Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ТУРИЗМ ТАРМОҒИНИ МАЛАКАЛИ КАДРЛАР БИЛАН ТАЪМИНЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕХАНИЗМИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ТУРИЗМ ТАРМОҒИНИ МАЛАКАЛИ КАДРЛАР БИЛАН ТАЪМИНЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕХАНИЗМИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
31
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туризм / малакали кадр / рақобатбардошлик / туристик кластер / тузилма / асосий блок / маркетинг ахборот тизими. / туризм / квалифицированные кадры / конкурентоспособность / туристический кластер / структура / основной блок / маркетинговая информационная система.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Умаров Т.О.

Мақолада туризм йўналишида кадрларни тайёрлашда кўп босқичли ва узлуксиз таълимни таъминлашнинг самарали механизми сифатида туристик кластерларни шакллантириш таклифи илмий асосланган. Шунингдек, туристик кластернинг таркибий тузилмаси бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье научно обосновано предложение о формировании туристских кластеров как эффективного механизма обеспечения многоуровневого и непрерывного образования при подготовке кадров в сфере туризма. Также разработаны предложения и рекомендации по структуре туристского кластера.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ТУРИЗМ ТАРМОҒИНИ МАЛАКАЛИ КАДРЛАР БИЛАН ТАЪМИНЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕХАНИЗМИ»

УЗБЕКИСТОНДА ТУРИЗМ ТАРМОГИНИ МАЛАКАЛИ КАДРЛАР БИЛАН ТАЪМИНЛАШНИНГ САМАРАЛИ МЕХАНИЗМИ

Умаров Т.О.

"Ипак йули" туризм ва маданий мерос халкаро университети докторанти

Аннотация: Маколада туризм йуналишида кадрларни тайёрлашда куп боскичли ва узлуксиз таълимни таъминлашнинг самарали механизми сифатида туристик кластерларни шакллантириш таклифи илмий асосланган. Шунингдек, туристик кластернинг таркибий тузилмаси буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.

Калит сузлар: туризм, малакали кадр, ракобатбардошлик, туристик кластер, тузилма, асосий блок, маркетинг ахборот тизими.

Аннотация: В статье научно обосновано предложение о формировании туристских кластеров как эффективного механизма обеспечения многоуровневого и непрерывного образования при подготовке кадров в сфере туризма. Также разработаны предложения и рекомендации по структуре туристского кластера.

Ключевые слова: туризм, квалифицированные кадры, конкурентоспособность, туристический кластер, структура, основной блок, маркетинговая информационная система.

Abstract: The article scientifically substantiates the proposal to form tourist clusters as an effective mechanism for providing multi-level and continuous education in the training of personnel in the field of tourism. Also, proposals and recommendations on the structure of the tourist cluster have been developed.

Key words: tourism, qualified personnel, competitiveness, tourism cluster, structure, main block, marketing information system.

Бугунги кунда туризм тармоги жахон иктисодиётида яратиладиган ялпи миллий махсулотнинг ундан бир кисмини таъминлаб, етакчи соха сифатида эътироф этилмокда. Бутун жахон туристик ташкилотининг маълумотларига кура, туризм тармоги халкаро хизмат курсатиш бозори товар айланмасининг 10 фоизини, халкаро инвестицияларнинг 7 фоизини, солик тушумларининг эса 5 фоизини ташкил этади. Табиийки, шундай вазиятда куп давлатлар туризмни ривожлантиришга ва уни бюджетнинг даромад манбаи хамда ахолини иш билан бандлигини таъминловчи омиллардан бирига айлантиришга харакат килмокдалар. Туризм сохаси жахон иктисодиёти, шу каторда алохида мамлакатлар ва худудлар ижтимоий-иктисодий ривожланишида узининг салмокли хиссасига эга. Бу муайян мамлакат ёки худудда янги иш уринларининг яратилиши, кушимча инвестицияларнинг жалб килиниши, солик тушумларининг усиши, маданий, тарихий ва табиий бойликларни саклаш ва рационал ишлатишда уз аксини топмокда.

