Научная статья на тему 'ТУРКИСТОН МАКТАБЛАРИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ЙЎНАЛИШЛАРИ ВА ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ (XIX АСР ИККИНЧИ ЯРМИ XX АСР АСР БОШЛАРИ)'

ТУРКИСТОН МАКТАБЛАРИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ЙЎНАЛИШЛАРИ ВА ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ (XIX АСР ИККИНЧИ ЯРМИ XX АСР АСР БОШЛАРИ) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
139
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
генерал-губернаторлик / маҳаллий аҳоли / халқ таълими / мусулмон мактаблари / мадрасалар / туб аҳоли / кўчманчи халқлар таълими. / governor general / local population / public education / Muslim schools / madrasahs / indigenous population / education of nomadic peoples.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Назаров Алишер Абдисамадович

Мақолада Туркистон ўлкаси халқи таълимини ташкил этишда генерал-губернаторлик асосий эътиборини ўлкадаги мавжуд 3 миллион аҳолининг учдан икки қисми даштларда яшашига, улар Туркистон хонликлари таъсиридан нисбатан четда қолганлигига, чор Россияси халқлари билан бирлашишга мойил эканлигига қаратганлиги ёритилади. Шу билан бирга ўлканинг биринчи генерал-губернатори К.П.кауфманнинг халқ таълимини “ислоҳ қилиш”и борасидаги харакатлари ва унинг натижалари таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ORIENTATIONS AND PEDAGOGICAL FEATURES OF TURKESTAN SCHOOLS (THE SECOND HALF OF THE 19TH CENTURY THE BEGINNING OF THE 20TH CENTURY)

In the article, it is explained that in organizing the education of the people of Turkestan, the governor general's main attention was focused on the fact that two-thirds of the 3 million inhabitants of the country live in the steppes, they are relatively excluded from the influence of Turkestan khanates, and they are inclined to unite with the peoples of tsarist Russia. At the same time, the actions of the first governor-general of the country K.P. Kaufman regarding the "reform" of public education and its results are analyzed.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОН МАКТАБЛАРИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ЙЎНАЛИШЛАРИ ВА ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ (XIX АСР ИККИНЧИ ЯРМИ XX АСР АСР БОШЛАРИ)»

ТУРКИСТОН МАКТАБЛАРИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ИУНАЛИШЛАРИ ВА

ПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ (XIX АСР ИККИНЧИ ЯРМИ - XX АСР АСР БОШЛАРИ) Назаров Алишер Абдисамадович

УзДЖТУ докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.6794104 Аннотация. Мацолада Туркистон улкаси халци таълимини ташкил этишда генерал-губернаторлик асосий эътиборини улкадаги мавжуд 3 миллион ауолининг учдан икки цисми даштларда яшашига, улар Туркистон хонликлари таъсиридан нисбатан четда цолганлигига, чор Россияси халцлари билан бирлашишга мойил эканлигига царатганлиги ёритилади. Шу билан бирга улканинг биринчи генерал-губернатори К.П.кауфманнинг халц таълимини "ислоу цилиш"и борасидаги харакатлари ва унинг натижалари таулил цилинади.

Калит сузлар: генерал-губернаторлик, мауаллий ауоли, халц таълими, мусулмон мактаблари, мадрасалар, туб ауоли, кучманчи халцлар таълими.

НАПРАВЛЕНИЯ И ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ТУРКЕСТАНСКИХ ШКОЛ (ВТОРАЯ ПОЛОВИНА 19 ВЕКА - НАЧАЛО 20 ВЕКА) Аннотация. В статье поясняется, что при организации образования народа Туркестана основное внимание генерал-губернатора было сосредоточено на том, что две трети из 3-х миллионного населения страны проживает в степях, они относительно исключены из влияние Туркестанских ханств, и они склонны к объединению с народами царской России. При этом анализируются действия первого генерал-губернатора страны К. П. Кауфмана по поводу «реформы» народного образования и ее результаты.

Ключевые слова: генерал-губернатор, местное население, народное образование, мусульманские школы, медресе, коренное население, образование кочевых народов.

ORIENTATIONS AND PEDAGOGICAL FEATURES OF TURKESTAN

SCHOOLS

(THE SECOND HALF OF THE 19TH CENTURY - THE BEGINNING OF THE

20TH CENTURY)

Abstract. In the article, it is explained that in organizing the education of the people of Turkestan, the governor general's main attention was focused on the fact that two-thirds of the 3 million inhabitants of the country live in the steppes, they are relatively excluded from the influence of Turkestan khanates, and they are inclined to unite with the peoples of tsarist Russia. At the same time, the actions of the first governor-general of the country K.P. Kaufman regarding the "reform" ofpublic education and its results are analyzed.

