Научная статья на тему 'ТУРИЗМ СОҲАСИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ АҲАМИЯТИ ВА АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ'

ТУРИЗМ СОҲАСИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ АҲАМИЯТИ ВА АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
586
127
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туризм / туризм инфратузилмаси / туризм индустрияси / туризмни давлат томонидан тартибга солиш / туристик сиёсат / меҳмонхоналар / маркетинг тадқиқотлари. / туризм / туристская инфраструктура / индустрия туризма / государственное регу­ лирование туризма / туристская политика / гостиницы / маркетинговые исследования.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Махмудова Мохинур Равшанбековна

Ушбу мақолада туризмни давлат томонидан тартибга солишга назарий ёндашувлар, унинг моҳияти ва мазмуни, туризм соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари, туризм инфратузилма­ сининг асосий элементлари, туризмни давлат томонидан тартибга солиш субъектлари ўртасидаги ўзаро алоқадорлик, туризм индустриясини тартибга солишнинг асосий воситалари ва йўналишлари тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЗНАЧЕНИЕ И ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ ТУРИЗМА

В статье рассматриваются теоретические подходы к государственному регулированию туризма, его сущность и содержание, основные направления государственной политики в сфере туризма, основные элементы туристской инфраструктуры, взаимоотношения между субъектами государствен­ ного регулирования туризма, а также основные инструменты и направления регулирования туризма.

Текст научной работы на тему «ТУРИЗМ СОҲАСИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ АҲАМИЯТИ ВА АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ»

Махмудова Мохинур Равшанбековна,

Самарканд давлат университети таянч докторанти

ТУРИЗМ СОДОСИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ АЩ1ИЯТИ ВА АСОСИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ

УУК: 338.48/49

МАХМУДОВА М.Р. ТУРИЗМ СОЦАСИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ АЦАМИЯТИ ВА АСОСИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ

Ушбу мак,олада туризмни давлат томонидан тартибга солишга назарий ёндашувлар, унинг мох,ияти ва мазмуни, туризм сох,асидаги давлат сиёсатининг асосий йуналишлари, туризм инфратузилма-сининг асосий элементлари, туризмни давлат томонидан тартибга солиш субъектлари уртасидаги узаро алок,адорлик, туризм индустриясини тартибга солишнинг асосий воситалари ва йуналишлари тадк,ик, к,илинган.

Таянч сузлар: туризм, туризм инфратузилмаси, туризм индустрияси, туризмни давлат томонидан тартибга солиш, туристик сиёсат, мех,монхоналар, маркетинг тадк,ик,отлари.

МАХМУДОВА М.Р. ЗНАЧЕНИЕ И ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ ТУРИЗМА

В статье рассматриваются теоретические подходы к государственному регулированию туризма, его сущность и содержание, основные направления государственной политики в сфере туризма, основные элементы туристской инфраструктуры, взаимоотношения между субъектами государственного регулирования туризма, а также основные инструменты и направления регулирования туризма.

Ключевые слова: туризм, туристская инфраструктура, индустрия туризма, государственное регулирование туризма, туристская политика, гостиницы, маркетинговые исследования.

MAHMUDOVA M.R. THE VALUE AND MAIN DIRECTIONS OF STATE REGULATION OF TOURISM

In the article is discussed theoretical approaches to the state regulation of tourism, its essence and content, the main directions of state policy in the field of tourism, the main elements of tourism infrastructure, the relationship between the subjects of state regulation of tourism, as well as the main tools and directions of regulation of tourism.

Key words: tourism, tourism infrastructure, tourism industry, government regulation of tourism, tourism policy, hotels, marketing research.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 4(140)

Кириш.

Туризм турли мамлакатлар миллий дарома-дини оширишнинг мухим манбаи хисобланади. Глобал иктисодиётнинг мухим сектори сифа-тида туризм индустриясининг жахон ЯИМ-даги улуши мос тармоклардаги мультиплика-тив самарани хисобга олган холда 6 %ни таш-кил этмокда. Иктисодиётнинг туризм тармоFи жахонда иш билан бандликнинг 6-7 %ини таъ-минловчи иш жойларини яратишда етакчилик килмокда. Халкаро туристик ташкилот (UNWTO) маълумотларига кура, туризм дунё буйича хиз-матлар экспортининг 30 %ини таъминлайди [12].