Буюк Ипак Йулида жойлашган, асрлар давомида уз давлат газнасининг каттагина кисмини саёхатчилар ва хорижий савдогарлар хисобидан тулдириб келган кадимий шахарлари билан машхур, мактанса арзигулик бой тарихий ва маданий утмишга эга Узбекистон хам бугунги кунда туризм тармогини ривожлантириш учун реал имкониятларга эга. Шу сабабли, туризм тармогини дунё стандартларига жавоб берувчи юкори малакали кадрлар билан таъминлаш кейинги йиллар ичида уз долзарблигини сакламокда.

Бугунги кунда туризм тармоги ва мехмонхона хужалиги ахолининг бандлигини тартибга солувчи дастак сифатида эътироф этилмокда. Х,ар йили туризм тармогида, бутун дунё буйича, уч миллионга якин янги иш уринлари яратилмокда. Масалан, Европа Иттифоки мехнат бозорида яратилаётган янги иш уринларида туризмнинг салмоги 13 фоизни ташкил этади. Халкаро мехнат ташкилотининг маълумотларига кура, халкаро туризм тизимида 130 миллиондан ортик киши банд, ушбу тармогда битта янги иш урнини яратиш эса саноат тармогига нисбатан 20 баробар арзонга тушади. Туризм тармоги ривожланган бир катор давлатлар (Испания, Тунис, Италия, Греция, Франция, Австрия)да янги учта касбдан иккитаси (айникса ёшлар учун) ушбу сохада вужудга келмокда.

Бугунги кунда бутун дунёда туристик бизнес учун кадрларни тайёрлаш масаласига катта эътибор бериб келинмокда. Халкаро Туризм Ташкилоти маълумотларига кура, 90-йилларда Европада 105дан ортик олий укув юртлари, 139та урта махсус укув юрти хисобга олинган, А^Шда тегишли равишда 6 ва 17та, Осиё ва Тинч океан худудларида 13 ва 35та. Россияда, масалан, бугунги кунда 70дан ортик йирик давлат ва хусусий таълим муассасалари туризм тармоги учун кадрлар тайёрлаш билан шугулланади.

Мустакилликга эришгач, Узбекистон Республикаси туризмнинг мамлакат иктисодиётидаги ахамиятли урнини англаган холда, ушбу тармокни кадрлар билан таъминлаш масаласига алохида эътибор берилди. Мамлакатимизда туризм тармоги учун кадрларни тайёрлашдаги ижобий силжишларга карамай, ушбу сохада юкори малакали кадрлар етишмовчилиги кузатилмокда. Шу билан бир каторда, мутахассисларнинг бахолашларича, туристик ташкилотларнинг купгина ходимлари туризмга оид таянч маълумотга эга эмас. Маълумки, мамлакатимизда туризм тармоги ривожланиб бораяпди, аммо ушбу сохада банд булганларнинг аксарияти мутахассислик малакасига эга эмас. Улар профессионал билим ва малакаларини иш давомида ошириб боришмокда. Бу, албатта, туризм тармоги учун олий маълумотли кадрларни тайёрлаш тизимининг мавжуд булмаганлиги билан изохланар эди, аммо бугунги кунда ахвол бошкача, туризм йуналишидаги профессионал олий таълим учун давлат стандартлари ишлаб чикилган.

Аммо туризм йуналишида профессионал олий маълумотли ёш кадрларга талаб кандай? Утказилган кузатув натижалари шуни курсатдики, купгина туристик фирма эгалари купрок «узлари етиштирган кадрларни» ва кушни фирмалардан «жалб килинган» малакали кадрларни хуш куришар экан. Иш

берувчиларнинг купчилиги «кечаги битирувчини» ишга олиш рентабелсиз деб хисоблашади. Ушбу холатни уларнинг купчилиги «кечаги битирувчилар»да амалий билимларнинг деярли йуклиги билан изохлайдилар.

