Научная статья на тему 'ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ТАБИИЙ ШИФО МАСКАНЛАРИ ТАРИХИДАН'

ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ТАБИИЙ ШИФО МАСКАНЛАРИ ТАРИХИДАН Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

125
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Оқсукон / Педау / балнеологик курорт / минерал балчиқ / Бунин / И.Алексеев / табиблар / Aksukon / Pedau / balneological resort / mineral mud / Bunin / I.Alekseev / medicaster

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Рухиддин Патхиддинов

XIX аср охири – XX аср бошларида Туркистон ўлкасида маҳаллий аҳоли турли касалликлардан даволанишда асосан, маҳаллий табиблар хизматига мурожаат қилганлар. Табиблар беморларни табиий ўсимликлар ва маъданлардан тайѐрланган дорилар ва шунингдек, табиий минерал булоқлар, балчиқлар ѐрдамида даволаганлар. Фарғона водийсида маҳаллий аҳолига қадимдан маълум бўлган Ҳазрат Аюб, Аб-шиф, Педау каби минерал булоқлари ҳамда Оқсукон тузли кўлида турли касалликлардан даволанишган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In the late nineteenth and early twentieth centuries, the local population in the Turkestan region sought the services of local doctors, mainly in the treatment of various diseases. Doctors treated patients with medicines made from natural plants and minerals, as well as natural mineral springs and muds. In the Fergana Valley, mineral springs such as Hazrat Ayub, Ab-shif, Pedau, which have long been known to the local population, as well as in the Aksukon salt lake were treated for various diseases

Текст научной работы на тему «ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ТАБИИЙ ШИФО МАСКАНЛАРИ ТАРИХИДАН»

ФАРГОНА ВОДИЙСИ ТАБИИЙ ШИФО МАСКАНЛАРИ ТАРИХИДАН

Рухиддин Патхиддинов

Наманган давлат университети таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

XIX аср охири - XX аср бошларида Туркистон улкасида махаллий ахоли турли касалликлардан даволанишда асосан, махаллий табиблар хизматига мурожаат килганлар. Табиблар беморларни табиий усимликлар ва маъданлардан тайёрланган дорилар ва шунингдек, табиий минерал булоклар, балчиклар ёрдамида даволаганлар. Фаргона водийсида махаллий ахолига кадимдан маълум булган Х,азрат Аюб, Аб-шиф, Педау каби минерал булоклари хамда Оксукон тузли кулида турли касалликлардан даволанишган.

Калит сузлар: Оксукон, Педау, балнеологик курорт, минерал балчик, Бунин, И.Алексеев, табиблар.

ABSTRACT

In the late nineteenth and early twentieth centuries, the local population in the Turkestan region sought the services of local doctors, mainly in the treatment of various diseases. Doctors treated patients with medicines made from natural plants and minerals, as well as natural mineral springs and muds. In the Fergana Valley, mineral springs such as Hazrat Ayub, Ab-shif, Pedau, which have long been known to the local population, as well as in the Aksukon salt lake were treated for various diseases.

Keywords: Aksukon, Pedau, balneological resort, mineral mud, Bunin, I.Alekseev, medicaster.

Оксукон тузли кули Наманган уездининг Бободархон волостида, хозирги Тожикистон Республикасининг Ашт туманида, Узбекистан билан чегарада жойлашган. Ёз ойларида сувнинг ок шаффоф куриниши, кулнинг шундай номланишига сабаб булган. Оксукон кули узининг шифобахш хусусиятлари билан Кукон, Хужанд ва Наманган уезди ахолиси орасида машхур эди. Бу ерда даволанган куплаб беморларнинг тавсиялари асосида Кукон, Маргилон ва Тошкентдаги шифокорлар беморларни кулга жунатишган. Бу ерда куплаб беморлар даволансада, улар учун хеч кандай кулайликлар яратилмаган эди.[1] Даволаниш мавсуми хар

April, 2022

1048

йили одатда 15 июндан бошланиб, 2 ой давом этган. 15 августдан бошлаб хаво хароратининг пасайиши туфайли даволаниш тухтатилган. Бу лойлардан фойдаланиш тиббий назорат килинмаган, даволашда энг оддий усуллардан фойдаланилган. Кул якинида чукур кавланиб, унга касални кумиб куйишган. 3 соатдан сунг касални чикариб олиб, уч чакирим наридаги кишлокка аравада олиб борилган ва у ерда лойлардан тозаланиб, жонлантирилган. Бундай даволаш усули фойда бериши учун уч кундан етти кунгача давом эттирилган. [2] Оксукон шифобахш балчикларидан табиблар тез-тез фойдаланиб туришган. Хусусан, махаллий табиб Н. Оксукон шифобахш балчикларидан фойдаланиб, ревматизмнинг турли куринишларини даволаган. Табибнинг айтишича, рус шифокорлари томонидан факат жаррохлик усули билан даволаш мумкин деб хисобланган йирингли плевритнинг огир шаклини шифобахш балчиклардан фойдаланиб даволаган. Натижада бемор жаррохлик амалиётидан воз кечган.[3]

