Научная статья на тему 'КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ АСОСИДА ТУРИЗМ СОҲАСИНИНГ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ МОҲИЯТИ, МАЗМУНИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ'

КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ АСОСИДА ТУРИЗМ СОҲАСИНИНГ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ МОҲИЯТИ, МАЗМУНИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
92
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туризм / туризм кластери / туризм индустрияси / кластер модели / туризм кластери сиё­ сати / воситалар / маркетинг тадқиқотлари. / туризм / туристический кластер / индустрия туризма / кластерная модель / тури­ стическая кластерная политика / инструменты / маркетинговые исследования.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Тўхтамишов Азиз Қаҳрамонович

Ушбу мақолада туризм соҳасида кластер ёндашувини жорий этишга назарий ёндашувлар, унинг моҳияти ва мазмуни, туристик кластерларнинг ўзига хос хусусиятлари, кластер шаклланишининг асо­ сий босқичлари, туризм соҳасида кластер моделига қўйиладиган талаблар, туристик кластерларни шакллантиришнинг асосий тамойиллари ва йўналишлари, ҳудудларда туризм кластери сиёсатини ишлаб чиқиш ва реализация қилишнинг асосий воситалари ва йўналишлари тадқиқ қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СУЩНОСТЬ, СОДЕРЖАНИЕ И ПРИНЦИПЫ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ ТУРИЗМА НА ОСНОВЕ КЛАСТЕРНОГО ПОДХОДА

В данной статье рассмотрены теоретические подходы к внедрению кластерного подхода в сфере туризма, его сущность и содержание, специфические характеристики туристских кластеров, основ­ ные этапы формирования кластеров, требования к кластерной модели в сфере туризма, исследо­ ваны основные принципы и направления формирования туристских кластеров, разработка кластер­ ной туристской политики в регионах и основные средства и направления её реализации.

Текст научной работы на тему «КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ АСОСИДА ТУРИЗМ СОҲАСИНИНГ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ МОҲИЯТИ, МАЗМУНИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ»

Тухтамишов Азиз Ка^рамонович,

"Ипак йули" туризм ва маданий мерос халкаро университети мустакил изланувчиси

КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ АСОСИДА ТУРИЗМ СО^АСИНИНГ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ МОЩТИ, МАЗМУНИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ

УДК: 338.48

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2022_ISSUE_12_7

ТУХТАМИШОВ А.К. КЛАСТЕР ЁНДАШУВИ АСОСИДА ТУРИЗМ СОЦАСИНИНГ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ МОЦИЯТИ, МАЗМУНИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ

Ушбу маколада туризм сох,асида кластер ёндашувини жорий этишга назарий ёндашувлар, унинг мох,ияти ва мазмуни, туристик кластерларнинг узига хос хусусиятлари, кластер шаклланишининг асо-сий боскичлари, туризм сох,асида кластер моделига куйиладиган талаблар, туристик кластерларни шакллантиришнинг асосий тамойиллари ва йуналишлари, худудларда туризм кластери сиёсатини ишлаб чикиш ва реализация килишнинг асосий воситалари ва йуналишлари тадкик килинган.

Калит сузлар: туризм, туризм кластери, туризм индустрияси, кластер модели, туризм кластери сиё-сати, воситалар, маркетинг тадкикотлари.

ТОХТАМИШОВ А.К. СУЩНОСТЬ, СОДЕРЖАНИЕ И ПРИНЦИПЫ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ ТУРИЗМА НА ОСНОВЕ КЛАСТЕРНОГО ПОДХОДА

В данной статье рассмотрены теоретические подходы к внедрению кластерного подхода в сфере туризма, его сущность и содержание, специфические характеристики туристских кластеров, основные этапы формирования кластеров, требования к кластерной модели в сфере туризма, исследованы основные принципы и направления формирования туристских кластеров, разработка кластерной туристской политики в регионах и основные средства и направления её реализации.

Ключевые слова: туризм, туристический кластер, индустрия туризма, кластерная модель, туристическая кластерная политика, инструменты, маркетинговые исследования.

TOKHTAMISHOV A.Q. THE ESSENCE, CONTENT AND PRINCIPLES OF INNOVATIVE DEVELOPMENT OF TOURISM BASED ON THE CLUSTER APPROACH

In the article is discussed the theoretical approaches to the implementation of the cluster approach in the field of tourism, its essence and content. The specific characteristics of tourist clusters, the main stages of cluster formation, the requirements for a cluster model in the field of tourism, the basic principles and directions of the formation of tourist clusters, the development of a cluster tourism policy in the regions and the main means and directions of implementation have been studied.

Key words: tourism, tourism cluster, tourism industry, cluster model, tourism cluster policy, tools, marketing research.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

Кириш.

Туризм турли мамлакатлар миллий дарома-дини оширишнинг мухим манбаи хисобланади. Глобал иктисодиётнинг мухим сектори сифа-тида туризм индустриясининг жахон ЯИМдаги улуши мос тармоклардаги мультипликатив сама-рани хисобга олган холда 6%ни ташкил этмокда. Иктисодиётнинг туризм тармоFи жахонда иш билан бандликнинг 6-7%ини таъминловчи иш жойларини яратишда етакчилик килмокда. Бутунжахон туризм ташкилоти (UNWTO)нинг маъ-лумотларига кура, туризм дунё буйича хизматлар экспортининг 30 %ини таъминлайди [12].

Иктисодиётнинг инновацион ривожланиши шароитида республикамизда худудий кластер-ларнинг ривожланиши миллий иктисодиёт ракобатбардошлигини ошириш ва хужалик субъ-ектлари фаолиятининг интенсивлигини таъмин-лашнинг мухим омили ва шарт-шароити булиб хисобланади.

Иктисодиёт ва менежмент фанларида, хусусан, туризмда "кластер" атамаси куп кулланиладиган тушунча хисобланиб, унинг мохияти сунгги ун йилликларда жуда тез ва олдиндан айтиб булмайдиган тарзда узгарди. Кластерлар, хусусан, туристик кластерлар яхлит холда мам-лакатимиз иктисодиётини, шунингдек, миллий ва халкаро бозорларда туризм хизматла-рининг ракобатбардошлигини ошириш имко-нини беришни асосий максад килишни назарда тутувчи ушбу сохани инновацион ривожланиши учун узига хос ташкилий-иктисодий механизмга айланди. Бирок, хозирги вактда туризм сохасида кластер ёндашувини амалга ошириш жараёнида муайян кийинчиликлар юзага келмокда. Бу эса, уз навбатида, ушбу сохада амалга оширилаётган кластер сиёсатини реализация килиш самарадор-лигини ошириш билан боFлик муаммоларни хал килишни зарурат килмокда.