Key words: governor general, local population, public education, Muslim schools, madrasahs, indigenous population, education of nomadic peoples.

КИРИШ

XIX асрнинг 70 - йилларидан бошлаб Хал; таълимини ташкил этиш ва бошк;аришда укитувчининг мух,им урин тутиши х,исобга олиниб, бошлангич ва урта таълим мактаблари учун укитувчилар тайёрлашга алох,ида эътибор каратила бошланди. Туркистон генерал-

губернатори К.П. Кауфман (14.07.1867-04.05.1882 й.) рахбарлигида, М.И. Бродавский бошчилик килган кумита томонидан ишлаб чикилган "Туркистон улкасида халк таълимини ва укув кисмини ташкил этишнинг асосий дастури"да (1870 й.), Туркистонда халк мактаблари учун укитувчилар тайёрлаш масаласига алохида эътибор берилди. Унда газна хисобидан укитувчилар тайёрланадиган укув семинариясининг талабалар ётокхонасидан фойдаланадиган булажак укитувчилар таркиби аввало рус фарзандларидан иборат булиши зарурлиги, Империя фукаролари таълимини миллий кадрларга топшириб булмаслиги уктирилган эди.

К.П. Кауфман Россия императорига ёзган хисоботида: - "Диний, шу билан бирга сиёсий хисобланган мусулмон мактабларини рус хокимияти куллаб-кувватлаши, ёрдам килиши мумкин эмас эди. Шу хам аник эдики, уни тугридан-тугри тугатиш бизга нисбатан каршиликни кескинлаштиришга олиб келарди. Шунинг учун мусулмон мактабларига нисбатан, умуман мусулмончиликка нисбатан кулланилган усулни, яъни уларни "эътиборсиз колдириш", тан олмаслик усулини куллаш колган эди, холос" - деб ёзади [1].

Генерал-губернаторлик улка халк таълимини ташкил этишда асосий эътиборини Туркистон улкасидаги мавжуд 3 миллион ахолининг учдан икки кисми даштларда яшашига, улар Туркистон хонликлари таъсиридан нисбатан четда колганлигига, чор Россияси халклари билан бирлашишга мойил эканлигига каратди. Хусусан, К.П. Кауфман: "Биз асосий вазифамизни келажакка колдирмай, рус давлатчилигини кенг таркатиш оркали, биринчидан, зиммамиздаги одамийлик бурчини бажариб, дашт ахлини маданиятли халклар каторига кушамиз, иккинчидан, уларни мусулмон динидан узоклаштириб, узимизга якинлаштирамиз", - деб таъкидлаган эди [2].

ТАДЦЩОТ МЕТОДИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

1886 йилда тасдикланган "Туркистон улкасини бошкариш хакидаги Низом"да хам Туркистон махаллий халклари таълимига нисбатан "эътиборсиз колдириш" сиёсати уз ифодасини топди. К.П. Кауфманнинг максади мадраса, мактабларни назоратсиз колдириб, уларнинг фаолиятини сусайтириш, мол-мулкини, даромадини талон-тарож килиш эди. Мазкур сиёсатнинг салбий мохияти шунда эдики, унга кура, халк таълимининг моддий асоси нафакат мустахкамланмади, балки бори хам узлаштирилди, таъминланиш тизими тулик издан чикарилди. Факатгина махаллий ахолининг диний укув юртларига эътибори кучли булганлиги туфайли мактаб ва мадрасалар уз фаолиятини давом эттирдилар ва чор хукумати кузлаган асосий максадига тулик эриша олмадилар.

1870 йил 28 мартда чор хукумати Халк маорифи вазирлигининг "Россиядаги гайрирус ахоли таълимига белгиланган чора-тадбирлар хакида"ги фармонига кура, махаллий ахолига таълим-тарбия беришдан асосий максад уларни рус миллати таркибига сингдириб юбориш эди. Х,окимият вакилларининг купгина анъанавий мусулмон мактаб ва мадрасаларни ёпиб куйиши, колганларини факат диний укув юртларига айлантириб, дунёвий фанларнинг укитилишига каршилик килиши тагида улка халкини нафакат уз тарихи ва маданиятидан, балки Европа ва ривожланаётган давлатлар маданиятидан узоклаштириш, Ватан туйгусини йукотиш максади ётарди.