Бугунги кунда республикамиз ижтимоий-иктисодий ривожланишининг жорий ва истикболдаги чора-тадбирларини ишлаб чикиш, хусусан, туризм сохасини ривожлантиришда жахонда юз бераётган коронавирус пандеми-яси окибатларининг таъсирини х,ар томонлама хисобга олиш, иктисодий ривожланиш дастур-ларини ушбу жараёнлар таъсири нуктаи наза-ридан шакллантириш ва уларни изчил амалга оширишни такозо этмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга Мурожаатномасида «Туризмни ривожлантириш буйича 2021 йилда хам изчил ислохотларни давом эттирамиз. Айникса, зиё-рат туризми ва ички туризмни ривожланти-ришга алохида эътибор берилади. Шунингдек, туризм объектлари атрофидаги ер майдонлари, сув ва йул инфратузилмаларини яхшилаш учун бюджетдан 1 триллион сум ажратилади» деб [10] деб таъкидлаши асосий йуналишлардан бири сифатида белгилаб берилган. Республи-камизда иктисодиётнинг инновацион ривожла-ниши шароитида туризм сохасини давлат томо-нидан тартибга солишнинг ахамияти бекиёс эканлиги курсатилмокда. Бу эса, республика-мизда туризм сохаси ривожланишининг узига хос хусусиятларини эътиборга олган холда, ушбу сохани давлат томонидан тартибга солишнинг илмий-услубий ва амалий жихатларини ёритиб бериш амалга оширилаётган ислохотлар неги-зида алохида стратегик ахамиятга стратегик йуналиш х,исобланади.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Туризм сох,асини давлат томонидан тартибга солишнинг мох,ияти ва мазмуни, воситалари ва усуллари, туризм индустрияси субъектлари фао-лияти, туризмни тартибга солиш тамойиллари,

туризм бозорини тартибга солишнинг ташкилий-иктисодий механизмлари, туризм сох,асидаги давлат сиёсатининг асосий йуналишлари, туризм инфратузилмасининг асосий элементлари, туризмни давлат томонидан тартибга солиш субъектлари уртасидаги узаро алокадорлик, туризм индустриясини тартибга солишнинг асосий воситалари ва йуналишлари билан боFлик муаммоларнинг илмий асослари Демченко Д.Н. [2], Пардаев М.К,. [7], Рамадонова М.М., Макар-ченко М.А. [8], Новичков В.И., Полозков М.Ю. [5], Лебедев К.А. [3], Харрис Г., Кац К.М. [11], Тухлиев И.С., Хайитбоев Р., Сафаров Б.Ш., Турсунова Г.Р. [9]асрларида тадкик этилганлар.

Туризм бозорининг мох,ияти ва мазмуни, унинг таркибий элементлари, асосий вазифалари ва функциялари, туроператорлар ва турагент-лар, туристик объектлар, туризм бозори ривож-ланишини тартибга солишнинг хукукий, таш-килий ва ижтимоий-иктисодий механизмлари, туристик хизматлар самарадорлигини бахолаш усуллари, туризм сохасида давлат сиёсатининг асосий йуналишлари, туризм инфратузилмаси, туризмни давлат томонидан куллаб-кувватлаш Алимова М.Т. [1], Маматкулов Х.М. [4], Харрис Г., Кац К.М. [11] ларнинг илмий асарларида баён килинган.

Шунингдек, туризм инфратузилмаси мохияти, туризм инфратузилмаси субъектлари, туризм индустриясининг ривожланиши, туризм сохаси ривожланишининг самарадорлик курсаткичлари туризм сохасида маркетинг тадк,ик,отлари буйича масалалар Норчаев А.Н [6], Маматкулов Х.М. [4] ларнинг илмий тадкикотларида уз ифодасини топган.

Юкорида келтирилган тадкикотларга суян-ган холда, туризмни давлат томонидан тартибга солишдаги назарий ёндашувларни тартибга солиш борасида, туризм сохасидаги давлат сиёсатининг асосий йуналишлари, туризм инфратузилмасининг асосий элементлари, туризмни давлат томонидан тартибга солиш субъектлари уртасидаги узаро алокадорлик, туризм индустриясини тартибга солишнинг асосий воситалари ва йуналишларини тадкик килиш борасида хали ечимини топмаган масалаларга доир изланиш-лар амалга оширилди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 4(140)

Тадцицот методологияси.