Узбекистан Республикаси Президентининг Олий Мажлисга Мурожаатномасида "Туризмни ривожлантириш буйича 2021 йилда хам изчил ислохотларни давом эттирамиз. Айникса, зиёрат туризми ва ички туризмни ривожлантиришга алохида эътибор берилади. Шунингдек, туризм объектлари атрофидаги ер майдонлари, сув ва йул инфратузилмаларини яхшилаш учун бюджет-дан 1 триллион сум ажратилади"1, "Самарканд

1 Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзи-ёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 29.12.2020. -https://president.uz/uz/lists/view/4057

шахри дунё танийдиган мегаполисга, халкаро туризм ва бизнес марказига айланмокда"2 деб таъкидлаши асосий йуналишлардан бири сифа-тида белгилаб берилган. Бу эса республикамизда иктисодиётнинг инновацион ривожланиши шароитида туризм сохасида кластерни шаклланти-ришнинг ахамияти бекиёс эканлиги курсатмокда хамда туризм сохаси ривожланишининг узига хос хусусиятларини эътиборга олган холда, туристик кластерларни яратиш миллий иктисодиёт ракобатбардошлигини ошириш ва сохада хужалик субъектлари фаолиятининг интенсивлигини таъ-минлашнинг мухим омили ва шарт-шароити сифа-тида илмий-услубий ва амалий жихатдан тадкик этишни зарурат тугдирмокда.

Илмий муаммонинг к,уйилиши.

Туризм кластерларини шакллантириш ва ривожлантириш механизмларига баFишланган куплаб тадкикотлар амалга оширилган булиб, уларда туристик кластерларни яратиш, туризм кластери сиёсатини амалга ошириш буйича турли хил карашлар ва ёндашувлар ишлаб чикилган. Туризм бозорида талаб ва таклиф уртасида мувофикликни таъминлаш, туристик хизматлар самарадорлигини ошириш, сохада синергетик самарага эришиш хамда туристик махсулотлар ва хизматлар ракобатбардошлигини ошириш мухим ахамиятга эга.

Иктисодиётда кластерлар назарияси асосчиси М.Портер томонидан ишлаб чикилган термин ишлаб чикариш сохасидан кучиб, туризмда кенг ривожланмокда. М.Портер асарида кластерлаш буйича такдим этилган моделда хар кандай кла-стернинг асосий элементи истеъмолчи ва товар ишлаб чикарувчи (хизмат курсатувчи) эмас, балки кластерлаш хисобига миллий ва халкаро бозорларда ракобатбардошлиги юкори булган товар-лар, ишлар ва хизматлар хисобланиши асослаб берилган. Шунга кура, ракобатбардош товар ва хизматларни яратиш учун махаллийлаштирилган географик "ресурслар - технологиялар - хизматлар" доирасида бирлаштирилган ва узаро боFланган тармоклар интеграцияси хамда потенциал истеъмолчи томонидан талаб мавжудлиги билан куллаб-кувватланадиган омиллари, кла-стерлашнинг асосий тамойили хисобланган тармок ва географик жихатлари методологик ёндашув асосида ёритиб берилган [7].

2 Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиё-евнинг Олий Мажлис ва. Узбекистан халкига Мурожаатномаси 20.12.2022. - https://president.uz/uz/lists/view/5774

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

Н.А.Пелевина уз асарида туризм кластерла-рини шакллантиришнинг маълум бир горизон-тал маконни, жумладан, турли сохага карашли ташкилотларни камраб олувчи йирик мустакил тармоклараро ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш мажмуаси эканлиги, туризм сохасида кластер-лашнинг максад ва вазифалари, туристик кла-стерларни яратиш оркали синергетик самарага эришиш йуллари, туристик фирмалар ва ташки-лотлар уртасида узаро алокаларни ривожланти-риш йуналишлари, туристик кластер функциялари, туризм ресурслари ва туризм инфратузилмаси-дан окилона фойдаланиш усуллари ва воситалари, туризм сохасида кластер сиёсатини амалга оши-риш йуналишларини тадкик килган [6].

Т.Е.Курмаевнинг маколасида минтакада туристик-рекреацион кластерларни яратиш максад ва вазифалари, туризм сохасида иктисодий баркарорликни таъминлаш, синергик самарага эришиш оркали инфратузилмани ривожланти-риш, туризм кластерини ташкил этувчи ташки-лотлар фаолияти самарадорлигига эришиш, инно-вацион фаолиятни раFбатлантириш ва иннова-цияларнинг оммалашиши, туризм фаолиятининг янги йуналишларини диверсификациялаш хамда мамлакатда ички ва кириш туризмини ривож-лантириш ва миллий туристик махсулотнинг халкаро бозордаги ракобатбардошлигини оши-риш йуналишлари ёритиб берилган [3].

В.А.Васильевнинг маколасида туристик кластерларни шакллантириш, глобаллашув шаро-итида туризм сохасида кластерларни яратиш оркали рак,обатбардош устунликларга тезда эришиш йуналишлари, туристик кластерларни яратиш оркали туристик махсулотлар ва хизматлар ракобатбардошлигини таъминлаш хамда синергетик самарага эришиш йуллари тадкик килинган [2].

Иктисодчи олима М.Т.Алимова узининг "Худудий туризм бозорининг ривожланиш хусу-сиятлари ва тенденциялари" номли доктор-лик диссертациясида туризм бозорида талаб ва таклифни мувофиклаштириш, маркетинг концепцияси оркали туристик махсулотлар ракобатбардошлигини ошириш, туризм сохаси ривожланишининг ташкилий-иктисодий меха-низмларини такомиллаштириш, ,удудий туристик кластерни шакллантириш, туризм кластери доирасидаги ижтимоий-иктисодий муносабат-ларни узаро мувофиклаштириш буйича илмий мулохазаларни келтиради [1].