Унинг мазмун - йуналиши Россия империясининг "узга миллатлар" таълимини ташкил этиш ва бошкаришдан кузлаган асосий максади негизида хал этилган.

Чор Россияси жанубий худуд халкларини руслаштириш борасида 1870 йилда кабул килинган дастур сабабли 1876 йил мартда генерал-губернатор К.П. Кауфман Маориф вазири Д.А. Толстойга хат йуллаб, Россиядаги ^озон, Оренбург ва Туркистон улкаси туркий халклари таълимида умумий Кирилл алифбосини куллаш максадга мувофиклигини, бу туркий халкларнинг давлат тилини урганиши ва рус халки билан бирлашиб кетишига асос яратишини уктиради. Маориф вазирлигининг мазкур масаладаги суровига жавобан Оренбург укув бошкармаси рахбари П.А. Лавровский Кауфманнинг фикрига кушилишини билдиради. ^озон укув бошкармаси рахбари эса вазирликдан олган ушбу суровга жавоб кайтаришни Россия худудида "узга миллатлилар" таълимини ташкил этиш буйича мутахассис хисобланган филолог, педагог Николай Иванович Ильминскийга топширади. Бунга жавобан Ильминский чор Россиясининг "узга миллатли" халклари учун Кирилл алифбоси мажбурий кулланадиган булса, уни мазкур халклар она тили фонетикасига мослаштириш лозимлигини, аввало махаллий она тилини рус тили билан бирга нафакат мактабларда, балки бошкарув хужжатларида хам куллаш лозимлигини, буни биринчи навбатда Урта Осиёнинг кучманчи халкларига нисбатан жорий этиш кераклигини уктиради.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ

Империя халк маорифи вазирлиги махаллий халк таълимига Кирилл алифбосини куллашнинг ахамияти "катта"лигини хисобга олиб, профессор В.В. Григорьев рахбарлик килаётган Петербургнинг жанубий тиллар факультетидан Кауфман ва Ильминскийнинг таклифларини "яхшилаб" урганиб, хулоса беришни суради. Мунозаралардан сунг ушбу факультет томонидан мустамлака худуд махаллий ахолиси таълимига нисбатан Кирилл алифбосини хеч канака кушимча ва узгартиришларсиз куллаш таклифи берилди [3].

Маълум буладики, чор маъмурлари Туркистон ахолисини оммавий руслаштириш сиёсати доирасида Кирилл алифбосидан асосий курол сифатида фойдаланишни режалаштиришган эди. 1874 йил 20 ноябрда чикарилган ^онунга асосан, чор Россияси тасарруфидаги барча мусулмон мактаб ва мадрасалари халк маорифи вазирлиги тасарруфига утказилди. Аммо, рус подшоси рухсати билан алохида ваколатларга эга булган Туркистон генерал-губернаторлиги улка мусулмон мактаб ва мадрасаларини бошкаришга нисбатан мазкур ^онуннинг кенг кулланилишига рухсат бермади [3].

Чексиз ваколатларга эга булган улка генерал-губернаторлари жойларда уз зугумларини утказдилар. Улкани бошкариш хар бир якка хокимнинг тушунчаси ва дунёкарашидан келиб чикиб белгиланди. Шу тарика, чоризм бошкарувининг дастлабки йилларида улка халки таълими билан шугулланиш чор Россиясининг бошка худудларидаги каби Маориф вазирлигига эмас балки, Ички ишлар вазирлигига буйсундирилди. Улка халк таълимини ташкил этиш билан факат таълим муассасалари нозирлари эмас балки махаллий полициячилар хам шугулландилар [4].

Н.И. Ильминскийнинг Туркистон генерал-губернатори К.П. Кауфман томонидан куллаб-кувватланган педагогик тизимининг асосий йуналишларини куйидагилар ташкил этади:

1) бошлангич синфда болаларни она тилида укитиш. Бунинг учун алифбэ, укиш китоби, арифметика дарсликлари мажмуини яратиш ва укитиш, хатто православ дини конунларини она тилида ургатиш;

2) рус тилини асосий укув предмети сифатида она тили негизида ургатиш. Бунда сифатли дарсликлардан фойдаланиш, бошлангич синфдан сунг таълимни рус тилида давом эттириш;

3) укитувчиларга юкори талаблар куйиш - укитувчи чин эътикодли православ булиши, укувчиларининг тилини билиши, педагог мутахассислигига эга булиши керак;

4) у миссионерликни таргиб этиш учун диний хиссиётларга мойил киз болаларни бошлангич синфдан угил болалар билан бирга укитиш зарур деб хисоблаган (у асос солган ^озон чукинтирилган татарлари мактаби ва Симбирскдаги чуваш укитувчилар мактабида йигит-кизлар бирга укишар эди) [5].

