аёллар ва улар болаларининг сони умумий Туркистон улкаси буйича 1889 йилда куйидагича таксимланган:

Аёллар Болалар Жами

Амбулатория номи Аёллар Ташрифлар Болалар Ташрифлар Она-болалар сони Ташрифлар

сони сони сони сони сони

Тошкент 2569 4658 1891 3423 4460 8081

Самарканд 3800 5338 2235 3167 6035 8505

Хужанд 1418 3057 941 2456 2359 5513

^укон 1969 4405 1187 2472 3156 6877

Андижон 1947 4246 1330 2782 3277 7028

Наманган 257 703 116 280 373 983

Жами 11960 22407 7700 14580 19660 36987

Юкоридаги жадвалдан куришимиз мумкинки, Самарканд шахридаги мурожаат килувчи аёллар ва улар болаларининг сони колганларга нисбатан купрок булганлигини куришимиз мумкин. Самарканд шахридаги шифохонага 1888 йилда 3097 нафар ва 1549 нафар, жами 4646 нафар аёллар ва уларнинг болалари ташриф буюришган.[12]1889 йилда бу ракам купайиб 6035 нафарни ташкил этган. Хужанд шахридаги шифохонага 1888 йилда 1489 нафар аёл ва 1053 нафар болалар, жами 2542 нафар она-бола тиббий ёрдам учун мурожаат килган булса, 1889 йилда эса аксинча бу ракам камайиб, 2359 нафарни ташкил этган.

Самарканд вилоят статистика бошкармаси томонидан чоп этилган "Самарканд вилоят буйича шархлар"га кура аёллар ва болалар шифохонасига мурожаат килганлар сони 1887-1893 йилларда куйидагича булган: 1887 йилда 8325 [13], 1889 йилда 8390 [14], 1890 йилда 10284 [15], 1892 йилда 11965 [16], 1893 йилда 13633 нафар [17]. Аёл-шифокорлар фаолиятининг йулга куйилиши вилоят аёллари учун фойдали томонлари хам булган, чунки азалий, каттик одат буйича эркак-шифокорлардан ёрдам сурашнинг такикланганлиги сабабли, улар оркали рационал тиббиёт илмининг ютуклари мусулмон аёлларнинг ёпик мухитига кириб бориши мумкин булган ва купчиликнинг хаётини саклашга хисса кушган.

"Самарканд вилоят буйича шархлар"га кура 1887 йилдан 1898 йилгача рус шифокорлари томонидан махаллий ахолига курсатилган тиббий ёрдамлар сони куйидагича булган: 1887 йилда - 9867 нафар, 1889 йилда - 37438 нафар, 1890 йилда - 54580 нафар, 1891 йилда - 52776 нафар, 1892 йилда -20145 ва 1893 йилда - 23493 нафар. 1898 йилда эса 46889 нафар махаллий ахоли рус шифокорларидан тиббий ёрдам олган.[18]

1892 йилда тиббий ёрдамга мурожаат килганлар сонининг 1891 йилга нисбатан нисбатан сезиларли даражада камайиши, иситма ва безгак билан касалланган махаллий ахолининг катта кисми рус тиббиёт ходимларидан ташкари табиблардан даво топганлиги билан изохланади.

Ахолига тиббий ёрдам курсатиш билан бир каторда, туман ва шахар шифокорлари санитария назорати ва суд-тиббий экспертизалар учун хам масъул эдилар. Бундан ташкари, Каттакургон уезди ва Самарканд шахар шифокорларига шахар ва уезд шифохоналарини бошкариш вазифалари хам юклатилган.

1887-1893 йиллар давомида вилоятда жами 4 та уезд шифохонаси, Самарканд шахар шифохонаси хамда махалий аёллар ва болалар учун аёл-шифокорлари булган 2 та амбулатория мавжуд булган.

Бундан ташкари: 3 нафар фармацевт, 12 нафар фельдшер, 1 нафар аёл-фельдшер, 5 та акушер ва 13 нафар махаллий эмловчилар булиб, вилоят ветеринария-санитария назорати масъулияти Самарканд вилояти ветеринария шифокори зиммасида булган. [19]

"Самарканд вилояти буйича шархлар"га кура вилоятда 1887-1893 йиллар давомида тиббий ходимлар сони ва таркиби куйидагича булган:

Йиллар 1887 1889 1890 1892 1893

Шифокорлар 5 5 5 5 5

Аёл-шифокорлар 2 2 2 2 2

Фельдшерлар 60 11 12 12 12

Фармацевтлар 1 1 1 3 3

Ветеринарлар 1

Доялар - 5 5 5 5

Аёл-фельдшерлар - 2 2 1 1

Махаллий эмловчилар - 14 13 13 13

Тиббий ёрдамга мурожаат килганлар 9867 37438 54580 20145 23493

Вилоятдаги махаллий эмловчилар уезд ва шахар шифокорлари томонидан укитилиб, улар хар ойда шахар ва земство маблаглари хисобидан 15 рублгача ойлик олишган. Бундан ташкари улар турли мажбуриятлардан озод килинган. Эмлаш ишлари билан махаллий эмловчилардан ташкари, фельдшерлар хамда баъзида уезд ва шахар шифокорларининг узлари шугулланишган. [20]