Б.Д.Олланазаровнинг маколасида туризм кластер ёндашувига назарий карашлар, унинг мохияти ва мазмуни, туристик кластерларнинг узига хос хусусиятлари, ,удудий даражада туристик кластер тузилмасини шакллантириш, туристик кластернинг асосий вазифаси, худудий туристик кластерни ривожлантириш концепциясининг асосий йуналишлари, туризм сохасида нодавлат тартибга солиш вазифаларини нотижорат туристик ташкилотлар фаолияти тадкик килинган [5].

Юкорида келтирилган кенг камровлий тадкикотлар натижаларига суянган холда, эъти-роф этиш мумкингки, бизнинг шароитимизда кла-стерли иктисодиёт ривожланишига катта эътибор каратилмокда. Ва бу борада туризм сохасида кластер ёндашувини жорий этишга назарий ёнда-шувларни талкин килиш, унинг мохияти ва мазмуни бизнинг шароитларимиз нуктаи назардан та,лил килиш, кластерларнинг узига хос хусусиятлари, туристик кластер шаклланишининг асосий боскичлари, туризм сохасида кластер моде-лига куйиладиган талаблар, туристик кластерларни шакллантиришнинг асосий тамойиллари ва йуналишлари, худудларда туризм кластери сиёсатини ишлаб чикиш ва реализация килиш маса-лалари мухим илмий ва методологик ахамият касб этади.

Тадк,ик,от методологияси.

Тадкикот жараёнда туризм сохасида кластер ёндашувини илмий асослаш, туризм кластери сиё-сатининг максади, вазифалари ва йуналишларини ёритиш жараёнида сохадаги трансформацияла-шиш жараёнларини хисобга олиш, туризм кластери шаклланишини методологик жихатдан урганиш, бу борада мутахассислар фикрини урганиш натижасида диалектик ва тизимли ёнда-шув, киёсий ва солиштирма тахлил, статистик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фойдала-нилди.

Тахлил ва натижалар.

Кластер ташкилий тузилмасининг шаклла-ниши инновацион иктисодиётни шакллантириш ва ривожлантиришда мухим рол уйнайди. Бозордаги ракобат мухити шароитида кластер аъзо-лари узларининг иктисодий ресурслари ва молия институтларининг бошка ресурсларидан янги махсулот ва хизматлар ишлаб чикариш, юкори иктисодий самарадорликка эришиш хамда янги технологиялар, товар ва хизматларнинг замона-вий бозорларига чикиш учун фойдаланадилар.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

Туризм сохасида "кластер сиёсати", "туристик кластер" тушунчалари хозирги вактда туризмга батишланган замонавий илмий адабиётларда куп кулланилаётган тушунчалар хисобланади.

Ватанимиз ва МДХ мамлакатларида туристик кластерлаш сиёсати 2000 йиллардан амалга оши-рила бошлаб, бу туризмни ривожлантиришнинг кластер назарияси пайдо булишига замин яратди. Ушбу сохадаги тадкикотлар А.Ю.Александрова, В.А.Кружалин, Е.Н.Митрофанова, А.Н.Дунец, И.С.Тухлиев, Б.Ш.Сафаров, М.Т.Алимова ва бошка олимларнинг асарларида тадкик этила бошлади. Бинобарин, туризм сохасидаги барча режалаш-тирилган ва реализация килинаётган кластер лойихалари асосан саноат кластерини шак-ллантириш сохасидаги хорижий тадкикотлар (А.Маршалл, М.Портер назариялари)га асос-лангандир. "Кластернинг куплаб таърифларига карамай, улар М.Портернинг назарий Fояларига асосланади, унга кура кластер - бу маълум бир худудда фаолият юритувчи ва умумий фао-лият билан тавсифланадиган ва бир-бирини тулдирувчи, географик жихатдан кушни ва узаро боFланган компаниялар хамда тегишли ташки-лотлар гурухидир" [7]. Бунда кластер шакллани-шининг асосий жихатларини аникловчи хусуси-ятлар куйидагилардан иборат:

- географик жихатдан чекланган худудда жойлашган корхона ва ташкилотларни (кластер аъзоларини) бирлаштириш;

- кластер аъзоларини бирлаштирувчи моти-вацион (иктисодий, илмий, ишлаб чикариш, ижти-моий ва бошкалар), фаолиятни мувофиклаштириш ва тармоклараро хамкорликни яхши йулга куйилган механизмининг мавжудлиги;

- хар бир иштирокчининг узаро хамкорлиги сабабли иктисодий курсаткичларининг реал истикболлари.

Иктисодиётда кластерлар назарияси асос-чиси М.Портер томонидан ишлаб чикилган термин ишлаб чикариш сохасидан кучиб, туризмда кенг ривожланмокда [7].

Тадкикот жараёнида туристик кластерлаш-нинг куйидаги холатлари ва мухим хусусиятла-рига эътибор каратамиз. Хар кандай туристик кластернинг марказида хар доим инсонпарвар-лик компоненти мавжуд, чунки барча туристик хизматлар доимо истеъмолчи ва унинг манфаат-ларига каратилган булиб, туризм сохасини тар-тибга солиш нуктаи назаридан давлат ва алохида худудлар сиёсатига боFликдир. Саноат кластери-

дан фаркли уларок, туристик кластер хар доим факат турт бирликдан иборат комплекс кетма-кетлик булганда мавжуд булади: "ресурс - истеъмолчи - ишлаб чикарувчи - туристик махсулот ва хизматларни сотувчи". Бунда бирорта элементнинг тушиб колиши кластер ва бошка худудий ташки-лотлар самарадорлиги ва ракобатбардошлиги даражасини пасайтиради.

Агар саноат кластерлари мохияти буйича худудий булса ва уларнинг самарадорлиги кор-хоналарнинг узаро якинлиги билан белгиланса, туристик кластерлар купинча маълум бир ихтисос-лашув, худуднинг ресурс имкониятлари, шунинг-дек, туристларнинг мавжуд эхтиёжларидан келиб чиккан холда экстратерриториал тузилмалар сифатида шаклланади. Туристик кластерларнинг яратилиши "ресурслар" ва "эхтиёжлар" ёндашуви буйича ажралиб туради.