Н.И. Ильминский Туркистонга улка халк таълими тизимини ташкил этишга кумаклашиш учун уз шогирдларини жунатди. Уларнинг аксарияти Тошкент укитувчилар семинариясида фаолият юритиб, улка буйлаб христиан динини таргиб этишни асосий максад деб билишди. Жумладан, унинг шогирди Н.А. Воскресенский Москва рухонийларидан бирига ёзган хатида узининг улкадаги вазифаси ва укитувчилар семинарияси йуналишини куйидагича белгилайди: "Тошкент укитувчилар семинарияси махаллий ахолини руслар билан кушилиб кетишини максад килган экан, уларни христиан динига таргиб этиш, хеч булмаганда якинлаштириш семинария укитувчиларининг асосий максади хисобланади" [3].

Махаллий ахолини рус мактабларига кенгрок жалб этиш максадида бир канча ишлар амалга оширилди. Масалан, мазкур укув муассасаларида дехкончилик ва дурадгорлик ишларини ургатишга алохида эътибор каратилди. Бу билан махаллий ахоли фарзандларидан зиёли ва бошкарувчи кадрлар тайёрлаш эмас, дехкончилик ва хунармандчилик билан шугулланадиган, кора мехнати хисобига кун курадиган, зодагонлар синфини бокадиган хизматкорларни шакллантириш режалаштирилди. Шунингдек, бундай мактабларда ижтимоий табакалашга алохида ахамият берилди. Яъни, укувчилар кайси ижтимоий табака вакили эканига кура, укув муассасалари икки гурухга булиниши, биринчи гурухда оддий халк болалари укиш ва ёзишни урганиш билан чекланса, иккинчи гурухда мансабдор, савдогар ва бойлар фарзандлари дунёвий фанлар буйича кенг билим олишлари керак эди. Лекин халкда исломга эътикоднинг кучли эканлиги чор амалдорларини узокни кузлаб иш тутишга мажбур этди. МУ^ОКАМА

Руслаштириш ва миссионерлик сиёсатига каратилган, Россия харбий вазири Д.А. Милютин томонидан маъкулланган "Туркистон улкасида халц таълими ва уцув жараёнини ташкил этиш" режаси (1873 йилда К.П. Кауфман томонидан такдим этилган) Россия маориф вазири Д. Толстой томонидан киритилган айрим узгаришлар билан бирга тасдикланди. Унга кура, "овуллар атрофида" бошлангич мактаблар ташкил этиш таклифи рад этилиб, у ердаги болалар якин-атрофдаги шахар ёки кишлок мактабларида укишлари назарда тутилди.

Лекин Туркистон генерал-губернаторлиги улка ахолисининг миллий-маънавий кадриятларни саклашга интилишини яхши билар, шу сабабли вакф мулкини мукаддас хисобловчи халк чор хукумати манфаатига хизмат киладиган укитувчилар семинариясига очикчасига вакф ёки ахоли хисобидан маблаг жалб этишни "хусусий мулкчиликка тахдид" сифатида кабул килинишидан хадиксирар эди. Шу сабабли К.П. Кауфман харбий

вазир Д.А. Милютинга ёзган билдиришномасида молия вазири Рейтерннинг фикрига эътироз билдирди ва улкадаги вазиятни хамда "рус империяси давлатчилиги асосларига таянган махаллий мактабларни куриш ва ташкил этишнинг ахамияти"ни уктириб, уни давлат газнасидан (махаллий тушумлар йуналтирилган) молиялаштиришга рухсат суради [6].

ХУЛОСА

Умуман, юкоридагиларга хулоса килиб айтиш мумкинки, XIX аср иккинчи ярми -XX аср бошларида мадрасаларни ташкил этиш ва бошкаришга таъсир курсатган ижтимоий-сиёсий ва молиявий омиллар таркибида куйидагиларни алохида курсатиш мумкин:

