Научная статья на тему 'ТУРИЗМ СОҲАСИНИНГ ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИГИНИ КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ'

ТУРИЗМ СОҲАСИНИНГ ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИГИНИ КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
4
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Ключевые слова
Самарқанд / туризм / инновация / кластер / комплекс / даврий модел / ҳудуд / илмий-тадқиқот / кадрлар тайёрлаш / тармоқ / экстремал / гастрономик / бердвотчинг.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Тўхтамишов Азиз Қаҳрамонович

Ушбу мақолада туризм соҳасини ривожлантириш ва инновацион фаоллигини оширишда кластерларнинг ролини ошириш масалалари кўриб чиқилган бўлиб, муаллиф томонидан туристик кластерларни ташкил қилиш асосида ҳудудларни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш бўйича таклиф ва тавсиялар берилган. Шунингдек, туризм кластерларининг фаолиятини бозор эҳтиёжларига мувофиқлаштириш, таклиф этилаётган хизматлар сифати ва хавфсизлигини таъминлаш, туризм соҳасида инновацион фаолликни ривожлантириш мақсадида кластерлар ривожланишининг даврий модели ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРИЗМ СОҲАСИНИНГ ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИГИНИ КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ»

ТУРИЗМ СОХДСИНИНГ ИННОВАЦИОН ФАОЛЛИГИНИ КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ АСОСИДА РИВОЖЛАНТИРИШ ТАМОЙИЛЛАРИ Тухтамишов Азиз ^ахрамонович

"Ипак йули" туризм ва маданий мерос халкаро университети мустакил изланувчиси

https://doi.org/10.5281/zenodo.11097222

Аннотация. Ушбу мацолада туризм со^асини ривожлантириш ва инновацион фаоллигини оширишда кластерларнинг ролини ошириш масалалари куриб чицилган булиб, муаллиф томонидан туристик кластерларни ташкил цилиш асосида уудудларни ижтимоий-ицтисодий ривожлантириш буйича таклиф ва тавсиялар берилган. Шунингдек, туризм кластерларининг фаолиятини бозор э^тиёжларига мувофицлаштириш, таклиф этилаётган хизматлар сифати ва хавфсизлигини таъминлаш, туризм сощсида инновацион фаолликни ривожлантириш мацсадида кластерлар ривожланишининг даврий модели ишлаб чицилган.

Калит сузлар: Самарцанд, туризм, инновация, кластер, комплекс, даврий модел, уудуд, илмий-тадцицот, кадрлар тайёрлаш, тармоц, экстремал, гастрономик, бердвотчинг.

Аннотация. В данной статье рассмотрены вопросы повышения роли кластеров в развитии туристической отрасли и повышения ее инновационной активности, а также даны предложения и рекомендации по социально-экономическому развитию регионов на основе организации туристских кластеров. В целях координации деятельности туристических кластеров с потребностями рынка, обеспечения качества и безопасности предлагаемых услуг, развития инновационной деятельности в сфере туризма разработана периодическая модель развития кластера.

Ключевые слова: Самарканд, туризм, инновация, кластер, комплекс, периодическая модель, регион, научные исследования, подготовка кадров, сфера, экстремал, гастрономический, бердвотчинг.

Abstract. In this article discusses the issues of increasing the role of clusters in the development of the tourism industry and increasing its innovative activity, and also provides proposals and recommendations for the socio-economic development of regions based on the organization of tourism clusters. In order to coordinate the activities of tourism clusters with market needs, ensure the quality and safety of the offered services, and develop innovative activities in the field of tourism, a periodic cluster development model has been developed.

Keywords: Samarkand, tourism, innovation, cluster, complex, periodic model, region, scientific research, personnel training, sphere, extreme, gastronomic, birdwatching.

Маълумки, туристик кластер шаклланганда барча хизмат курсатувчи ташкилотлар ва тармоклар бир-бирини куллаб-кувватлай бошлайди. Ушбу холатда фойда узаро манфаатли муносабатларнинг барча сохаларида таксимланади. Туризм кластерининг бошка тармокларидан келаётган янги ташкилотлар унинг ривожланишини тезлаштиради хамда илмий-тадкикот ишларини амалга оширишга турли ёндашувларни рагбатлантиради, янги ракобатбардош ва инновацион стратегияларни жорий этиш учун зарур молиявий ва бошка воситаларни такдим этади. Шундай экан, кластер доирасида ва кластерлараро даражада ахборотларнинг эркин алмашинуви хдмда етказиб берувчилар, туроператорлар, сайёхлик агентликлари ёки бошка худудлардаги хамкорлар, куплаб ракобатчилар ва истеъмолчилар

билан алокада булган истеъмолчилар каналлари оркали инновацияларнинг таркалиш тезлиги жадаллашади.

