Научная статья на тему 'XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИ XX АСР БОШИДА ТУРКИСТОН ЎЛКАСИДАГИ ЭКОЛОГИК ҲОЛАТ ВА ЎСИМЛИКЛАР ДУНЁСИ ТАРИХИГА НАЗАР'

XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИ XX АСР БОШИДА ТУРКИСТОН ЎЛКАСИДАГИ ЭКОЛОГИК ҲОЛАТ ВА ЎСИМЛИКЛАР ДУНЁСИ ТАРИХИГА НАЗАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

156
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Табиат / экология / экологик маданият / антропоген таъсир / флора / ўсимликлар / ўрмонзор / Ботаника боғи / Nature / ecology / ecological culture / anthropogenic impact / flora / plants / forest / Botanical garden

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Равшан Турсунов

Мазкур мақолада XIX асрнинг 2 ярми ХХ аср бошида Туркистон ўлкасидаги экологик ҳолат ва ўсимликлар дунѐси тарихи бирламчи манбалар асосида тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Равшан Турсунов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article examines the ecological situation and the history of flora in the Turkestan region in the second half of the XIX century and the beginning of the XX century on the basis of primary sources

Текст научной работы на тему «XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИ XX АСР БОШИДА ТУРКИСТОН ЎЛКАСИДАГИ ЭКОЛОГИК ҲОЛАТ ВА ЎСИМЛИКЛАР ДУНЁСИ ТАРИХИГА НАЗАР»

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1061-1068

XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИ XX АСР БОШИДА ТУРКИСТОН УЛКАСИДАГИ ЭКОЛОГИК ХОЛАТ ВА УСИМЛИКЛАР ДУНЁСИ

ТАРИХИГА НАЗАР

Равшан Турсунов

т.ф.н., доц. Мирзо Улугбек номидаги Узбекистан Миллий университети

Мазкур маколада XIX асрнинг 2 ярми ХХ аср бошида Туркистон улкасидаги экологик холат ва усимликлар дунёси тарихи бирламчи манбалар асосида тадкик этилган.

Калит сузлар: Табиат, экология, экологик маданият, антропоген таъсир, флора, усимликлар, урмонзор, Ботаника боги

This article examines the ecological situation and the history of flora in the Turkestan region in the second half of the XIX century and the beginning of the XX century on the basis of primary sources.

Keywords: Nature, ecology, ecological culture, anthropogenic impact, flora, plants, forest, Botanical garden

Инсоният яратилибдики, табиат неъматлари унинг асосий озукаси ва хаёт манбаи хисобланган. Одамзот хаёт кечириши жараёнида мана шу Она замин багрида мавжуд булган серкуёш иклим, унумдор тупрок, бой усимликлар дунёси, мусаффо сувдан фойдаланиб, уларни эъзозлаб, мукаддас санаган. Фарзандларига хам табиатнинг барча неъматларидан фойдаланишни ва уни асраб-авайлашни, покиза саклашни ургатганлар.

Зардуштийлик таълимотида хам экологик маданиятга алохида эътибор каратилган булиб, узлаштирилмаган ва обод килинмаган, узок йиллар давомида экин экилмаган ва шудгор килинмаган ерлар бахтсиз ерлар деб курсатилган[1]. Шунингдек, "Авесто"да атроф-мухитга зарар етказиш, усимликларни нобуд килиш, мевали дарахтларни синдириш, кесиш, хайвонларни бесабаб улдириш каттик кораланган[2].

XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб бир катор рус

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

олимларининг улкани флорасини чукур тадкик этиш,

April, 2022

усимликларнинг янги турларини аниклаш, шунингдек, минтака икдимига мос келадиган бошка давлатлардаги усимликларни махаллийлаштириш, асосан, техник экинларни экиб, улардан саноатда кенг фойдаланиш максадида махсус илмий тадкикотлари амалга оширила бошланган. Жумладан, тадкикотчи И.Г.Борщов бутун Орол-Каспий флорасини (усимлик оламини) тупрок таркибига караб, 5 та алохида худудга ажратди.