1) Туркистон генерал-губернаторлари: К.П. Кауфман, Н.О. Розенбах ва А.Б. Вревский томонидан мадрасаларни бошкаришда Рус Империяси халк маориф вазирлиги билан келишиб, Империя томонидан кабул килинган асосий меъёрий хужжатларга амал килган холда бошкариб, айни вактда янги карорлар кабул килинишига уз таъсирларини утказиб бордилар. 1875-1895 йиллар орасида Рус империяси халк маориф вазирлиги томонидан кабул килинган катор меъёрий хужжатлар: Туркистон укув юртлари бошкармасини ташкил этиш тугрисидаги карор (1875), махаллий мактаб ва мадрасаларни назорат килиш борасида алохида курсатма (1878), учинчи инспектор лавозимини жорий этиш хакидаги курсатма (1890), "Туркистон улкаси мусулмон мактабларини бошкарувчи халк укув юртлари учинчи инспекторига йурикнома" (1894) Туркистон улкасида мадрасаларнинг ташкил этилиши ва бошкарилишига тугридан-тугри салбий таъсир курсатди;

2) Туркистон таълимига кирилл алифбосини татбик этиш борасида Империя халк маориф вазирлиги, Туркистон генерал-губернатори К.П. Кауфман томонидан зимдан режа тузилиб, проф. В.В. Григорьев рахбарлик килаётган Петербургнинг жанубий тиллар факультети томонидан мазкур режа маъкулланган булса-да, уз алифбоси такдири хал этилаётган махаллий халкнинг бундан бехабар булиши, халкнинг илгор вакиллари фикрининг хисобга олинмаганлиги, бу даврда халк таълим тизимининг ночор ва аянчли хукуксизликка махкум булганини курсатади;

3) Туркистон улкасидаги мадрасаларни эътиборсиз колдириш борасида Н.И. Ильминский билан К.П. Кауфманнинг фикри умумий караганда бир-бирига мос булсада, уларнинг мазкур гояни амалга оширишга каратилган механизмлари узаро мутаносиб эмас эди. Туркистон генерал-губернаторлиги ташкил этилган 1867 йилдан бошлаб то 1880-чи йилларнинг бошларига кадар К.П. Кауфман бошчилигидаги чор маъмурларининг асосий эътибори улкани (биринчи навбатда, кучманчи ахолини) узбек мулла ва зиёлилари хамда татар миллатига мансуб мулла ва зиёли вакиллари таъсиридан саклаш булди;

Туркистоннинг биринчи генерал-губернатори К.П. Кауфман, кейинги генерал-губернаторлар М.Г. Черняев, Н.О. Розенбах ва А.Б. Вревскийнинг таълим сохасини бошкаришда чекланмаган ваколатларга эга булиши, Туркистон мадрасаларидаги таълим жараёнини замондан ортда колишини янада тезлаштирувчи омил булиб хизмат килди.

1.

2.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати: Кауфман К.П. Проект всеподданнейшего отчета генерал-адъютанта К.П. Кауфмана по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства, 7. XI. 1867 - 25. III. 1881. - С. Петербург; Б.И., 1885. - С. 437-438. Уз.Р. МДА, 47-ф. 1-р. 57 иш.

3. Ильминский Н.И. Из переписки по вопросу о применении русского альфавита к инородческим языкам // Казань, 1883. - С.34.

4. Уз.Р. МДА, 47-ф. 1-р. 1065-иш, Б.211.

5. Миссионерско-просветительская система Н.И. Ильминского www.portal-missia.ru/node/53).

6. Джураев Д.У. Монография. Туркистонда таълимнинг ривожланиш тарихидан (1865 - 1917 йиллар). Тошкент, 2020, 66-67 б.

7. Мусахоновна Л. УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА БИОЛОГИЯ ФАНИДАН САМАРАДОРЛИККА ЭРИШИШДА ЭЛЕКТРОН ТАЪЛИМИЙ ВОСИТАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ АСОСЛАРИ //Science and innovation. -2022. - Т. 1. - №. B3. - С. 577-585.

8. Qizi R. G. V. OLIMPIADA MASALALARI ORQALI O'QUVCHILARNING FIZIKA FANIGA QIZIQISHINI ORTTIRISH METODIKASI //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. 1. - С. 7-12.

Qilichovich Q. E., Yusupboyevich A. E. AKADEMIK LITSEYDA QATTIQ JISMLAR FIZIKASIGA OID TUSHUNCHALARNI TAKOMILLASHTIRISH //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. 1. - С. 118-124.

10. Raxmatullayeva G. N. V. Q., Atajanov E. Y., Sotivoldiyeva M. I. Q. QATTIQ JISMLAR FIZIKASIGA OID MASALALAR YECHISH ORQALI O 'QUVCHILARNI FAN OLIMPIADALARIGA TAYYORLASH METODIKASI //Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. - 2021. - Т. 1. - №. 11. - С. 160165.

9.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.