Туризм кластерининг мавжудлиги барча тармокларга узининг ракобатдош устунликларини саклаб колиш имконини беради ва уларни инновациялар ва янгиланишларга купрок мойил булган тармокларга бермасликка шарт-шароит яратади. Тармоклар кластерининг мавжудлиги доимо ички ва фаол ракобатчилар гурухи мавжуд булган шароит ва омилларни яратиш жараёнини тезлаштиради. Туризм билан боглик тармоклар кластеридаги барча ташкилотлар ихтисослашган, аммо бир-бирига боглик булган инновациялар ва технологиялар, ахборотлар, ихтисослаштирилган инфратузилма, инсон ва интеллектуал ресурсларга сармоя киритади, бу эса пировардида янги ташкилотларнинг оммавий пайдо булишига олиб келади.

Бизнинг фикримизча, муайян бир худудда инновацион туризм кластерига эга булишнинг афзалликлари куйидагилардан иборат:

- сервис-ишлаб чикариш омилларини самарали уйгунлаштириш, ахборотлар ва инфратузилмалардан самарали фойдаланиш, фаолиятни мувофиклаштириш, халол ракобатни рагбатлантириш асосида фаолият самарадорлигини ошириш;

- туризм кластери доирасида тадбиркорларнинг туризм махсулоти ва хизматларини шакллантириш ва жорий этишдаги мавжуд бушликлар тугрисида хабардорлиги хисобига янги бизнес тузилмаларининг пайдо булиши;

- туристларнинг узгарувчан эхтиёжларига ташкилотларнинг тезкор муносабати, янги технологиялар, инновацион махсулотлар, контрагентлар билан мумкин булган муносабатлар ёки арзон нархларда ишлаш тажрибаси тугрисидаги маълумотларнинг мавжудлиги сабабли инновациялар ва янгиликларни таркатиш;

- янги инновацион махсулот ва технологияларни оммалаштириш, технология стандартларини уйгунлаштириш ва "харакат вертикали" доирасида ишлаб чикаришни ташкил этишга кумаклашиш;

- кластерни шакллантириш шароитида яхширок ташкил этилган ва камрок харажатларни талаб киладиган кластерларга аъзо ташкилотларнинг бозор ва тижорат ахборотларига эга булишини таъминлаш, бу эса ташкилотларнинг янада самарали ишлаши ва ракобатбардошлик курсаткичларини ошириш имконини беради;

- алохида корхона томонидан бажариш мумкин булмаган туризм кластерлари иштирокчилари уртасида инновацияларнинг юкори харажатларини ва уларни ишлаб чикиш ва тижоратлаштириш билан боглик рискларни таксимлаш;

- худуддаги норентабел ташкилотлар фаолиятини максадли кайта йуналтириш хамда худуд ва бутун республика учун мухим булган туристик ташкилотларнинг айрим гурухларига максадли имтиёзлар бериш;

- биринчи навбатда, хизматлар нархи ва сифатига таъсири туфайли туризм махсулотлари ва хизматларининг ракобатбардошлигини оширишга ижобий таъсир курсатиш.

Бу кадрларни тайёрлаш ва кайта тайёрлаш, ахборот, мухандислик-консалтинг хизматлари, янги технологияларни ишлаб чикиш ва тижоратлаштириш харажатларини камайтириш имконини беради.

Бизнинг фикримизча, туристик кластерларнинг фаолият юритиши факат уларнинг стратегик ракобатбардош ва киёсий устунликларини таъминлайдиган элементлар уртасида урнатилган ижтимоий ва иктисодий алокалар билан амалга оширилиши мумкин. Ушбу

алокалар, шубхасиз, хизмат курсатиш ва ишлаб чикариш жараёнининг янги моделларини ишлаб чикиш, техник ва бошка тижорат маълумотларини алмашиш, умумий маркетинг стратегияларини ишлаб чикишга кумаклашади.

Булар куйидагилардан иборат: 1) бир хил махсулот ишлаб чикарувчи корхоналар (жойлаштириш, транспорт, умумий овкатланиш, хордик чикариш ва кунгилочар тадбирлар сохасида фаолият юритувчи ташкилотлар); 2) бир хил тоифадаги туристик махсулотни шакллантирувчи ва амалга оширувчи ташкилотлар уртасидаги хамкорлик ва интеграция; 3) туристик салохиятнинг таркибий кисмлари ва туризм сохасидаги хужалик юритувчи субъектлар уртасидаги алокалар; 4) илмий-тадкикот институтлари томонидан туристик корхоналарнинг консалтинг хизматлари; 5) туризм сохасидаги бошкарув институтлари ва хужалик юритувчи субъектлар уртасидаги муносабатлар.