Н.А.Дингельштедт француз географи Э.Реклюнинг хам тадкикотига мурожаат килиб, Урта Осиёда жами 1152 та турдаги усимликлар мавжуд эканлиги, баъзи жойларда умуман хеч бир усимлик унмаслиги, Орол ва Каспий худудидан бошлаб Атрек дарёсигача атига 329 та тур усимликлар усиши хакидаги фикрларини алохида таъкидлаб утади[3].

Н.А.Дингельштедт Туркистоннинг зоология ва ботаникага оид тупламлари жуда бой эканлиги айтиб, буни И.Г.Борщов ва Н.А.Северцовларнинг хулосалари хам тасдиклашини, факатгина рус табиатшунос олими А.П.Федченконинг зоология буйича 50000 та, ботаника буйича 6000 та намуналар туплаганлигини тадкикотида келтириб утади[4].

Сирдарё вилоятида чинор, ёнгок ва урик дарахтлари илгари катта худудларни эгаллаган булса, кейинчалик деярли колмаган эди. Бунинг асосий сабаби ахолининг кадим замонлардан буён чинор ва ёнгокдан кимматбахо ёгоч хом ашёсини олишганлиги, махаллий ахоли томонидан чинор ёгочи жуда кадрланганлиги, чунки чинор ёгочидан масжид устунлари, уй-жой куриш, дераза-эшик тайёрлаш учун фойдаланилганлиги билан изохлаш мумкин [5].

Вилоятда ёввойи урмонзорлар жуда кам булиб, тог, кумликлар ва айрим дарё кдргокдарида урмонлар суст ривожланган эди. Урмонлар унчалик калин булмаган.

Вилоятнинг кумли худудларининг айрим кисмлари саксовулзорлар билан копланган эди. Ундан энг аъло утин олинган булса-да, лекин усиб турган кук саксовулларни кесиш такикланган. Урмонзорларни мухофаза килиш назорати махаллий дехкончилик ва давлат мулклари бошкармаларига берилган.

Таъкидлаш лозимки, ^изилкум чуллари флораси, жумладан, саксовул, куёнсуяк, сумбула каби усимликларга бой булиб, уларга инсоният томонидан куп зарар етказилган. Амударёнинг куйи окими ва киргок буйларидаги саксовулзорлар ахоли ва йуловчилар томонидан ёкилги сифатида аёвсиз кесилиб, ундан тайёрланган кумирни Хива ва Бухоро бозорларига олиб бориб сотишган. "Хдтто Амударё булимида яшовчи махаллий ахоли чорвачиликни ривожлантириш

April, 2022

1062

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1061-1068

максадида саксовулзорларни кесиб, унинг урнига чорва молларини бокиш учун майдонга айлантираётганликларини куриш мумкин эди"[6].

А.Лукин саксовулларни асраб колиш ва кесилишини бартараф этиш масаласида тухталиб, табиатга етказилаётган зарарларни олдини олиш хамда Амударё худудидаги флорани саклаб колиш зарурлигини, акс холда ушбу худудлар экологияси бузилиб, чуллашиб сахроларга айланиши мумкинлигини, саксовулларни кесишни таъкиклаш кераклигини кайд этиб утади. Шуни алохида таъкидлаш керакки, урганилаётган даврда инсонларнинг табиат ресурсларини талон-тарож килиш борасидаги хатти-харакатлари фидойи урмончиларнинг эътиборидан четга колмаган. Урмончиларнинг штат бирлиги кам булганлиги боис, улкан майдонлардаги дарахтларни, хусусан, саксовулзорларни антропоген таъсирдан саклаб колиш ва тулик назорат килиш имконияти булмаган.

Тошкентда булган Ю.Скайлер шахарда боглар куп эканлигини, богларда куюк дарахтлар экилган булиб, у бутун шахарни коплаганлигини таъкидлайди. Россия империяси боскини даврида богларга катта зарар етган булса-да, "хозир жуда чиройли" деб таърифлаган муаллиф фикрларини давом эттириб, шахардаги дарахтларнинг аёвсиз кесилиши экологик холатга салбий таъсир курсатаётгани, ярмарка, парад ва харбийларнинг машк утказишлари учун майдон кераклиги учун дарахтлар кесиб ташланиб, бу хам етмагандай ёкиш учун утин максадида хам куплаб дарахтлар йук килиниб юборилганини кайд этган[7].