Туристик кластерлаштиришнинг энг мухим муаммоларидан бири кластер тузилмаларининг бошланFич ва якуний инновацион фаоллигининг пастлигидир, чунки: а) кластер ичидаги инно-вациялар факат иккинчи даражали ахамиятга эга булиб, факат истеъмолчилар эхтиёжларини кондириш учун туристик махсулотлар ва хизматларни такомиллаштиришга каратилади; б) туFридан-туFри кластер шаклланиши худудида жойлашган кам сонли илмий-тадкикот ва таъ-лим муассасаларини жалб килиш имконига эга; в) илмий-тадкикот ташкилотларининг туропера-торлар, турагентлар ва пудратчилар фаолиятига жалб этилишининг паст даражаси; г) туропера-торлар ва турагентларнинг ички туризм бозорига йуналтирилганлигининг сезиларли даражаси ушбу махсулот ва бошка инновациялардан фойдала-нишни талаб килмайди, чунки асосий функция-ларни кабул килувчи мамлакат бажаради.

Н.А.Пелевина туристик кластерлар туFрисидаги фикрига кура, "бундай кластер одатий вертикал текисликда булмайди, балки маълум бир горизонтал маконни, жумладан, турли сохага карашли ташкилотларни камраб олувчи йирик мустакил тармоклараро ишлаб чикариш ва хиз-мат курсатиш мажмуаси хисобланади. Туристик кластер - туризм иктисодиёти махсулотлари ва тармоклари уртасидаги узаро алокалар маж-муи булиб, уларнинг ягона функционал вази-фаси туризм ресурслари ва туризм инфрату-зилмасидан окилона фойдаланган холда мамлакат ва унинг алохида худудларида туристик махсулот яратилиши ва хизматлар истеъмолчи-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

ларининг эхтиёжларини кондириш буйича фао-лиятни амалга оширишдан иборат [6].

Бу ёндашувнинг устунлиги шундаки, "муаллиф вертикал тамойил буйича кластерлар куришдан четга чикган, бунда кластерлаш жараёнла-рида давлатнинг роли устунлик килади. Бирок, Н.А.Пелевина томонидан берилган таъриф жуда ноаник булиб, туристик кластерларни туристик худудлар, туристик марказлар, худудий туристик тизимлар ва бошка турдаги туристик жой-лар ва худудлардан ажратишга имкон бермайди. Н.А.Пелевинанинг таърифида туризм кластери чегараларида ишлаб чикариш ва тармокларни бирлаштиришдан асосий максад нима деган саволга жавоб бериб булмайди. Туристик кла-стерларни бошка тузилмалардан ажратиб олиш вазифаси, биринчи навбатда, кластер тузил-маларининг экстратерриториаллиги, уларнинг ресурс базаси хамда эхтиёжларни кондириш ва ракобатбардошлигини оширишга эътибор каратишдан иборат" [6].

Ушбу ёндашувдан фаркли Т.Е.Курмаевнинг ёндашуви анча жозибадор, "яъни, минтакада туристик-рекреацион кластерларни яратиш-дан максад, авваламбор, унинг иктисодий баркарорлиги ва ривожланиш даражасини оши-риш, синергик самарага эришиш оркали инфра-тузилмани ривожлантириш, жумладан: туризм кластерини ташкил этувчи ташкилотлар фао-лияти самарадорлигига эришиш; инновацион фаолиятни раFбатлантириш ва инновациялар-нинг оммалашиши; туризм фаолиятининг янги йуналишларини ривожлантириш кабилардан иборат" [3]. Таъкидлаш керакки, муаллиф кла-стерлашнинг хусусий максадларида мамлакатда ички ва кириш туризмини ривожлантириш, мил-лий туристик махсулотнинг халкаро бозордаги ракобатбардошлигини оширишнинг умумий вази-фаларини курмайди.

В.А.Васильевнинг фикрича, "иктисодий кластерлар иктисодиётнинг тобора кучайиб бора-ётган глобаллашуви шароитида ракобатбардош устунликларга тезда эришишга каратилган барча манфаатдор томонларнинг саъй-харакатларини бирлаштиришнинг ташкилий шаклидир" [2]. Бу нуктаи назарга факат кисман кушилиш мум-кин. Чунки, муаллиф ракобатбардошликнинг харакатлантирувчи кучлари, хар кандай туризм кластерининг мавжудлиги ва ривожланиши учун инновацион ресурс хакида, давлат ва худудий хокимият органларининг нафакат инвестиция

донорлари, балки назорат килувчи ва тартибга солувчи тузилмалар сифатидаги роли хакида уну-тади. Бундан ташкари, "кучлилар кичикни тор-тиб олиш" модели муаллиф худудий бозорнинг монополистик моделига эришиш хакида гапи-раётганига ишониш учун асос булади, бу ерда хукмронлик мавкеини охир-окибат кичикрок худудий ишлаб чикариш билан бо^ик булган энг фаол туристик кластер эгаллаши керак.

М.Т.Алимованинг таъкидлашича, "худудий давлат бошкаруви органлари таркибида истикболли туристик кластерни шаклланиши ва ривожланишига кумаклашиш, кластер доира-сидаги ижтимоий-иктисодий муносабатларни узаро мувофиклаштириш, унинг ривожланиш йулидаги тусикларни бартараф этиш буйича чора-тадбирлар дастурини ишлаб чикиш ва уларнинг ижро этилишини назорат килиш вазифаларини бажарувчи ишчи гурухнинг ташкил этилиши эса ушбу йуналишдаги масалаларни амалга ошириш самарадорлигини оширишга хизмат килади" [1].

Б.Д.Олланазаровнинг фикрича, "худудий туристик кластерни ривожлантириш концеп-цияси худудий туристик мажмуанинг инвести-цион жозибадорлигини белгиловчи худудий иктисодиётнинг барча йуналишларини ривожлантириш буйича тадбирларни уз ичига олиши зарур. Ушбу концепция худудда туризм сектори-нинг ракобатбардошлиги ва юкори самарадорлигини таъминлаш, ташки молиявий ресурсларни жалб килиш учун кулай инвестиция мухитини яра-тишга йуналтирилиши керак" [5].