Ижтимоий сохада амалга оширилган ишлардан яна бири шахарларда ахоли учун дорихоналар ташкил этиш булган. 1880 йилларда Туркистон улкасида учта дорихона мавжуд булган ва улар дори-дармонларни бепул сотиш билан шугулланган: бири хусусий - Тошкент шахрида, фармацевт Краузе томонидан бошкарилган, иккинчиси - шахар дорихонаси, Тошкент шахрида ва учинчиси - земство дорихонаси - Самарканд шахрида. [21]

Самарканд шахридаги земство дорихонаси вилоят буйича асосий дорихона булган ва куйидагиларга текин дорилар берган: шахар шифохонаси, болалар уйи, аёллар амбулаториясида даволанаётганлар ва камбагал ахоли учун. 1889 йилда - дорихонага тушган рецептлар сони: пулли рецептлар 6071 ва текинлари 4351. Дорилар сотишдан тушган пуллар: а) рецепт буйича 4189 рубль 68 танга; б) кулда сотишдан 5105 рубль 67 танга. Жами 9295 рубль 35 танга.[22] Самарканд шахар дорихонасида олинган рецептлар сони 1887 йилда 2189 та, 1888 йилда 7592 та (шулардан 3603 та рецепт буйича бепул дорилар берилган), 1889 йилда 10422 та, 1892 йилда 12277 та, 1893 йилда эса 10740 та булган. Демак, йилдан-йилга дорихоналарга ташриф буюрувчилар сони усиб борган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ХУЛОСА

Юкоридагилардан хулоса киладиган булсак, XIX асрнинг иккинчи ярмида Самарканд вилояти тиббий хаётида куйидаги узгаришлар булди: ахолига хизмат курсатувчи тиббий тизим таркиби узгариб, янги тиббиёт вакиллари пайдо булди; дорихоналар вужудга келди; кучириш сиёсати натижасида турли юкумли касалликлар таркалиши содир булди; замонавий тиббиёт ютуклари кириб келди; асрий даволаниш тизими узгартирилиб, империя манфаатларига мослаштирилди. Лекин, шифокорларга асосий вазифасидан ташкари бир катор кушимча вазифаларнинг юклатилганлиги фаолиятларини кенгайтириш, ахолини сифатли даволаш ва уз вазифаларини жиддий бажаришларига тусик булган. Бу эса рус маъмуриятининг ахоли соглигига эътиборсиз муносабатда булганлиги, улкада тиббий хизматни жорий этишдан асосий максади ахолига сифатли тиббий хизмат курсатиш эмас, балки рус шифокорларидан уз мустамлакачилик манфаатлари йулида фойдаланиш булган. Шунингдек, тиббий хизматдан асосан шахар ва унинг атрофидаги ахоли фойдаланиб, чекка жойларга хали етиб бормаган эди.

REFERENCES

1. Отчет ревизующего по Высочайшему повелению Туркестанский край, тайного советника Гирса. 1884. СПб. 453 с; УзМА И-1-фонд, 11-руйхат, 616-йигма жилд; УзМА И-1-фонд, 10-руйхат, 2067-йигма жилд; Обзор за Самаркандской области за 1887 год. (Приложение ко всеподданнейшему отчету) Самарканд 1888; Высочайше утвержденное Положение об управлений Туркестанским крае 12 июня 1886 года. СПб. 1888. С. 322.

2. Отчет ревизующего по Высочайшему повелению Туркестанский край, тайного советника Гирса. 1884. СПб - С.158.

3. Отчет ревизующего по Высочайшему повелению Туркестанский край, тайного советника Гирса. 1884. СПб - С.160.

4. Высочайше утвержденное Положение об управлений Туркестанским крае 12 июня 1886 года. СПб. 1888. С. 322.

5. УзМА И-1-фонд, 11-руйхат, 616-йигма жилд, 4-варак.

6. Уша манба, 5-варак.

7. Уша манба, 7-варак.

8. УзМА И-1-фонд, 10-руйхат, 2067-йигма жилд, 4-варак.

9. Уша манба, 4-варак.

10. Уша манба, 129-варак.

11. Уша манба, 2-варак.

12. Уша манба, 130-варак.

13. Обзор за Самаркандской области за 1887 год. - Самарканд 1888. - С. 20.

14. Обзор за Самаркандской области за 1889 год. - Самарканд 1891. - С. 28.

15. Обзор за Самаркандской области за 1890 год. - Самарканд 1892. - С. 35.

16. Обзор за Самаркандской области за 1892 год. - Самарканд 1892. - С. 107.

17. Обзор за Самаркандской области за 1893 год. - Самарканд 1894. - С. 87.

18. Обзор Самаркандской области за 1898 г. - Самарканд, 1899. - С.203.

19. Обзор Самаркандской области за 1892 г. - Самарканд, 1892. - С. 107.

20. УзМА И-1-фонд, 11-руйхат, 2067-йигма жилд, 134-варак.

21. УзМА И-1-фонд, 11-руйхат, 616-йигма жилд, 38-варак.

22. Обзор Самаркандской области за 1889 г. - Самарканд, 1891. - С. 28.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.