Шунингдек, француз табиатшунос олими Г.Капью хам Туркистон улкасидаги йирик дарахтлар, урмонзорларни тадкик этади. Муаллиф кадимда улкадаги тоглар кенг урмонлар билан копланганлигини, хозир бу юртда булган сайёхлар йирик дарахтли урмонларни ва тог ёнбагирларидаги гиёхсизликдан лол колиши мумкинлигини, минтакада урмонларнинг кирилиб кетишига махаллий ахолининг эътиборсизлиги хамда дарахтларни курилиш материали ва ёкилги сифатида ишлатиш учун кесишлар сабаб булаётганлигини алохида таъкидлайди [8].

Умуман олганда, сайёхларнинг Туркистон табиати, флорасининг ахволи борасидаги тадкикотларини урганиш жараёнида улкадаги дарахтларни кесилиши, доривор усимликлар ва урмонзорларни йуколиб боришига Россия империяси билан бир каторда махаллий ахоли хам сабабчи

булган.

April, 2022

Самарканд вилоятининг хам усимликлар дунёси хилма-хил булганлигини таъкидлаш лозим. Дархакикат, унинг дашт кисмида Туркистон минтакасига хос оддий утлар усиб, уларнинг вегетацион даври киска булиши баробарида апрель ойида даштлар турфа хил утлар билан копланган эди.

Самарканд вилояти тог флорасига хам жуда бой булган. Бу ерларда ёнгок, арча, туяшумтол, ёввойи олма, писта, бодом, лонисера ва бошка усимликлар учраган. И.Гейер вилоят тог флорасини урганиш жараёнида пистазорлар аста-секин йук булиб кетаётганлигини, киргизлар писталарнинг ёгочи жуда калин ва юкори иссиклик таркатувчанлиги учун улардан утин сифатида кенг фойдаланишганлигини, махаллий темирчилар хам ундан кенг фойдаланиб келган ва пистазорларни йук килинишига хисса кушганликларини алохида кайд этиб утган[9].

Хдкикатдан хам вилоят тогларидаги дарахтларни ахолининг турли эхтиёжларини таъминлаш максадида аёвсиз кесилиши урмонзорларни сийраклашишига олиб келган. Бу эса ёмгирли мавсумда катта сув тошкинларини келтириб чикарган. Самарканд тогларида янгидан, сунъий равишда урмонзорларни устириш мумкин булиб, рус табиатшуноси Н.И.Корольков Туркистон тог тизмасида урмонли катламларни кам сарф-харажатлар эвазига кайтадан тиклашга эришганлигини ёзади[10].

Фаргона вилояти Россия олимлари томонидан бошка жойларга караганда илмий жихатдан атрофлича урганилган булиб, водийнинг табиий ресурслари, жумладан, усимлик дунёсини А.Миддендорф, Н.А.Северцов, В.Наливкин ва Смирновлар урганган[11].

Фаргона вилояти жуда хилма-хил флорага эга булиб, тадкикотчи Н.А.Северцов Фаргона вилоятини 5 та худудга, яъни даштлар, экинзорлар маданий худуди, игнабаргли усимликлар ва Алп утлари билан копланган катламдан иборат булган [12].

Фаргонада ёгоч усимликлардан энг фойдали ва кенг таркалган дарахт тури эса ёнгок хисобланган. Ёнгоклар жуда куп аралашиб усган холида, ёнгокли урмонзорларга айланиб, уларнинг майдони 10 минг, хаттоки 100 минг десятинага тенг булганлиги хам кузатилган[13].