Фаргона вилояти бош шифокори Кушелевскийнинг ёзишича, Оксукон минерал балчикларида беморлар икки хил услуб билан даволанишган. Биринчи услубда, беморни чукурга жойлаб, буйнигача кумиб куйишган. Иккинчи услубда эса, бемор кул сувидан ванна кабул килган. Даволаниш фойда бериши учун бу услублар 2 мартадан 6 мартагача такрорланган. 1886 йилда бу ерда 300 нафар бемор даволанган.[4] Оксукон минерал балчикларининг шифобахш хусусиятлари бир катор рус шифокор ва журналистларининг катта кизикишларига сабаб булган. Оксукон тузли кули рус манбаларида "Аксы-кент", "Камиш-курган" (кулдан 6 верст узокликдаги кишлок номидан олинган -муаллиф) номлари билан кайд этилган. "Туркестанский куръер" газетаси мухбири К.Тимаевнинг ёзишича, рус фукароси Д. Оксукон минерал балчикларидан 10 пудини Киевга, дусти Я.га ревматизмдан даволаниш учун жунатади. Шунингдек, К.Тимаев минерал балчикларда даволанган куплаб беморларни санаб утади.[5]

Наманган уезди шифокори Алексеев Оксукон тузли кулини урганиб, Фаргона вилояти тиббиёт жамиятининг йигилишида маъруза килади. Уз маърузасида шифокор Алексеев Оксукон балчикларининг шифобахш хусусиятлари Европанинг машхур Мариенбад ва Франциенбад каби шифобахш балчикларидан кам эмаслиги, сифилис, скрофула, тери касалликлари, ревматизм, невралгия, суяк сили, фалажликнинг баъзи турлари ва бир канча аёллар жинсий касалликларида даво булишини айтиб утади. Шифокор Алексеев шу сабабдан,

April, 2022

1049

Ахсикент кулидан 20 верст узокликдаги Пенгазда иклимли курорт ташкил этишни таклиф килади.[6]

Махаллий ахоли томонидан тупланган тажрибага асосан, лойлардан уч марта фойдаланиш касалликларда сезиларли енгиллик олиш, ревматизмдан бутунлай халос булиш учун етарли эди. Аммо купчилик беморлар кунига 2 мартадан бир неча кун лойлардан фойдаланиши натижасида, соглиги янада ёмонлашган. Бу холат бу ерда шифокор назоратини урнатиш зарурлигини курсатарди.[7] Аммо Оксукон минерал балчикларида даволанаётган беморларга шифокор ажратилмаган. Хусусан, Фаргона вилояти бошкармаси 1911 йилда Туркистон округи харбий-санитар инспекторидан Оксукон шифобахш лойларини урганиш ва касалларга ёрдам курсатиш максадида даволаниш мавсумида бу ерга шифокор жунатишни илтимос килади. Аммо махфий маслахатчи Рабчевский шифокорлар етишмовчилиги сабабли, бунинг имкони йук деб рад этади[8].

1914 йилда Оксукон кули хусусий тадбиркорга фойдаланиш учун берилади. Шу йили кул якинида оддий мехмонхона курилиб, унинг якинида томсиз чайла куринишидаги ванналар урнатилади. Ванналардан факатгина 5 киши фойдаланиши мумкин эди. Долган беморлар оддий услубда даволанишган. Даволаниш мавсумида, мехмонхонада Конибодом участка шифокори яшаган. Аммо, шифокорнинг хукук ва мажбуриятлари хеч кандай хужжатлар билан белгилаб куйилмаган. Беморлар одатда шифокорга мурожаат килишмаган.[9] Оксукон кулининг ижарачиси томонидан Россиянинг марказий худудларидан беморларни жалб этиш максадида, Москва ва Петроград газеталарида эълонлар берилади. Эълонларда кулнинг шифобахш хусусиятлари билан биргаликда, кул якинида барча кулайликларга эга мехмонхона мавжудлиги хакида ёзилган эди. Аммо хакикатда беморлар хеч кандай кулайликлар яратилмаган эди. Натижада, 1915 йилда Москва ва Петрограддан келган беморлар бу холатдан жиддий норози булишади.[10]

Фаргона водийсида жойлашган табиий шифо масканларидан яна бири Маргилон уездининг Исфара волостида Риштон кдшлогидан 10 верст узокликда Сух йулида жойлашган Педау минерал булоклари булиб, махаллий ахоли томонидан от ва туяларнинг тери касалликларини даволаш максадида кадимдан фойдаланиб келинган. Маргилон шахар шифокори Бунин мазкур булокларни урганиб, мазкур булокларнинг Самара губернясидаги Сергиев булокларига ухшашини аниклайди ва бу ерга сурункали тошмалар ва ревматизм билан касалланган