Бундан ташкари, бизнинг фикримизча, куйидагиларни:

- аник туристик йуналишлар учун мутахассисларни тайёрлаш буйича ягона талаб ва стандартларни ишлаб чикиш;

- укув жараёнини юкори малакали кадрлар билан таъминлаш;

- дарс жараёнини интерактив методлар ёрдамида ташкил этиш ва амалий билимларни чукурлаштиришга алохида эътиборни каратиш;

- туризм йуналишида кадрларни тайёрлашда куп боскичли ва узлуксиз таълимни таъминлаш (мактаб-лицей-колледж-ОТМ-кайта тайёрлаш,малака ошириш, иккинчи мутахассисликни олиш, стажировка... );

- талабаларни етакчи туристик фирмаларга амалиётларга юбориш;

- уларда харакатчанлик, ишчанлик, муомала маданиятини ривожлантириш;

- укув дарсликларини потенциал иш берувчилар талабларига мослаштиришни амалга ошириш ушбу муаммони ечиш учун хизмат килади, деб уйлайман.

Ушбу масалани хал этиш:

- давлат бошкарув органлари;

- туризм тармоги учун кадрлар етиштириб берувчи барча таълим муассасалари;

- туризм сохасида ишловчи барча туристик ташкилотлар;

- педагогика ва психология буйича малакали мутахассислар;

- шахснинг профессионал шаклланишини урганувчи илмий-тадкикот институтларининг малакали ходимлари хамкорликда иш олиб боришлари лозим.

Мазкур масалаларни хал этишнинг самарали механизми туристик кластерлар хисобланади.

«Кластер» термини инглиз тилидан бир нечта маъноларда таржима килинади: попук, бир шингил; туп; туплам; концентрация; гурух. Кластер тушунчасини биринчи булиб фанга Гарвард бизнес мактаби профессори Майкл Портер киритган. Портер эътироф этишича, «кластер - бу бир-бирини тулдирувчи хамда алохида ташкилотлар ва бутун кластернинг ракобатбардош устунликларини кучайтирувчи, географик жихатдан узаро богланган - хизмат курсатиш ташкилотлари, жихозлар етказиб берувчи ташкилотлар, илмий-тадкикот институтлари, инфратузилма, ОУЮлари ва бошка бир катор ташкилотлар гурухидир»1.

Ривожланган кластерларда хос булган хусусиятлар: - Кластерда катнашувчи ташкилотлар географик худудда бир-бирига якин жойлашганлиги;

1 Портер М. Конкуренция.: Пер. с англ. - М.: Издательский дом «Вильямс»,2006

- Самарали ахборот тизимининг шакллантирилганлиги сабабли кластер элементлари уртасида ахборот алмашув тезлигининг юкорилиги;

- Бизнесда шериклар уртасида узаро ишончнинг мавжудлиги;

- Ташкилотлар уртасида бир вактнинг узида шерикчилик ва ракобатнинг мавжудлиги хамда ушбу муносабатларнинг узаро богликлиги;

- Кластерни ривожлантиришга йуналтирилган инвестицияларнинг бир вактнинг узида кластерда катнашувчи бир нечта ташкилотга самара келтириши;

- Инновацион лойихаларни ишлаб чикиш йулида бизнес, илм-фан ва давлатнинг узаро хамкорлиги;

- Кластерга кирган ташкилотларнинг худудий ва географик якин жойлашганлиги, шунингдек худудий ресурслар ва хом-ашёлардан баравар фойдаланиши туфайли трансакцион харажатларнинг камайиши, хамда синергетик самаранинг вужудга келиши туфайли худудий кластерлар тегишли худуд, колаверса бутун мамлакат иктисодиётининг ривожланишига сезиларли туртки беради.

Бугунги кунда кластерли технологиялар дунё иктисодиётида кенг микёсда кулланилиб келинмокда. Мисол учун: Финляндияда урмон хужалиги кластери, Норвегияда денгиз технологиялари кластери, Буюк Британияда биотехнологик кластер, Италияда оёк кийими ишлаб чикариш борасидаги кластер, Германия ва Белгиядада кимёвий кластер ва хк2. Узбекистон Республикасида худудларида мавжуд туристик потенциал уларда туристик кластерни шакллантириш ва ривожлантиришни такозо этади.