Тадк,ик,от жараёнда туризм сохасини давлат томонидан тартибга солиш, унинг инфратузилма-сини ривожлантириш, туризмни ривожлантириш буйича давлат сиёсатининг мак,сади, вазифалари ва йуналишларини ёритиш жараёнида сохадаги трансформация жараёнларини хисобга олиш, туризм сохасида давлатнинг ролини методоло-гик урганиш, бу борада мутахассислар фикрини урганиш натижасида диалектик ва тизимли ёндашув, киёсий ва солиштирма тахлил, статистик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фой-даланилди хамда инфратузилманинг таркибий кисмларининг ривожланиш йуналишларини бел-гилаб бериш ёндашуви асосланди.

Тахлил ва натижалар.

Мамлакатимиздаги макроик,тисодий

барк,арорликни таъминлаш ва туризмни ривож-лантиришни узида акс эттирадиган курсаткичлар сохада амалга оширилаётган ислохотлар стра-тегиясининг муваффак,иятини хамда туризм индустриясини ривожлантиришнинг устувор йуналишларида эришилган ютук,ларнинг ама-лий ифодаси хисобланади.

Иктисодий манфаатларга эришиш нафак,ат давлат тузилмаларини, балки хужалик юритувчи субъектлар сифатида тадбиркорларни хам уз ичига олганлиги сабабли, бизнинг фикримизча, туризм сохасини давлат томонидан куллаб-кувватлаш ва тартибга солиш буйича ёндашув-ларни куриб чик,иш мак,садга мувофикдир.

Бирлашган Миллатлар Жахон Туризм Ташки-лоти (United Nations World Tourism Organization (UNWTO)) маълумотларига кура, бутун жахон ялпи ички махсулотининг 10,4%и (2017 йилда унинг хажми 8,3 трлн. АК.Ш долларига тенг булди), дунёдаги инвестицияларнинг 7%и, солик, тушумларининг 5%и, жахондаги истеъмолчилик харажатларининг 11%и ва хар 16 та янги ярати-лаётган иш урнининг биттаси айнан туризм ва мехмондустлик индустриясининг хиссасига туFри келмок,да. Мазкур тармок,да ахолининг иш билан бандлик даражаси 2016 йилга нисбатан 103% га усди ва 2017 йилда туризм ва сайёхлик сохасида бевосита 118,4 миллион киши (жахондаги уму-мий бандларнинг 3,8%и) иш билан банд булган булса, билвосита (туризмга хизмат курсатадиган тармок,лар билан бирга) 313,2 миллион киши фаолият курсатмокда [13].

МДХ мамлакатлари олимларидан М.М.Рамадонова ва М.А.Макорченколарнинг фикрича, «Туризм сохасини давлат томонидан тартибга солишнинг биринчи навбатдаги вазифалари - бу туризмни х,ук,ук,ий тартибга солишнинг келгусидаги такомиллаштирилиши ва ривожланиши хисобланади. Туризм ривожла-нишини давлат томонидан тартибга солиш - бу бозор механизми шаклланишининг кулай шарт-шароитларини таъминлаш, давлатнинг мухим ижтимоий-ик,тисодий мак,садларини реализация к,илиш ва туризм ривожланишининг уму-мий концепциясини ишлаб чик,иш учун бозор конъюнктураси ва хужалик субъектларига давлатнинг таъсиридир» [8].

Ривожланган туризм индустриясига эга мам-лакатлар тажрибаси шуни курсатмок,даки, туризм сохасида бизнесни муваффак,иятли олиб бори-лиши давлат даражасида бу тармок,к,а кандай эътибор берилаётганлиги, уни давлат томонидан к,ай даражада к,уллаб-к,увватланганлигига туFридан-туFри боFликдир. Хар бир давлат туризм индустриясидан бюджетга даромад олиши учун туристик салохиятни бахолаш, тури-стик бизнесни ривожланиш дастурини тайёрлаш, туристик марказлар ва курорт худудларининг зарурий инфратузилмаси лойихалари, уларни ахборотлар билан таъминлаш хамда хориж учун бренд ва рекламаларни тайёрлаш учун узларининг худудлари тадк,ик,отига инвестици-ялар килишлари зарур [11].