Рус тадкикотчиларидан бири В.Наливкин Фаргона водийси табиати, жумладан, унинг флораси, усимликларнинг турлари, узлаштирилмаган кумли худудлар хамда туб текисликлардаги усимликлар хакида кимматли маълумотларни келтириб утади. Водийнинг туб текисликларида усимликларни усиши учун тупрокнинг устки

April, 2022

1064

ва остки катламларида намлик етарли даражада булиб, кум кучишидан холи булган усимликлар учун кулай худудлар хисобланган.

Фаргона водийсида буталарнинг бир нечта турлари, жумладан, юлгун, кизил чангал, ок чангал турлари, жузгун (Каллигонум), Кррабарак ва Куйинковурга, чирмовик, камдан-кам холларда саксовуллар, утларнинг хаддан ташкари куплаб турлари мавжуд булган.

Фаргона водийсида энг кенг таркалган усимликлар сирасига ажрик, камиш, мия, янток, окбош, батлавук, юлгун, кизил чангал, ок чангал, корабарак, крестгуллиларнинг бир нечта турлари, кора шура хамда шимолий-шаркий чекка худудда аристида каби усимликлар кирган.

Рус боскинидан кейин, Фаргонага хам янги усимликлар тури кириб келган. Масалан, картошка, оддий карам ва гул карам ва бошкалар. Хдттоки уша даврда ахоли катрошкани шайтон олмаси деб номлаб, аслида бу махсулот дунё микёсида жуда кийин таркалган. Жухори усимлиги хам водийда жуда секин оммалашган.

Фаргона водийсида бугдой, арпа, тарик, шоли, зигир, кунжут ва пахта каби усимликлар ахоли хужалигида мухим ахамиятга эга булган [14].

А. Миддендорфнинг ёзишича, Фаргона водийсида йуллар ва богларда куплаб тут дарахтлари экилган. Куплаб дарахтлар шох-шаббаларидан айрилиб, тез-тез кесилиб туради. Чунки улардан пиллачилик ва утин учун фойдаланишади. Ю.Скайлер хам тут дарахти хакида гапириб, Урта Осиёда асосий дарахт хисобланганлиги, унинг хилма-хиллигини батафсил урганишда хеч кимда ботаника илми етарли даражада булмаса керак, деб хисоблаган[15].

Шарк ахолисининг алохида фойдали хунарларидан бири бу дарахт шохларини устириб, улардан хужаликда керакли максадда фойдаланиш булган. Масалан, тол дарахтининг шохларидан уй деворларини мустахкамлаш, шифт ва томларни ёпишда кенг фойдаланишган.

Курилишда фойдаланилган дарахтлардан ташкари кайрагоч хам куп экилган булиб, у, айникса, жуда яхши соя бериши билан кадрли эди. Ушбу дарахтнинг 2 та тури булиб, улар бир-бирига умуман ухшамаган. Элма (кайрагоч тури) соя бериш учун усдириладиган ягона дарахт тури эди.

Фаргона водийсида калин бутазор куп учраб, уларга дулана, черноголовник, зирк (барбарис), "лонисера", бодом, малина, кора каргат, ок гулли бошокли, таволга (спираеа) буталари, бундан ташкари, кайин, четан, кулупнай, бутакуз, бинафша, троллиус каби усимликлар билан копланган.

April, 2022

1065

Бухоро амирлиги табиати ва флорасини атрофлича урганган даниялик сайёх Оле Олуфсен тадкикотларида амирлик худудида деярли урмонларнинг йуклиги, асосан катта-кичик мевали ва манзарали боглар, чакалакзор ва юлгунзорлар мавжудлиги айтиб утилган[16].

Рус этнографи, Сирдарё вилояти вице-губернатори И. Гейер амирлик худудида урмонзорлар жуда сийрак эканлигини айтиб, асосан, ёнгок, дулана, "селтис аустралис", тут дарахти, арча, олма, чинор, писта хамда айрим ойларда анор ва узумлар, сой буйларида эса терак, тол, жийдалар каби дарахтлар усганлигини таъкидлайди[17].