Бутун бир мамлакат ёки алохида худудлар ракобатбардошлигини оширишда кластерли ёндашувлар борасида мавжуд дунёвий тажрибаларни урганиб, амалда ушбу ёндашувларнинг аник восита ва усуллари мавжуд эмаслиги аникланди. Шунинг учун, туристик кластерни шакллантириш борасида хар бир худудда унинг иктисодий тузилмасидаги мавжуд хусусиятларидан ва худудий имкониятларидан келиб чикиб кластерли сиёсат ишлаб чикиш максадга мувофик.

Юкорида келтирилган фикрлардан келиб чикиб, Узбекистон республикаси худудлари ракобатбардошлигини оширувчи куйидаги туристик кластер тузилмасини таклиф этмокдамиз. Тизимли ёндашув асосида худудий туристик кластернинг куйидаги элеменларини ажратиш мумкин: ихтисослик блоки, молиявий-хукукий блок, хамрохлик блоки, илм-фан ва таълим блоки, маъмурий блок, истеъмолчилар блоки (расм 1).

2 Powerful dusters: Main Drivers of Europe's Competitiveness Brussels, 17i1 October 2008

<http://ec.europa.eu/enterprise/innovation/index_en.htm>_

| кластер элементлари уртасидаги узаро алокалар воситалари ва усуллари |

| ------------- инновацион гоя ва таълим хизматлари !

| - тартибга солиш буйича алокалар |

I ахборотлар ;

I ресурслар (молиявий, мехнат ресурслари ва хк.) !

Расм 1. Туристик кластер тузилмаси

Ихтисослик блоки Ушбу блок уз таркибига асосий ва ёрдамчи блокларни бирлаштиради.

Асосий блок Ушбу блок таркибига кирувчи корхона ва ташкилотлар: туристик хизматларни тугридан-тугри курсатувчи ташкилотлар (санаторийлар, турбазалар, оромгохлар, дам олиш ташкилотлари ва хк.), туристик махсулотни шакллантирувчи ва улгуржи нархларда реализация килувчи ташкилотлар (тураператорлар), хамда тураператорлар шакллантирган туристик махсулотнинг сотувчилари сифатида фаолият юритувчи ташкилотлар (турагентлар). Шундай килиб, мазкур блок туристик махсулотларни ишлаб чикариш, шакллантириш ва реализация килиш вазифаларини бажарувчи ташкилотлар гурухини уз ичига олади.

Ёрдамчи блок Туристик йуналишдаги турли хил ихтисослашган хизматларни курсатувчи ташкилотларни уз ичига олиб, куйидаги хизматларни таклиф этади:

- жойлаштириш хизматларини (мехмонхоналар ва жойлаштиришнинг бошка мукобил воситалари);

- овкатлантириш хизматлари (ресторан, кафе, бар.);

- транспорт хизматлари (ер, сув ва хаво транспорта ташкилотлари);

- алока хизматлари (мобил алока ташкилотлари ва х.к.);

- дам олиш хизматлари (концерт заллари, театрлар ва х.к.);

- туристик ва рекреацион ассортиментдаги махсулотларни (турли хил сувенир махсулотлари) ишлаб чикарувчи (миллий саноат ташкилотлари) ва реализация килувчи ташкилотлар.

Молиявий-ууцуций блок Ушбу блок:

- молиявий (банклар, сугурта ташкилотлари, аудит ташкилотлари ва х.к.) ташкилотларни;

- хукукий (нотариал идоралар, хукукий консалтинг ташкилотлари ва х.к.) йуналишдаги барча ташкилотларни уз ичига олади.

Хамроулик блоки Ушбу блок миллий иктисодиётнинг бошка тармокларига тегишли, аммо уз фаолияти оркали туристларни жалб этишга, янада сифатли шароитларни яратишга уз хиссасини кушувчи ташкилотларни (согликди саклаш, ахборот, саноат ташкилотлари.) уз ичига олади;

Илм-фан ва таълим блоки таркибига кирувчи ташкилотлар: туризм тармогини малакали кадрлар, хамда туристик бизнесни интеллектуал ресурслар билан таъминлаш вазифасини бажарувчи худудда мавжуд барча таълим муассасалари.