Юкоридагиларга асосланадиган булсак, туристик кластерлар уларни бошка турдаги кластер-лардан ажратиб турадиган бир катор хусусият-ларга эга:

1) туристик ва рекреацион ресурслардан, шу жумладан туристик махсулотни шакллантириш ва туристик хизматларни ишлаб чикариш учун фойдаланиладиган табиий, маданий, тарихий ва ижтимоий-иктисодий ресурслардан фойдаланиш;

2) туристик кластерлар, кластерлар-нинг бошка турларидан фаркли уларок, улар лойихалаштирилганда ва яратилганда худудларнинг маъмурий чегаралари билан боманмайди. Улар дархол мамлакатнинг бир неча маъмурий-худудий бирликлари худудларини уз ичига олиши мумкин;

3) туристик кластернинг зарур элементи туристик инфратузилма булиб, унинг элементлари нафакат кластер худудида, балки кушни вилоятлар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

ва хатто мамлакатлар худудида хам кластер томо-нидан таклиф килинадиган туристик махсулотлар ва хизматлар билан таъминлаш максадида жой-лашади;

4) хар кандай кластернинг асосий элементи туристларнинг истеъмолчи хохиш-истаклари экан-лигини хисобга олсак, кластер турли нархларда такдим этилаётган турли туристик махсулотлар ва хизматларни таклиф килиши керак;

5) туристик кластерларни лойихалаш, яратиш ва ривожлантириш билан боFлик барча муноса-батлар ва жараёнларнинг катализатори х,амда тар-тибга солувчиси миллий ва худудий даражадаги давлат бошкаруви ва махаллий хокимият орган-лари хисобланади;

6) туристик кластерларнинг узига хослиги уларнинг худудий ташкил килинишининг узига хос хусусиятлари билан белгиланади, чунки бун-дай кластер туризм салохиятини худудий ташкил этишнинг учта усулини бирлаштириши керак -чизикли (туристик маршрутлар), худудий (туристик худудлар ва зоналар) ва нуктали (туристик марказлар);

7) туризм кластерларининг ривожланиши бевосита инфратузилма ва ресурс секторларига боFл и к булиб, кластерни ривожлантириш учун инновацион компонент хамда ишлаб чикариш ва тармокларнинг функционал бирлашмаси оркали эришиладиган синергик самара иккинчи дара-жали ахамиятга эга;

8) туристик кластер самарадорлиги факат кириш ва айникса ички туризмни ривожлантириш даражасида белгиланади, бу эса туристик худудларнинг кластер ривожланишини малакали ва самарали бизнес стратегияси хамда кластерни ривожлантиришга йуналтирилган маркетинг ва реклама стратегиялари комплексини реализация килишга сезиларли даражада боFлик килади.

Юкорида келтирилган илмий ёндашувларга асосланган холда туризм кластерининг куйидаги асосий хусусиятлари таснифини ишлаб чикдик:

- мухим туризм сохасида фаолият юри-тувчи субъектларнинг сервис ва ишлаб чикариш тузилмаларининг бир худудда жойлашганлиги ва бозорга якинлиги. Бу ички ва ташки ресурслар-дан самарали фойдаланиш, туристик ресурслар таъминотини ташкил этиш, туристик махсулот экс-порти ва бошка савдо операцияларини амалга оширишда устунликка эришиш имконини беради;

- илмий-тадкикот ва тажриба конструктор-лик ишларини олиб борувчи илмий-таълим муас-

сасалари ва ташкилотлари фаолияти натижала-ридан фаол ва комплекс фойдаланиш хисобига туризм кластери доирасида ишлаб чикариш ва сервис фаолиятининг инновацион тавсифига эга эканлиги;

- туризм кластери иштирокчилари уртасидаги узок муддатли ва самарали алокаларнинг урнатилиши натижасида кла-стерлар, шунингдек алохида хужалик субъект-лари доирасида туристик махсулот ва хизматлар ракобатбардошлигини ошиши;

- туристик махсулот ёки сайёхларга курсатилаётган хизматлар бирлиги учун килинадиган сарф-харажатларнинг нисбий дара-жасини пасайтириш имконини берувчи ресурс-лардан самарали фойдаланиш;

- туристик кластернинг узок муддатли ишлаб чикариш, инновациялар, хизмат курсатиш, бозор ва бошка стратегиясини аникловчи етакчи ташки-лотларнинг кластерлари доирасида мавжудлиги ва самарали фаолиятини амалга ошириши.

Юкорида келтирилган хорижлик ва ватанимиз олимларининг илмий ёндашувларига асосланган холда, биз, "кластер" категориясига куйидаги таклифни ишлаб чикдик: туризм кластери - бу алохида туристик корхоналар, ташкилотлар ва фирмаларнинг мавжуд туристик ресурслардан самарали фойдаланиш, барча асосий фаолият учун харажатларни камайтириш, синергетик сама-рага эришиш хамда узаро хамкорлик доираси-даги ташкилий тузилмаларнинг ракобатбардош устунликларига эришиш имконини берувчи туризм соха тармокларининг хам географик, хам ишлаб чикаришнинг узига хослиги ва якинлигини назарда тутадиган иктисодий фаолиятни ташкил этишнинг инновацион шаклидир.

Бунда туризм кластерини хамкорликдаги иктисодий тизим сифатида динамик жихати синергик самара булиб, мультипликатор самара-сига эришиш имкониятини таъминлайди. Туристик кластер доирасида эришилган муносабат-ларнинг синергияси унинг барча элементларидан жами эришилган натижаларни уларнинг кисман йиFиндисидан кура, купрок самарага бирлашти-риш оркали амалга оширилган фаолиятидан турли хил ижтимоий-иктисодий самараларни олиш имконини беради. Туристик кластернинг шаклла-ниши техник-технологик, ташкилий, маркетинг ва бошка сохаларга инновацияларни жорий этиш оркали, унинг унумдорлиги ва самарадорлигини оширишга олиб келади хамда тадбиркорлик фао-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

ИНВЕСТИЦИЯЛАР ВА ИННОВАЦИЯЛАР / ИНВЕСТИЦИИ И ИННОВАЦИИ 57

1-расм. Туризм кластери шаклланишининг асосий боск,ичлари\

1. Туристик кластер имкониятлари-ни аниклаш буйича худуд салох,иятини тахлил килиш.

1-Боскич "Аналитик"

2. Туристик салохиятга йуналтирилган табиий объект-лар ва туристик худларни аниклаш.

3. Кластерни яратиш буйича худудларни экологик-рекреацон ва функционал зоналарга ажратиш.

