Научная статья на тему 'ТУРКИСТОН ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРЛИГИДА МАЖБУРИЙ МЕҲНАТ ТАРИХИ ЗЕМСТВО МАЖБУРИЯТЛАРИ МИСОЛИДА'

ТУРКИСТОН ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРЛИГИДА МАЖБУРИЙ МЕҲНАТ ТАРИХИ ЗЕМСТВО МАЖБУРИЯТЛАРИ МИСОЛИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Туркистон генерал-губернаторлиги / Земство мажбуриятлари / озиқ-овқат солиғи / 1867 йилги Низом лойиҳаси / почта йўллари / кўприклар / тош ётқизиқлар / генерал-адъютант фон Кауфман / Сирдарё ва Фарғона вилоятлари / Дашт ўлкаси ва бошқалар.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Улуғбек Қўчқорович Исмоилов

Туркистонда суғориш иншоотларини қуриш ва яроқли ҳолатда сақлаш вазифасини давлат амалга оширган ва бу мақсад йўлида деҳқонларни меҳнат мажбуриятига сафарбар қилар эди. Мажбурий меҳнатга жалб қилишнинг ўзига хос омиллари, жумладан, иқтисодий-сиёсий, иқтисодий-ҳуқуқий ва ижтиомий-ҳуқуқий омиллари мавжуд бўлган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОН ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРЛИГИДА МАЖБУРИЙ МЕҲНАТ ТАРИХИ ЗЕМСТВО МАЖБУРИЯТЛАРИ МИСОЛИДА»

ТУРКИСТОН ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОРЛИГИДА МАЖБУРИЙ МЕХНАТ ТАРИХИ ЗЕМСТВО МАЖБУРИЯТЛАРИ МИСОЛИДА

УлуFбек ^учкорович Исмоилов

Тошкент иктисодиёт ва педагогика институти "Ижтимоий фанлар" факультети

укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11215844

Аннотация. Туркистонда сугориш иншоотларини цуриш ва яроцли %олатда сацлаш вазифасини давлат амалга оширган ва бу мацсад йулида де%цонларни ме%нат мажбуриятига сафарбар цилар эди. Мажбурий ме%натга жалб цилишнинг узига хос омиллари, жумладан, ицтисодий-сиёсий, ицтисодий-%уцуций ва ижтиомий-%уцуций омиллари мавжуд булган.

1867-йилги Туркистон улкасини бошцариш тугрисидаги муваццат низомга биноан, ме%нат мажбурияти %осилнинг 10 фоиз мицдоридаги озиц-овцат солиги билан алмаштирилган. Земство мажбуриятларига мащллий мустамлака маъмуриятини таъминлашда - яъни, миробларга, цоровулларга %ац тулашда, йулларни таъмирлашда, цамоцхона, ижтимоий а%амаиятга молик биноларни цуриш ва сацлашда, ер хужалиги муассасаларини сацлаш ва %оказоларда мурожаат цилинган1.

Калит сузлар: Туркистон генерал-губернаторлиги, Земство мажбуриятлари, озиц-овцат солиги, 1867 йилги Низом лойщаси, почта йуллари, куприклар, тош ётцизицлар, генерал-адъютант фон Кауфман, Сирдарё ва Фаргона вилоятлари, Дашт улкаси ва бошцалар.

ТАНИШУВ

Амалдаги 1867 йилги Низом лойихасида ахоли зиммасига юклатилган мехнат мажбуриятлари турлари руйхати тули; кайд этилмаган. Ушбу лойиханинг 330, 333 ва 341-бандларида бошка нарсалар катори, почта йулларидаги ариклар куприги, тош ёткизишлари, тушиш ва кутарилишларини тугрилаш учун, махаллий хокимиятнинг талабига биноан накд пул билан ёки мехнат мажбурияти шаклида бажариш утро; ва кучманчи ахолининг зиммасига юклатилганлиги, махдллий полиция органининг талабига биноан ва харбий харакатлар содир булган такдирда ёки булинмаларни кучириб утказиш учун фавкулодда зарурат тугилганда, транспорт ва улган хайвонлар учун маълум бир нархда тулаш шарти билан, транспорт воситалари билан таъминлаш, хамда кучириб утказиш мехнат мажбурияти юклатилганлиги, факат таъриф берилган холос2.