Худуд ракобатбардошлигини оширишда кластерни шакллантириш стратегиясида давлатнинг урнини алохида белгилаб утиш лозим, деб хисоблаймиз. Худудда кластерни шакллантиришнинг дунёвий тажрибасига назар соладиган булсак, кластерлар бирламчи бозорнинг «куринмас кули» туфайли шаклланган булса, охирги пайтларда купгина давлатларда турли хил кластерлар давлат ва хусусий бизнес хамкорлиги доирасида, хамда ушбу жараённи кенг микёсда моддий ва маънавий куллаб кувватлаш оркали «сунъий холда» шакллантирилмокда. Худудда кластерни шакллантиришда давлат хокимияти органлари кластер катнашчиларини тартибга солиш вазифасини бажаради.

Истеъмолчилар блоки барча турдаги туристик махсулотларнинг истеъмолчилари гурухидан иборат. Бунда, ички истеъмолчилар блокини алохида ажратиб курсатиш максадга мувофик деб хисоблаймиз.

Туристик кластерни шакллантиришда, унинг элементлари уртасидаги узаро алока ва богланишларга алохида эътибор бериш лозим. Кластер доирасидаги ушбу алокалар нафакат томонларнинг иктисодий манфаатларини кондиришга, балки туристик хизматлар бозорида туристик хизматларнинг ички ва ташки истеъмолчиларининг талабларини кондирувчи сифатли туристик махсулотларни ишлаб чикариш ва реализация килишга каратилган. Узбекистон Республикаси худуддларида туристик кластерни шакллантириш буйича таклиф этган моделимизда кластер элементлари уртасида узаро алокаларнинг асосий

воситаси сифатида туризм бошкарувининг барча бугинларида шакллантириладиган ахборот базаси хизмат килади. Бунда, маълумотлар базаси кластер элементлари уртасида ахборотларни аник каналлар оркали, аник хажмда узатиш, кайта ишлаш, йигишнинг тизимли ёндашуви асосида шакллантирилади. Бу эса, маълумотлар базасига такдим этиладиган ахоротларнинг кластернинг барча элементлари доирасида тизимлаштирилишини талаб этади. Бизнингча, кластерда катнашувчи ташкилотлар доирасида ушбу тизимлаштиришнинг асосий услуби, маркетинг ахборот тизими (МАТ) хисобланади. Маркетинг ахборот тизими - маркетинг тадкикотларини тизимли равишда ташкил килиш учун зарур ахборотларни йигиш, кайта ишлаш, тахлил килиш, умумлаштириш, саклаш, узатиш, уз вактида кидирувни ташкил килиш ва такдим этиш харакатлари ва боскичлари йигиндисидан иборатдир.

Шундай килиб, маълум бир худудда туристик кластерни шакллантиришга худудий хусусиятлар ва имкониятлардан хамда мавжуд замонавий техника ва технологиялардан келиб чиккан холда комплекс ёндашиш зарур.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Портер М. Конкуренция Пер. с англ. - М.: Издательский дом «Вильямс»,2006

2. Колошин А., Разгуляев К., Тимофеев Ю., Русинов В. Анализ зарубежного опыта повышения отраслевой, региональной конкурентоспособности на основе развития кластеров. <http://politanaliz.ru/articles_695.html>

3. Грановеттер М. Успех инновационного кластера основан на открытости, гибкости и свободе TheNewTimes, 2010, 6 апреля [Электронный ресурс] -http: //www. newtimes. ru

4. World Economic Forum (WEF). Travel & Tourism Competitiveness Report 2009. [Электронный ресурс] - URL: http://www.weforum.org.

5. Ли С. Кластеры — новые формы организации инновационного процесса [Электронный ресурс] - <http://www. naukakaz.kz>.<http://www. gazeta.kz>.

6. Powerful dusters: Main Drivers of Europe's Competitiveness Brussels, 17i1 October 2008 http://ec.europa.eu/enterprise/innovation/index en.htm

7. Шабалина Н.В. Страны и регионы мира на международном туристском рынке: Лекция МГУ им. Н.В.Ломоносова Декабрь-2011г. ист: UNWTO

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.