4. Кластернинг хар бир зонаси учун урнатилган юклама меъёри буйича экологик регламентни

И-Боскич "Ташкилий"

5. Масъул шахсни тайинлаш ва бошкарув гурухини шакплантириш. Кластернинг хар бир зонаси буйича бошкарув карорларини кабул килиш. 6. Туризм сохасида кластерни кенгайтириш учун кулай шарт-шароитларни —» 7. Туристик кластер иштирокчиларини аниклаш, улар уртасида корпоратив алокаларни урнатиш

1

1

Ш-Боскич "Фунционал"

8. Туристик кластер иштирокчиларининг кушма фаолиятини кучайтириш, хамкорлик алокаларининг ривожланиши

9. Туристик кластернинг баркарор ривожланишини куллаб-кувватлаш учун меъёрий-х,укукий хужжатлар ва экологик регламентга риоя килиш

10. Туризм бозорида турмах,сулотни харакатлантириш

учун кластер иштирокчиларининг кушма лойих,аларини реализация килиш

лиятининг замонавий шакллари ва турларининг кенгайишини раFбатлантиради.

Хориж ва республикамиздаги мавжуд таж-рибаларга асосланган холда худудда кластер ташаббусини реализация килиш йули ва усуллари сифатида унинг таркиби, шаклланиши, ривожланиши ва фаолиятини аниклаш боскичли жараён куринишида тасаввур этиш мумкин (1-расм).

Биринчи боск,ичда - худуднинг ривожланиш истик,боллари тахлил к,илиниши ва бахоланишида худуд рак,обатбардошлигини ошириш имконият-

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

ларидан фойдаланиш омиллари, унинг хакикий устунлиги аникланади.

Иккинчи босцичда - кластер буйича масъул шахс тайинланади ва бошк,арув гурухи шаклланти-рилади хамда кластернинг хар бир зонаси буйича бошкарув карорлари кабул килиниб, туризм сохасида кластер кенгайтириш учун купай шарт-шароитлар яратилади. Шунингдек, туристик кластер иштирокчилари аникланиб, улар уртасида корпоратив алокалар урнатилади.

Учинчи босцич - худудий даражада туристик кластер олдида турган максад ва вазифа-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

ларни белгилаш, унинг иштирокчиларининг функ-цияларини аниклаш амалга оширилади хамда туристик кластернинг баркарор ривожлани-шини куллаб-кувватлаш учун меъёрий-хукукий хужжатлар ишлаб чикилади ва туризм бозорида туристик махсулотни харакатлантириш учун кластер иштирокчиларининг кушма лойихалари реализация килинади.

Мамлакатимизда худудий кластер ёндашувини реализация килишга йуналтиришга сиёсат буйича услубий тавсияларга кура, турстик кластерларнинг мухим тавсифга эга хусусиятлари куйидагилардан иборат:

1. Туристик кластернинг халкаро ва миллий бозорларда ракобатбардошлигининг ошиши ва унинг иштирокчиларининг мухим экспорт салохиятининг мавжудлиги. Ракобатбардошлик курсаткичлари ва мезонлари сифатида турстик ташкилотнинг куп омилли махсулдорлиги, туристик товарлар ва хизматларни етказиб беришни мамлакат ёки минтакадан ташкарига экспорт килишнинг мухим даражасини хисобга олиш зарур.

2. Туристик худуд иктисодий кластерни ривож-лантириш учун ракобатбардош устунликларга эга булиб, улар куйидагиларни уз ичига олади: географик жойлашувнинг кулайлиги, туристик ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги, юкори малакали кадрлар билан таъминланганлиги, турли туристик хизматларни етказиб берувчи контра-гентлар хамда илмий ва таълим муассасаларининг мавжудлиги, шунингдек, зарур туризм инфрату-зилмасининг ривожланганлиги ва бошка омил-лар. Туристик кластерни яратиш учун худуднинг ракобатдош устунликлари курсаткичлари сифатида бевосита инвестицияларни худудга, хусусан, кластерга жалб килиниши ва х.к.ларни келтириш мумкин.

3. Туристик корхона ва ташкилотлар уртасида фаол хамкорликни реализация килишни таъмин-лайдиган туристик кластер ташкилотларининг географик концентрацияси ва узаро ботликлиги. Кластер иштирокчиларининг худудий концентрацияси курсаткичлари сифатида худудда туристик корхона ва ташкилотлар ихтисослашувнинг мухим даражасини тавсифловчи мезонларни хисобга олиш керак.

4. Туристик кластер интеграцияси ва узаро муносабатларидан ижобий самарага эга булиш учун етарли булган кластер иштирокчиларининг кенг доираси. Бундай курсаткичлар сифатида

туристик ва рекреацион кластерга киритилган ташкилотларда бандликнинг мухим даражасини тавсифловчи мезонларни хисобга олиш керак.

5. Жахон ва миллий туризм бозорларида туристик махсулотлар ва хизматларнинг жамоавий харакатланиши буйича мувофиклаштириш ама-лиёти, ташкилотларнинг таълим муассасалари ва илмий-тадкикот институтлари билан хамкорлиги, шартномавий амалиёт, субпудрат механизмидан фойдаланишни уз ичига олувчи туристик кластер иштирокчилари уртасида самарали узаро муно-сабатларнинг мавжудлиги.

Туризм сохасидаги хар кандай кластер модели куйидаги талабларга жавоб бериши керак:

- хар кандай туризм фаолиятнинг ва шунга мос равишда хар кандай туризм кластерининг диккат марказида туристик хизматлар жараёни эмас, балки эх,тиёжларини кондиришга каратилган истеъмолчилар булиши лозим;

- туризм кластерининг иктисодиётнинг бошка соха ва тармокларидаги кластердан фарки, унинг ички ракобатбардошликни шакллантиришга йуналтирилганлиги (ички туризмни ривожланти-ришга йуналтирилганлиги) хисобланади;

- туристик кластерни яратишда иктисодиётнинг бошка соха ва тармоклари кла-стерларидан фаркли равишда худуднинг географик хамда турли хил хусусиятлари мухим ахамиятга эга;

- туризм кластерида муваффакиятга эришиш ва самарадорликни оширишнинг асосий омили булиб, сохада бизнесни комплекс ривожланти-риш стратегиялари хисобланади, бунда мижоз-лар (яъни туристлар)га йуналтирилган маркетинг стратегиялари мухим роль уйнаши зарур.

Туристик худудни кластерлашда нафакат инно-вацион салохияти энг юкори булган тармоклар, балки хужалик субъектлари уртасидаги мав-жуд алокалар хамда ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш жараёнларини ташкил этишнинг муайян шаклларига хам эътибор каратиш лозим.