Бу тартиб Туркистон генерал-губернаторлик тузилганидан кейин деярли дархол узгартирилган. Генерал-адютант Фон Кауфман минтакага келиши билан, унинг махаллий шароити билан танишиб, киргизларга юклатилган мехнат мажбуриятини, Низомнинг 225-моддасида белгилаб куйилган утов солигини Еттисувда 2 рубл 75 тийиндан 3 рублгача ва Сирдарё вилоятида 3 рубл 50 тийингача купайтириш оркали, моддий мажбуриятга

1 З.Д.Кастельская. «Из истории Туркестанского края» (1865-1917 гг.). Издательство «Наука» Главная редакция Восточной литературы. Москва - 1980 г. Стр. - 47-48

2 Отчет_ревизующего_по_Высочайшему_повелению_Туркестанский_край_Тайного_советника_Гирса 1884 г. Стр. - 400

Ф.

айлантириш керак деган карорга келади, хдмда кушимча йигилган Сирдарё вилоятидаги 75 тийин ва Еттисув вилоятидаги 25 тийинни маъмурий хужалик эх,тиёжлари учун сарфлаш белгиланди3.

Бунда куйидаги фикрларга асосланди:

а) Тартибга солиш ва таъмирлаш учун катта хдражатли ишларни талаб киладиган ибтидоий х,олатда булган йулларни мех,нат мажбурияти билан бажариш имконсизлиги;

б) Бу мажбуриятнинг мавжудлиги махдллий х,окимият вакиллари томонидан турли хил суистеъмолликларга йул куйиш ва ноконуний туловлар-йигимларни жорий килишга олиб келар эди;

в) Ах,оли томонидан туланадиган утов солигига кушимча тарзда белгиланган пул йигими х,исобидан, бошка манбалар булмаган такдирда, бошка зарур эх,тиёжларни кондириш учун харажатларни киритиш мумкин эди. Хусусан, станция уйларини куриш, вилоятда хизмат килишга чакирилган мансабдор шахслар томонидан уй-жой куриш учун кредитлар бериш, вилоят ва туман х,окимликлари учун бинолар куриш ва бошкалар.

МАВЗУНИНГ УРГАНИЛГАНЛИК ДАРАЖАСИ

Узбекистонда давлат мустакиллигига эришгач, мажбурий мех,нат тушунчаси конун асосида бекор килинди. 1916-йилдан бошлаб эса мажбурий мех,натнинг х,ар кандай турига нисбатан конун олдида жавобгарлик белгиланди.

Туркистон генерал-губернаторлигида мажбурий мех,нат тарихи нафакат юртимиз тарихчилари орасида, балким дунё олимлари учун х,ам янги мавзу х,исобланади. Шунинг учун, бу мавзуда Туркистон генерал-губернаторлигида мех,нат мажбуриятлари тарзида Подшо Россияси хдмда Совет даврида катор тарихчи олимлар шугулланганлар. Жумладан: Подшо Россияси даврида граф Сенатор К.Пален4 (1910), Ф.Гирс5 (1884), В.Т. Вербовский6 (1911), Совет даврида З.Д.Кастельская7 (1980), П.Г.Галузо8 (1929) ва бошкалар шугулланганлар.

Мустакиллик йилларида УД.Исмоилов9 (2022,2023) шугулланаяпти. МУ^ОКАМА

Юкоридаги фикрда Дашт комиссияси томонидан кузда тутилган йул хизматига оид мех,нат мажбуриятини накд пулга утказиш буйича аллакачон амалга оширилган чора-тадбирларнинг муваффакиятсизлиги генерал-адютант Фон Кауфманнинг 1876 йил 30 декабрдаги 9604-сонли йурикномасида расман кайд этилган. Бу йурикномада, дарвоке,

3 Отчет_ревизующего_по_Высочайшему_повелению_Туркестанский_край_Тайного_советника_Гирса Ф. 1884 г. Стр. - 400

4 Отчет по ревизии Туркестанского края произведенной по высочайшему повелению сенатором гофмейстером графом К.К.Паленом Краевое управление. С.Петербург. Сенатская типография. 1910 г.

5 Отчет ревизующего по Высочайшему повелению Туркестанский край Тайного советника Гирса Ф. 1884 г.

6 Вербовский В.Т. Положение об управлении Туркестанского края. Ташкент. Типография при канцелярии Туркестанского генерал-губернаторства. 1911 г.

7 З.Д.Кастельская. «Из истории Туркестанского края» (1865-1917 гг.). Издательство «Наука» Главная редакция Восточной литературы. Москва - 1980 г.

8 Галузо П.Г. "Туркестан - колония" Москва - 1929 г.