April, 2022

1050

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1048-1052

беморларни даволаниш учун жунатади. 20 кунлик даволанишдан сунг, куплаб беморлар узларида енгиллик хис килишади, ревматизм билан касаллангандар эса бутунлай согайиб кетишади. Шундан сунг шифокор Бунин Педау булокларида балнеологик курорт ташкил этишга киришади. У 1880 йил августда Туркистон генерал губернаторига мурожаат килиб булоклардан фойдаланиш учун рухсат сурайди. Туркистон генерал-губернатори Кауфман шифокор Бунинга Педау булокларида 10 та ванна ва касаллар учун ёзги бино куриш шарти билан 2000 рубл субсидия ажратади1.[11] Педау булоклари сувлари 1881 йилда Тошкентда кимёгар Н.Тейх томонидан текширилди. 1881 ва 1882 йилларда врач Бунин газнадан олинган катта булмаган субсидия ва у маблаглари хисобидан чумилиш ванналари, 28 хонадан иборат барак курдиради ва атрофни ободонлаштириш максадида 12 000 туп турли дарахтлар эктиради. 1883 йилда врач Буниннинг вафотидан сунг бу минерал булоклардан фойдаланиш тухтаб колди. Куп утмай каровсиз колган бинолар бузилиб кетди, дарахтлар куриб колди [12].

Хулоса урнида айтиш мумкинки, Оксукон минерал балчиклари Фаргона водийси ахолиси орасида катта ахамиятга эга булган. Чунки, мазкур даврда улкада тиббиётнинг етарли даражада ривожланмаганлиги, махаллий ахолига курсатилаётган тиббий хизматлар сифатининг пастлиги, беморларни тез-тез табиий шифо масканларига боришга мажбур килган. Фаргона водийсида куплаб шифобахш минерал булоклар мавжуд булсада, уларда даволаниш 10-15 кунга чузилган. Оксукон минерал балчикларида эса 2-3 кун даволангач, беморлар ахволида сезиларли узгаришлар юз берган. Педау минерал булоклари эса, шифобахш хусусиятлари жуда юкори булсада, махаллий ахоли орасида унчалик машхур эмасди. Фаргона вилояти шифокори лавозимида ишлаган Кушелевскийнинг фикрича, бунга Педау булокларининг келиб чикиши диний-мистик карашлар билан богланмагани ва булок сувларининг совуклиги (20 С) сабаб булган. Маргилон шахар шифокори Буниннинг Педау булокларида балнеологик курорт ташкил этишга килган харакати хам амалга ошмай колган. Умуман олганда, Фаргона водийси балнеологик ва иклимий курортлар ташкил этиш учун катта салохиятга эга булсада, мазкур даврда бу имкониятлардан фойдаланилмади.

УзМДА И-1, опис 19, дело 1570, 29бет

April, 2022

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1048-1052

REFERENCES

1. Т.Ю. Камыш-курганские минералные грязи (недалеко от Коканда) // Туркестансий сборник. Т.513. с. 81-83

2. Обзор Ферганской области за 1899 год. 1901. Г.Новий Маргелан. С. 235.

3. Amicus. Лечебные пункты Ферганы // Туркестансий сборник. Т.508. с. 201-

4. Кушелевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного описания Ферганской области. 1 том. - Новый Маргеланъ:типография Ферганского областного правления, 1891. - 127-128 с.

5. Тимаев К.А. Аксы-кентские соленые лечебные озера (Как мы небрежно относимся к природным богатствам Туркестана) // Туркестансий сборник. Т.541. с. 1-5

6. Тимаев К.А. Аксы-кентские соленые лечебные озера (Как мы небрежно относимся к природным богатствам Туркестана) // Туркестансий сборник. Т.541. с. 1-5

7. Г.Ю. Камыш-курганские минералные грязи (или Аксукентские минералные грязи ) // Туркестансий сборник. Т.543. с. 60-63

8. Узбекистон Миллий архиви. И.1-фонд, 7-руйхдт, 467-иш, 1-вара;.

9. Курортъ въ Туркестане (Аксыкентския грязи // Туркестанския ведомости. 1914. №214.

10. Д.П-чъ. Аксакентская грязелечебница // Туркестанския ведомости. 1915.

11. Узбекистон Миллий архиви. И.1-фонд, 7-руйхат, 467-иш, 1-варак.

12. Кушелевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного описания Ферганской области. 1 том. - Новый Маргеланъ:типография Ферганского областного правления, 1891. - 125-126 с.

13. Lalikhon Mukhamedzhanova, THE EMERGENCE OF THE JADID MOVEMENT IN THE LATE XIX TH - EARLY XX TH CENTURIES AND THEIR SIGNIFICANCE AS A NATIONAL AWAKENING. Look to the past. 2021, Special issue 3, pp.32-46

14. Shohistahon, U., & Hakimali, A. (2019). The History of the Unani Medicine in Central Asia. International Journal of Recent Technology and Engineering, 8(3), 4550-4553.

202.

№172.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.