Шунга асосланган холда, бизнинг фикри-мизча, туристик кластерларни шакллантириш-нинг куйидаги асосий тамойилларини ажратдик:

1. Иштирокчилар манфаатларининг мушта-раклиги тамойили (бир хил ёки турдош фаолият

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

сохалари, умумий туристик бозор ёки фаолият сохаси);

2. Концентрациялаш тамойили (алок,алар учун кулай жойлашиш);

3. Узаро муносабатлар (кенг куламдаги рас-мий ва норасмий муносабатларнинг узаро боFликлиги).

Республикамизда "туризм сохаси ривожла-нишининг устувор йуналиши Узбекистон Респу-бликаси Президентининг 2019 йил 5 январдаги "Узбекистон Республикасида туризмни жадал ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПФ-5611-сон Фармонига мувофик, 2019-2025 йилларда Узбекистон Республикасида туризм сохасини ривожлантириш концепцияси кулай иктисодий шароитлар ва омилларни яра-тиш буйича олиб борилаётган ислохотларнинг самарадорлигини ошириш, туризм сохасини жадал ривожлантириш буйича устувор максад ва вазифаларни белгилаш, унинг ик,тисодиётдаги урни ва улушини ошириш, хизматларни дивер-сификациялаш ва уларнинг сифатини ошириш хамда туризм инфратузилмасини такомиллаш-тиришга каратилган. Концепцияда талабни ино-батга олган холда, янги жойлаштириш восита-ларини куриш ва мавжудларни реконструкция к,илиш билан бир к,аторда ёндош инфратузилмани (умумий овкатланиш объектлари, транспорт-логистика тузилмалари, кунгилочар масканлар индустрияси, маданий ва спорт муассасалари, туристик намойиш объектлари ва бошкаларни) ривожлантиришга каратилган туризм индустри-ясини ривожлантириш буйича комплекс чора-тадбирларни ишлаб чик,иш" вазифаси белгилан-ган1.

Биз, ушбу концепцияни тахлил к,илиш асосида унинг республикамиз ва худудлар ик,тисодиётида туристик кластерларни яратишнинг куйидаги йуналишларини аникладик:

- мамлакатимиз ик,тисодиётининг географик жойлашувини хисобга олган холда худудларнинг мавжуд ракобатбардош салохиятини руёбга чикарадиган туризм кластерларининг яхлит тармотини яратишдан иборат моделини яратиш;

- мамлакатнинг Европа ва Осиё минтак,аларида бир к,атор инновацион юк,ори тех-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил

5 январдаги «Узбекистон Республикасида туризмни жадал ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги ПФ-5611-сон Фармони. - https://lex.uz/ docs/4143188

нологияли иктисодий кластерларни шаклланти-риш;

- юкори технологияли туристик кластерларни лойихалаштириш, шакллантириш ва ривожлантириш (жумладан, маъмурий, молия-вий, моддий-техник ва инфратузилмавий);

- иктисодиётнинг устувор тармокларда юкори технологияли ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш сохаларига йуналтирилган худудий ишлаб чикариш кластерларини шакллантириш, ушбу кластерларни туризм сохаси билан инте-грациялаш хамда уларни ахолиси юкори улушга эга худудларда концентрациялаш ва уларни мала-кали мутахассислар билан таъминлаш;

- ноёб табиий рекреацион ресурслар ва ландшафтларга эга, тарихий, маданий ва бошка меросга бой худудлар доирасида туристик-рекреацион кластерларни шакллантириш.

Туризм сохасида кластер сиёсатини ишлаб чикиш ва реализация килишнинг асосий боскичлари куйидагилардан иборат (1-жадвал).

Шундай килиб, туристик кластер модели жахоннинг аксарият ривожланган мамлакатла-рида ик,тисодий маконни так,симлашнинг тизимли ёндашувларидан бири сифатида эътироф этил-ган. Финляндия, Дания, Норвегия, Швейцария, Австрия ва бошка куплаб мамлакатлар тажри-баси бутун мамлакат буйлаб умумий кластер-лашнинг намунасини курсатади. Мамлакатимиз-нинг географик хусусиятлари туфайли кластер-лаш иктисодий ривожланиш тенденцияси сифатида хали бошланFич боскичида турибди.

Ик,тисодий-худудий ёндашув сифатида кластер-лаш тармок,, худудий, институционал, омилли син-тезни ифодалаши зарур. Туристик кластерларни ривожлантириш функционал ёндашуви, уларнинг куйидаги асосий афзалликларга эришишни назарда тутади: туристларнинг хохиш-истакларини хар томонлама тахлил килиш ва хисобга олиш; туристик корхоналарнинг конвергенцияси ва интеграцияси; туристик корхоналар ва фирмалар-нинг инновацион фаолиятини раFбатлантириш; ракобатбардош устунликларга эришиш ва хиз-матларнинг ракобатбардошлигини ошириш.

Юкорида келтирилган илмий ёндашувлар ва туристик кластерни шаклланиши хамда ривожла-ниши кластер тизими самарадорлигини таъминлаш оркали синергетик самарани оширишга асос-ланиши керак, бу эса пировардида кластерларни уларнинг олдидга куйилган энг мухим мак,садга -миллий ва халкаро микёсда туристик махсулотлар

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

1-жадвал. ^удудларда туризм кластери сиёсатини ишлаб чикиш ва реализация килиш1

Боскичларнинг мазмуни Боскичларнинг асосий тавсифи

1-боскич. Туристик кластер сиёсатининг максади ва вазифаларининг шаклланиши Туристик кластер сиёсатининг асосий максади: Туристик кластерлар ривожланишини раFбатлантириш асосида туристик махсулотлар ва хизматлар ракобатбардошлигини ошириш буйича шарт-шароитларни яратиш. Туристик кластер сиёсатининг вазифалари: турли хил кластер дастурларини ишлаб чикиш ва реализация килиш; ихтисослашган кластер инфратузилмасини яратиш ва ривожлантириш; хукумат топшириFи ва кафолати остида республика ва махаллий бюджетлардан кластер сиёсатини реализация килиш буйича тадбирларни молиялаштириш; туристик кластер иштирокчиларининг халкаро даражадаги ракобатбардошлигини оширишга йуналтирилган инновацион-инвестицион лойихаларни куллаб-кувватлашни таъминлаш.