9 Исмоилов У. Биринчи жа^он уруши йилларида Туркистонда пахта якка ^окимлиги о^ибатлари. УзМУ хабарлари 2022 1/11.; U. Ismoilov. Turkistonda front orti ishlari uchun majburiy mehnatning joriy

qilinishi (Birinchi jahon urushi yillarida). Toshkent. O'zbekiston tarixi Davlat muzeyi. O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirining 2023-yil 2-maydagi 118-son buyrug'i asosida 2023-yil 18-maydagi «Moddiy-ma'naviy meros va umumbashariy qadriyatlar» mavzusida Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi materiallari to'plami.

йулларни яхши холатда саклаш йуллари хакида масала халигача аник ечим топмагани тушунтирилди. Магистрал йулларни куриш ва таъмирлаш, хамда факат баъзи мухим ахамиятга эга булган ва тупрокли алока йулларидаги куприклар Земство кредитига йуналтирилган, аммо кейин бошка барча куприклар, тош ёткизишлар, кутарилиш, тушиш жойлари ва умуман йул тушамаларини саклаш усуллари хдмда тартиби тугрисида хеч кандай умумий буйрук берилмаган, шунингдек сунгги йилларда бу мавзу буйича на смета, на хар кандай хисоб-китоблар такдим этилмаган, кредитлар очилмаган. Шу сабабли, "Алока йуллари тугрисида" ги ва "Земство мажбуриятлари"нинг тегишли моддалари, хамда, амалдаги Низом лойихаси асосида йулларни яхши холатда саклашни ахолининг зиммасига мехнат мажбурияти сифатида юклаш керак. Шунинг учун, юкорида айтилганларни изохлаб, йурикномада кайд килинишича, земство хусусиятига эга булган харажатлар учун ховли ёки утов бошига солик ва йигимларни урнатилган пайтда, бунинг эвазига барча турдаги мехнат мажбуриятига сафарбар килишни бекор килиш умуман кузда тутилмаган, зеро, йулларни саклаш харажатларини кредит манбаларининг такчиллиги сабабли, земство кредити хисобидан истисносиз коплашнинг имкони йук, йулларни йиллик таъмирлаш аник канчага тушиши тугрисида маълумотларнинг тулик йуклиги сабабли земство солигини ошириш кулай булмайди, бу туловнинг ошиши ортидан келиши керак булган ракамларни тахминан аниклашнинг иложи йук.

Ана шундай мулохазаларни хисобга олиб, генерал-губернатор куйидагилар:

1) Моддий маблаглар, яъни Земство кредити хисобидан шу вактга кадар ушбу манбага тааллукли булган магистрал йуллар ва барча турдаги йул тузулмаларини саклаш ва таъмирлаш харажатлари копланиши, сунгра Земство кредити хисобидан хажми ва тузулиши мураккаблиги жихатидан техник техник ишлар ва илмий билимлар ёрдамисиз куриш ва таъмирлашнинг имкони йук булса, ёки жамоанинг (ахолининг) маблаги етмайдиган ката харажатларни талаб килган холатда харажатлар копланиши мумкин, бирок факат алохида ташаббус ва Генерал-Губернаторнинг рухсати билан;

2) Бошка барча тузилмалар (иншоотлар), шунингдек, почта йуллари тушамаларини тугрилаш ва таъмирлаш, аник конун хужжатлари асосида ахоли зиммасига юклатилиши. Ушбу шаклларда туман бошликларига йулларни худудларга булиш лойихалари хамда утрок ва кучманчи ахоли жамиятларининг хар бир худуди буйича руйхатлар тузиб, вилоят рахбариятига куриб чикиши ва тасдиклаши учун такдим этишлари шарт. Сунгра ахоли жамиятларига уларга бириктирилган худудларда таъмирлаш ишларини бевосита уезд бошликлари назорати остида, хохласа уз мехнати кучи билан, хохласа уезд бошлигининг аралашувисиз волост бошликларининг тасдиклаши оркали ички тартиб асосида йигилган накд пул маблаглари хисобидан, ишчи ёллаш ва материалларни сотиб олиш, ёки уз худудини таъмирлашни йул таъмири билан шугулланувчи пудратчиларга топшириш оркали амалга ошириш хукуки такдим килинишини таклиф этган.

Бу буйруклар Сирдарё ва Еттисув вилоятларига, Зарафшон музофоти ва Амударё боулимига тааллукли эди. Фаргона вилоятида земство солиги 1878 йилда жорий этилган булиб, у улканинг бошка худудларида булгани каби натижаларга олиб келди10.