Туризм кластерини шакллантириш стратегияси туризм кластерининг узаги булган йирик инновацион марказдан ташкилот ва тармокларга инновацияларнинг таркалиши ва кабул килиниши жараёнини тезлаштиришга мулжалланган. Бинобарин, туристик кластерларнинг ахамияти ташкилотлараро узаро хамкорликни кучайтириш ва инновациялар ва илмий-тадкикот ишланмаларини рагбатлантиришда намоён булади. Туризм кластерини барпо этиш битта махсус зона доирасида маълум бир худуддаги бизнес лойихалар, фундаментал ишланмалар, туризм махсулотлари ва хизматларини лойихалаш тизимларини бирлаштириш хамда уларнинг тегишли ишлаб чикаришларини тайёрлаш зарурати билан боглик.

Худудларда туристик кластерни шакллантириш имкониятларини тахлил килиш одатда ишбилармонлик мухити, худудда муваффакиятли саноат ва хизмат курсатиш тармокларининг мавжудлиги, хизмат курсатиш ва ишлаб чикариш тузилмасининг диверсификация даражаси, туризм ташкилотларининг инновацион фаоллиги, тадбиркорларни инфратузилмавий таъминлашни ривожлантиришни урганишга асосланади. Кластерлар ривожланишининг бундай модели 1-расмда келтирилган.

1-расм. Кластер ривожланишининг даврий модели

Инновацион туризм кластерларини шакллантириш учун зарур шарт-шароитлар илмий, таълим, институционал, сиёсий, хукукий, ишлаб чикариш, ташкилий, бошкарув, техник ва технологик шартларни уз ичига олади. Инновацион туризм кластерларини шакллантириш бир катор шартларни бажаришни талаб килади: а) туризм кластерининг худудий инновацион хамжамият томонидан кабул килинган давлат сиёсатига мувофиклиги; б) кластер ташкилотлари томонидан техник ва технологик шарт-шароитлардан фаол ва самарали фойдаланиш; в) зарур ва етарли инновацион, ахборот ва бошка инфратузилманинг мавжудлиги; д) туризм бозорида иштирок этувчи ташкилотларнинг алока сиёсати; е) туризм кластерининг барча иштирокчилари томонидан инновацияларни идрок этиши ва бошкалар.

Бизнинг фикримизча, хар кандай туризм кластерининг асосини инновация ташкил этади ва инновацион компонент нуктаи назаридан туризм индустриясини кластер асосида ташкил этиш куйидагиларга имкон беради:

- туристик кластер иштирокчиларини кластердан ташкарида мустакил фаолият юритувчи туристик ташкилотларга нисбатан кучлирок ва етакчи булишини таъминлайдиган муносабатлар тизимини шакллантириш;

- кластер ривожланишининг умумий стратегияси асосида туризм кластери иштирокчилари - ташкилотлар фаолиятини максадли ва истикболли бозор эхтиёжларига йуналтириш;

- кластернинг туризм махсулотлари ва хизматлари маркетингини кенгайтириш, таклиф этилаётган хизматлар сифати ва хавфсизлигини ошириш оркали миллий ва халкаро микёсда таркатиш каналлари сонини купайтириш;

- инновацион ривожланиш шароитида туристик кластернинг баркарор холатига, шунингдек, кластер аъзоларининг турмуш сифати ва даражасини макбул даражада ушлаб туриш имконини берадиган иктисодий фаолиятнинг усиши ва ривожланишига эришиш;

- инновацион фаолиятни ривожлантириш, туристик махсулот ва хизматлар сифати ва хавфсизлигини, кластерда иштирок этувчи хужалик субъектларининг самарадорлиги ва рентабеллигини ошириш учун шарт-шароитлар яратиш;

- умумий кластер ахборот-тахлил тизими, туристик ахборот марказлари, электрон маълумотлар базалари, фойдали алокалар тизимларини яратиш оркали туристик кластер доирасида бозор ва тижорат маълумотларига киришни хамда уларнинг эркин алмашинувини соддалаштириш;

- туризм кластери иштирокчиларининг инновациялар ва энг янги технологиялар ва илмий ишланмалардан, хизматларни ишлаб чикаришни ташкил этишнинг илгор усулларидан фойдаланишини осонлаштириш, туризм сохаси учун кадрларни тайёрлаш ва кайта тайёрлаш даражасини ошириш.

Инновацион туризм кластерларининг афзаллиги шундаки, туризм махсулотлари ва хизматларини шакллантирадиган хамда сотадиган бир ёки бир нечта йирик ташкилотларнинг ривожланиши бутун хизмат курсатиш ва ишлаб чикариш занжиридаги ташкилотларни, яъни махсулот ишлаб чикарувчи, маркетинг, укув ва илмий-тадкикот муассасаларини ривожлантиришни талаб килади.