И.Гейернинг бу маълумотларини даниялик сайёх Оле Олуфсеннинг кузатув натижалари хам тасдиклайди. Бухоро амирлиги худудларида игна баргли усимликлар йук эканлигини таъкидлаган О.Олуфсен минтакада асосан тол, терак, тогтерак, шумтол, кайин, чинор, ёввойи тут, урик, нок, олма, ёнгок, хандон писта дарахтлари, тогли худудларда эса кора арча дарахти ва ёввойи гуллар усганлигини ёзади[18].

О.Олуфсеннинг тадкикотларидан шуни куриш мумкинки, амирлик ахолисини ёкдлги муаммоси кийнаб келганлиги, урмонлар кам булганлиги боис, ахоли пахта пояси ва чанокларидан, юлгун ва саксовул дарахтларидан ёкилги сифатида фойдаланган. Муаллиф урмонлар факат тог ёнбагирларида булганлигини айтиб, одамлар томонидан йиллар давомида пайхон килиниши окибатида уларнинг йук булиб кетаётганлигини, бу иклим узгаришларига сабаб булишини билдириб утади.

Маълумотларга каралса, кучатларни етиштиришда махаллий мутахассисларнинг тажрибаси, билими рус богдорчилик жамиятлари вакиллариникидан асло колишмаганлигини куриш мумкин. Жумладан, 1901 йил 20 июнда Самарканд вилоят бошкармасининг кишлок хужалиги булинмаси хисоботига кура, 1881 йилдан бери богбон сифатида ишлаб келадиган Абдулла Абдурасуловни урмончилик ишига нисбатан алохида муносабати ва эътирофга муносиб хизматларини, хусусан, игнабаргли дарахтларни новдалардан купайтириш борасидаги самарали ютукларини инобатга олган холда мукофотлаш масаласини кутариб чиккан[19].

ХХ аср бошига келиб табиатшунос олимлар улка флорасини илмий тадкик этишни янада кенгайтириш, усимликларни янги турларини аниклаш максадида махаллий илмий тадкикот объектларини ташкил этиш борасида турли таклифлар билан чикишади. Жумладан, 1910 йил 3 октябрда келиб Санкт-Петербург Ботаника боги

April, 2022

1066

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1061-1068

бош ботаниги Б.А. Федченко томонидан улка флорасини мунтазам урганиш максадида махаллий Ботаника богини ташкил этиш таклифи илгари сурилган. 1911 йил 25 ноябрда Б.А. Федченко Дехкончилик ва Давлат мулклари Бошкармасига лойихалаштирилган махаллий Ботаника боги учун энг кулай жой сифатида Тошкент шахри танланганлиги маълум килади[20].

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, Туркистон улкасида ранг баранг усимликлар мавжуд булиб, улар минтака экологиясини мувозанатда саклаб туришга хизмат килган. Бу даврда усимликлар дунёсига антропоген таъсир оркали жиддий зиён етказилган. Ёкилги сифатида куплаб дарахт ва саксовулларнинг кесилиши биринчидан, чанг буронларини кучайтирган булса, иккинчидан, минтака экотизими ва иклим узгаришларига сабаб булган. Табиатшунос олимларнинг улкадаги флорани янада чукуррок урганиш максадида Ботаника богини ташкил этиш борасидаги харакатлари мухим ахамиятга эга булган.

REFERENCES

1. Жураев Н. Авесто: тарихий-адабий ёдгорлик / Н.Жураев, таржимон А.Махкам. - Тошкент: Гофур Гулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2015. - Б.230.; Ecological condition and mysteries in Turkestan periodical press in the early XX century (in the case of Sadoi Fergana newspaper) // ISJ Theoretical & Applied Science, Philadelphia, USA. 2019, 05(73), - P. 570-574.; Tursunov R. The research analysis of the socio-economic issue of the Turkestan Jadids in the beginning of the 20 th centry // Central Asian Problems of Modern Science and Education. 2019, 4 (2), -P. 337-348.; Tursunov R. The "Sadoi Fergana" newpaper -the most important historical source in the lighting of socio-economic processes in Turkestan. // International Journal of Information Research and Review. 2019, 2 (6), -P. 6154-6155.;

2. Рустамбаев М., Усмонов М., Гофуров З. Табиатни мухофаза килишнинг маънавий ва хукукий асослари. - Тошкент. 2007. - Б.60.