2-боскич. Туристик кластер фаолияти тартибини белгиловчи меъёрий-хукукий хужжатларни кабул килиш Туристик кластер сиёсати макро, мезо ва микродаражаларда шаклланади. Шунинг учун миллий даражада кабул килинган меъёрий-хукукий хужжатларга асосланган холда худудий ва махаллий даражаларда махсус меъёрий-хукукий хужжатлар кабул килиниши зарур. Кластер сиёсатини реализация килишда услубий кумак бериш максадида услубий тавсиялар ва йурикномаларни давлат даражасида ишлаб чикиш. Туристик кластер даражасида унинг комплекс ривожланиш стратегиясини кабул килиш зарур.

3-боскич. Туризм кластери сиёсатини реализация килиш механизмини ишлаб чикиш Туристик кластерни ривожлантириш ва куллаб-кувватлашга йуналтирилган комплекс чора-тадбирлар: туристик кластернинг инвестицион лойихаларини раFбатлантириш ва куллаб-кувватлаш; туристик кластернинг иктисодий ривожланиш марказини яратиш; инвестицион фаолиятни ривожлантириш буйича солик имтиёзлари бериш; фаолиятни ривожлантириш максадида имтиёзли кредитлар бериш ва субсидиялаш; максадли дастурлар ва лойихалар доирасида бюджет маблаFларини ажратиш; ахамиятли инновацион лойихаларни реализация килиш.

ва хизматлар ракобатбардошлигига эришишига олиб келади.

Хулоса ва таклифлар.

Туристик кластернинг узига хослиги, у ишлаб чикарадиган ва реализация киладиган туристик махсулотнинг комплекс тавсифга эга эканлиги-дир. Агар саноат кластери корхоналари фаолия-тида аксарият холларда якуний махсулот яратилса, туристик кластер шароитида якуний махсулот факат туристик корхоналарнинг махсус гурухи -туроператорлар томонидан лойихалаштирилади ва ишлаб чикилади, кейинчалик эса якуний истеъ-молчиларга - турагентликлар оркали реализация килинади. Бунда алохида худудларнинг туризм имкониятлари ва ташкилотлари хамда аник туристик кластерларнинг туристик имкониятлари ва урнини аниклаш, маркетинг методоло-гиясини хисобга олган холда туристик кластер-

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

ларни лойихалаштириш ва шакллантиришга махсус ёндашувлар талаб этилади.

Туризм кластери хамкорликдаги иктисодий тизим сифатида динамик жихати синергетик самара булиб, мультипликатор самарасига эри-шиш имкониятини таъминлайди. Туристик кластер доирасида эришилган муносабатлар-нинг синергияси унинг барча элементларидан жами эришилган натижаларни уларнинг кисман йиFиндисидан кура, купрок самарага бирлашти-риш оркали амалга оширилган фаолиятидан турли хил ижтимоий-иктисодий самараларни олиш имконини беради. Туристик кластернинг шаклла-ниши техник-технологик, ташкилий, маркетинг ва бошка сохаларга инновацияларни жорий этиш оркали, унинг унумдорлиги ва самарадорлигини оширишга олиб келади хамда тадбиркорлик фао-лиятининг замонавий шакллари ва турлари кен-гайишини раFбатлантиради.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

Фойдаланилган адабиёт руйхати:

1. Алимова М.Т. Худудий туризм бозорининг ривожланиш хусусиятлари ва тенденция-лари (Самарканд вилояти мисолида) // И.ф.д. дисс. - Самарканд: СамИСИ, 2017. 25-26-б.

2. Васильев В.А. Создание кластеров малых гостиниц. Повышение их конкурентоспособности / В. А. Васильев // Next Stop. - 2008. - № 1.

3. Курмаев Т.Э. Туристские кластеры как инклюзивное рекреационное поле / Т.Э.Курмаев // Проблемы и перспективы развития образования в России. - 2015. - № 37. - С. 177-179.

4. Новичков В.И., Полозков М.Ю. Анализ опыта государственного регулирования туризма в развитых странах //Journal of New Economy. - 2008. - №. 3 (22).- С. 46-49.8.

5. Олланазаров Б.Д. Кластер ёндашуви асосида туристик хизматлар сохасида инвестицион фаолликни ошириш масаласи // - Т.: "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. -№1, январь-февраль, 2019.

6. Пелевина, Н. А. Кластерный подход к обеспечению развития туристско-рекреационной сферы региона / Н. А. Пелевина // Известия Российского государственного педагогического университета имени А. И. Герцена. - 2008. - № 86. - С. 340-344.

7. Портер М. Конкуренция / пер. с англ. под ред. Я. В. Заблоцкого. - М.: Изд. Дом. «Вильямс», 2002. - 496 с. - С. 207.

8. Тухлиев И.С., Хайитбоев Р., Сафаров Б.Ш., Турсунова Г.Р. Туризм асослари. Дарслик. Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги. - Т.: «Fan va texnologiya», 2014. 151 -б.

9. Muminov Nozim Gaffarovich. Systematization of factors affecting the development of tourism. "Учинчи ренессансни шакллантиришнинг ижтимоий-иктисодий муаммолари" мавзусидаги халкаро илмий-амалий конференция материаллари. - Т.: «IlmZiyo-Zakovat» нашриёти, 2022. - Б.393-395.

10. Nozim MUMINOV, Farhod KHALMATJONOV, Azamat KADIROV. OPPORTUNITIES TO REDUCE THE NEGATIVE IMPACT OF THE SEASONALITY FACTOR IN THE DEVELOPMENT OF TOURISM. Silk Road and Beyond Congress Series in Tashkent-Uzbekistan between 4-7 October 2022 with the theme «Belt and Road: Opportunities and Challenges»? P.92-99

11. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномаси, 29.12.2020. -https://review.uz/oz/post/poslanie-prezidenta-uzbekistana-shavkata-mirziyoyeva-oliy-majlisu

12. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис ва Узбекистон халкига Мурожаатномаси, 20.12.2022. -https://review.uz/oz/post/ozbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyoyevning-2023-yil-uchun-murojaatnomasi-toliq-matn

13. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 5 январдаги «Узбекистон Респу-бликасида туризмни жадал ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги ПФ-5611-сон Фармони. - https://lex.uz/docs/4143188

14. UNWTO Tourism Highlights. Edition 2017. - Madrid, WTO Publications Department. -2018.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 12(160)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.