Умуман олганда, республикамиз учун туризм кластерлари ички туризм бозорининг янада ривожланиши ва халкаро туризм бозорига кенгайиши учун мухим роль уйнайди. Масалан, илгари Самаркандга келадиган сайёхлар асосан шахардаги тарихий обидалар ва мукаддас кадамжоларга бориш билан чекланарди. "Зиёрат туризми йуналишидаги сайёхлар

Имом Бухорий мажмуаси ва шу каби бошка объектларга борарди. Эндиликда Самаркандда зиёрат туризми объектлари сони 50 тадан ошди. Шунингдек, 42 та гастрономик туризм нуктаси, 25 та экотуризм маскани, 21 та тиббий туризм муассасаси, 10 та этнотуризм, 16 та агротуризм объекти ташкил этилди ва уларнинг барчасида хамма вакт сайёхлар бор".

Вилоятда сайёхларнинг худудда колиш кунлари 2021 йил билан солиштирганда 2,6 кунга етказилди. Кунлик харажатлари эса 120,0 А^Ш долларидан 152 А^Ш долларига усди. Келгусида сайёхларнинг вилоятда колиш кунларини яна бир кунга узайтириш оркали туризм хизматлари экспортини йилига кушимча 14 миллион А^Ш долларига купайтириш мумкинлигини инобатга олиб, бу борада тизимли ишлар олиб борилмокда. Сайёхларнинг колиш даврларини узайтириш максадида жорий йилда 62 та янги туризм йуналишлари ташкил этилади. Дунё микёсида туризмнинг экстремал, гастрономик, таълим, спорт, бердвотчинг, тиббиёт, MICE, зиёрат, тог туризми, эко ва агротуризм, энотуризм каби 63 тури мавжуд булса, Самарканд вилоятида уларнинг деярли барчасини ривожлантириш имкониятлари мавжуд. Экстремал туризм ёки сафар туризми йуналишида вилоятда бугунги кунда янги 5 та йуналиш ташкил этилган булиб, булар Амир Темур горигача булган Самарканд-Тарагай йуналишида жами 22 км масофада, Алвастикул-Шаршара йуналишида булган Самарканд-Омонкутон-Китоб-Аякчисой йуналишида 80 км масофада, Самарканд-Чункаймиш (Исо алайхиссаломнинг тахти) йуналишида 34 км масофада, денгиз сатхидан 2239 метр баландликда булган Самарканд-Охалик-Кенгкутон йуналишида 14 км масофада, Самарканд-Шаршара йуналишида 12 км масофага эга экстремал туризм йуналишлари ташкил этилди. Мазкур йуналишларда экстремал туризмнинг альпинизм, тог буйлаб пиёда юриш, велосипедда харакатланиш хамда спелио йуналишлари йулга куйилган.

Туризм кластерининг инновацион асослари илмий-инновацион ва ахборот комплекслари доирасида шаклланади. Шундай экан, илмий ва инновацион комплекс тамойиллари мазкур сохани ривожлантиришга йуналиштирилган билимларни шакллантириш, янги махсулот ва технологияларни ишлаб чикиш, кластерлар ва худуд доирасида туризмни ривожлантиришни илмий ва лойихалар билан таъминлашни куллаб-кувватлаш тизимига ихтиосолашади. Илмий ва инновацион комплекс тамойиллари билан чамбарчас боглик холда туризм ва мехмондустлик сохасида умрбод таълим комплекси хам юзага чикади, чунки кластернинг муваффакиятли ривожланиши кадрлар тайёрлаш тизимига узвий боглик.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2024 йил 12 январдаги "Республикага хорижий туристлар окимини кескин ошириш хамда ички туризмни янада жадаллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-9-сон Фармони. https://lex.uz/docs/6759637

2. Асланова Д.Х., Алимова М.Т., Норкулова Д.З. Туристик кластер. Укув кулланма. Самарканд: Zarafshon, 2018. - 340 б.;

3. Алимова М.Т. Худудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденциялари (Самарканд вилояти мисолида). Докторлик диссертацияси автореферати. - Самарканд, 2017. - 95 б.;

4. Пулатов М.Э., Мирзаев ^.Ж. ва бошкалар. Глобал иктисодий ривожланиш (туризм иктисодиёти). - Т.: Фан ва технология, 2018. - 296 б.;

5. Тухлиев И.С. Туризм: назария ва амалиёт. - Т.: Фан ва технология, 2018. - 400 б.;

6. Портер М. Конкуренция / пер. с англ. под ред. Я. В. Заблоцкого. - М.: Изд. Дом. "Вильямс", 2002. - 496 с. - С. 207.;

7. Шабалина, Н. В. Введение в туристскую кластеризацию / Н.В.Шабалина [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.bzm.su/articles/article-05

8. Гуломова Г.П. Туристик кластерларнинг инновацион мухити // Иктисод ва молия. 2019. 11(131), 17-22-бетлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.