Ушбу минтакада кабул килинган 1873 йилги Низом лойихасининг 283-банди асосида, ахоли зиммасига юклатилган моддий мажбуриятлар сирасига мавжуд почта

10 Отчет_ревизующего_по_Высочайшему_повелению_Туркестанский_край_Тайного_советника_Гирса Ф. 1884 г. Стр. - 403-404

йулларини саклаш ва яхшилаш, янги почта йулларини ёткизиш, куприклар, тош ёкизишлар, кутарилиш ва пастлаш жойларини куриш кирган.

Натижада, йул хизмати мажбурияти дастлаб генерал-губернатор ихтиёрида булган мазкур вилоят даромадлари хисобидан амалга оширилган булса, сунгра эса 1878 йилдан бошлаб ахолидан йигиш жорий килинган ер солигидан 10 фоиз ва утов соликларидан 25 фоиз микдорида белгиланган махсус солик хисобига бириктирилган.

Текширишлар натижасига кура, ахоли зиммасига юклатилган мехнат мажбуриятлари орасида йул куриш ва таъмирлашдан кейин энг машаккатлиси харбий кисмлар ва чакирув гурухларини юришлар пайтида, лагерлар ва кароргохларда эканлигида ёкилги - утин билан таъминлаш хисобланган. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, Туркистон музофоти ташкил килингач мустамлакачилар улкада ахолини турли хил мехнат ва моддий мажбуриятларга жалб килиш кенг авж олган. Бу максадда аввалига улкада Земство мажбуриятлари кабул килинган булса, кейинчалик кушимча карорлар билан мехнат мажбуриятига ахолини сафарбар одатий ва оммавий тусга кирган.

Империянинг узга худудларида газна маблагларига тааллукли булган бу мажбурият, Туркистон музофотида 1875 йил 30 ноябрда Олий тасдикдан утган Х,арбий кенгаш низомига биноан земство кредитига йуналтирилган.

Шу асосда, худди шу 1875 йилдан бошлаб, ушбу кредитнинг бир кисми махаллий рахбарият буйруги билан губернаторлар ихтиёрига ёкилги тайёрлаш учун ажратилган, аммо ёкилгини тайёрлаш ва чикариш тартиби курсатилмаганлиги сабабли, губернатор умумий хисоб-китобларнинг нотугрилиги хакида ахолидан келиб тушган хабар ва шикоятларни хисобга олиб, 1878-йил 12-декабрдаги 8085-сонли йурикнома билан янги тартиб урнаган, унга биноан, губернаторлар субъект кушин бошликлардан кушинлар булинмаларининг харакатланиш вакти ва уларнинг сони тугрисида маълумот олгач, махаллий уезд бошликлари оркали зудлик билан карор кабул килганлар ва улар волост бошликларига ёки овул оксоколларига ахоли томонидан одамлар сонига кура, кечаю кундуз ва хар бир тухташ жойларида аник белгиланган микдорда ёкилги тайёрлаш тугрисида курсатмалар берган. Отряд бошликлари томонидан олинган ёкилги микдори тугрисида берилган квитанцияларга кура, туман бошликлари ёкилги учун белгиланган нархлар маълумотлари буйича ахолига туланадиган пулларнинг батафсил хисоб-китобларини губернаторларга такдим этаганлар. Курсатилган квитанциялар текширувчилар томонидан кайд этилганидек, купинча Низомда белгиланган ёкилги микдорига мос келмайди. Бу холат белгиланган меъёридан ортикча талаб килинган ёкилги учун пул ундирилиши юзасидан турли муассасалар ва шахслар билан жиддий ёзишмаларга сабаб булган. Квитанцияларни текшириш буйича ёзишмалар ахолига пул беришни жуда секинлаштирган.

Шундай килиб, ушбу мажбурият, гарчи земство солиги маблагидан туланадиган булса хам, кучиб юрувчи кушинларнинг эхтиёжлари учун зарур булган ёкилги микдори ва етказиш манзилларини, айникса дашт минтакаларида булган пайтда, олдиндан аниклик киритишнинг имкони йуклиги сабабли, мехнат мажбурияти тусини олди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Отчет ревизующего по Высочайшему повелению Туркестанский край Тайного советника Гирса Ф. 1884 г.

2. Вербовский В.Т. Положение об управлении Туркестанского края. Ташкент. Типография при канцелярии Туркестанского генерал-губернаторства. 1911 г.

3. Галузо П.Г. "Туркестан - колония" Москва - 1929 г

4. З.Д.Кастельская. «Из истории Туркестанского края» (1865-1917 гг.). Издательство «Наука» Главная редакция Восточной литературы. Москва - 1980 г.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.