3. Дингельштедт Н. Опыть изучения ирригации Туркестанскаго края. Сырь-Дарьинская область. - С.Петербург.1893. - С. 19.

4. Дингельштедт Н. Курсатилган асар. - Б. 20.

5. Дингельштедт Н. Курсатилган асар. - Б. 26.

6. Лукин А. Амударьинские Кызыл-Кумы. ///Туркестанский сборник. Том 445. -Ташкент., 1907. - С.84.

7. Скайлер Ю. Туркистон: Россия Туркистони, Кукон, Бухоро ва Гулжага саёхат кайдлари. Таржимон З.А.Саидбобоев. -Тошкент: "O'zbekiston" НМИУ, 2019.- Б.74.; Tursunov R. Information on

the ecological situation and water distribution in Tashkent in "Past

April, 2022

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1061-1068

and current history of Tashkent" by A.I.Dobrosmyslov. // Current research Journal of History. 2022, 03(01). - P.14.

8. Узбекистон худудида табиий фанлар йуналишидаги илмий тадкикот ва экспедициялар (XIX аср - XX аср бошлари) [Матн] / Лойиха рахбари Д.Х,.Зияева. - Тошкент: Akademnashr, 2019. - Б.330.

9. Гейер И.И. Туркестан. - Ташкент. 1909. - С.227.

10. Гейер И.И. Курсатилган асар. - Б.228.

11. Шадманова С.Б. Туркистон матбуотида турли фанлар сохаларига оид масалалар талкини // XIX - XX аср бошларида Марказий Осиёда интеллектуал мерос: анъаналар ва инновациялар. Илмий туплам. / Масъул мухаррир т.ф.д, проф. Д.Х.Зияева. - Тошкент. 2018. - Б.300.

12. Гейер И.И. Курсатилган асар. - Б.322.

13. Гейер И.И. Курсатилган асар. - Б.323-324.

14. Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. - СПб.,1882.-С.241-248.

15. Скайлер Ю. Курсатилган асар. - Б.151.

16. Olufsen O. The Emir of Bukhara and his country. London: William Heinemann, 1911. - P. 268.; Tursunov R. Coverage of the ecological situation in Turkestan in the memoirs of Sadriddin Ayni. // Pedagogy and modern education: tradition, experience and innovation, International Scientific and Current Research Conference. - USA. 2021. - P.19-23.;

17. Гейер И.И. Курсатилган асар. - Б. 182.

18. Узбекистон худудида табиий фанлар йуналишидаги илмий тадкикот ва экспедициялар (XIX аср - XX аср бошлари) [Матн] / Лойиха рахбари Д.Х.Зияева. - Тошкент: Akademnashr, 2019. - Б.388-389.

19. УзМА, И-7-фонд, 1-руйхат, 2430-иш, 46-варак.

20. УзМА, И-7-фонд, 1-руйхат, 3121-иш, 8-варак.УзМА, И-7, 1-руйхат, 3121-иш, 10-варакнинг оркаси.

21. Глобаллашув жаражнида экологик ахлокни шакллантиришда кончептуал жндашувнинг фалсафий хусусиятлари. Z Abduazimova. НамДУ илмий ахборотномаси - Научный вестник НамГУ 12 (12), 234-242. 2021

22. Kadirova Dilbar Salikhovna, Inagamova Feruza Khurshidovna, Agzamova Nilyufar Shukhratovna, Mukhamedzhanova Lalikhon Ashuraliyevna. (2019). CATEGORIES OF HARMONY IN THE CONCEPTIONS OF CLASSICAL SCHOLARS. International Journal of Research in Humanities, Arts and Literature, (2), 293-300

23. Shohistahon, U., & Hakimali, A. (2019). The History of the Unani Medicine in Central Asia. International Journal of Recent Technology and Engineering, 8(3), 4550-4553.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.