Маълумки, куп холларда туристик инфратузилманинг асосий элементлари сифатида курорт-лар, мехмонхоналар ва туристик корхоналарнинг ривожланиши учун хусусий тадбиркорларнинг инвестициялари етарли булмайди, улар миллий туристик маъмуриятнинг алохида функцияларини бажаришга к,одир булмайди.

Туристик талаб ва таклифга таъсир этувчи омилларни бирлаштириш яхлит мамлакат ёки унинг худудларининг ривожланиш манфаат-ларини хисобга олган холда туризм сохасини давлат томонидан тартибга солиш йули билан амалга оширилиши зарур.

Мамлакатнинг умумий ижтимоий-ик,тисодий ривожланишида туризм сохасининг ахамияти ва унинг ик,тисодиётга мультипликатив таъ-сири доирасининг кенгайиб бориши хори-жий мамлакатларнинг купчилиги туризм индустриясини узок муддатли стратегиясини ишлаб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 4(140)

чикиш ва туризмни иктисодиётнинг энг устувор тармокларидан бири сифатида карашга алохида эътибор бериб келмокда.

XX аср охири ва XXI бошларида бир катор мамлакатлар туризмни тартибга солиш сохасида утказилган сиёсат ва тадбирларнинг тахлили ривожланган туризм инфратузилмаси билан барча мамлакатлар учун умумий хисобланган баъзи асосий ёндашувни ажратиш мумкин [5]:

- яхлит мамлакат иктисодиёти ва хусусан, алохида худудларнинг иктисодий ривожлани-шига туризмнинг кенг доирадаги таъсири ва мухимлиги ушбу мамлакат учун юк,ори даража-даги мультипликатив самарани вужудга келти-ради;

- туристларнинг келишини мувофиклаштириш максадида мавсумдан ташкари туризмни раFбатлантириш ва мос равишда туризм инфратузилмаларига (аэропорт, авиа йуналишлар, транспорт коммуникациялари ва жойлаштириш воситаларига) босимни камай-тириш мухим хисобланади;

- янги туристик махсулотларни яратиш ва уларнинг ракобатбардошлигини ва туристик ресурслардан фойдаланиш самарадорли-гини ошириш воситаси сифатида замонавий тех-нологияларни куллаш ва улардан фойдаланиш туризмда трансформациялашиш жараёнлари чукурлашишига олиб келади;

- туристлар учун хавфсиз худудларни таш-кил этиш ва уларнинг дам олиши билан боFлик хавфсизлик чораларини кучайтириш зарур;

- тарихий ва маданий мерослар хамда эко-логияни химоялаш буйича чоралар ва туризмни ривожлантириш буйича тадбирларнинг узвий узаро алокадорлигини таъминлаш алохида ахамиятга эга;

- туристик хизматлар менежменти ва маркетинги, туризм бозорини ривожлантириш тенденцияларини тахлил килиш ва истикболлаштириш буйича доимий ва кенг микёсда илмий-тадкикот ишларини амалга ошириш келгусида туризм бозори конъюнктураси-нинг реал холати буйича хулосалар чикариш имконини беради.

К.А.Лебедеванинг фикрича, «давлат томони-дан тартибга солиш туризм сохасида давлат сиё-сатининг таркибий кисми хисобланади ва ушбу сохани мувофиклаштириш буйича механизмлар тизимини уз ичига олади» [3].

Замонавий туризм куп микдордаги турлари ва куринишлари билан тавсифланади. Шу билан бирга, хозирги вак,тда туризмнинг ягона тасниф-лагичи мавжуд эмас. Туризмни куйидаги мезон-лар буйича таснифлаш мумкин: географик бел-гилари; саёхат максади; туристларнинг миллий тегишлилиги; саёхатда булиш давомийлиги; ёш мезони; саёхат вак,тида харакатланиш услублари; мавсумийлик; саёхат вак,тида транспорт восита-ларини куллаши; саёхат вактида жойлаштириш воситаларидан фойдаланиши; тур иштирокчи-ларининг сони.

Йилдан-йилга давлат ва хокимият орган-лари томонидан туризмга эътибор ошмокда. Шунга кура, мамлакатимизда туристик фаоли-ятни тартибга солишнинг хукукий базаси яратил-ган, бошк,арув объекти сифатида туризмни 2025 йилгача ривожлантириш концепцияси ишлаб чикилган. Республикамизда меъёрий-хукукий базанинг тахлили шуни курсатмокдаки, туризм сохаси хам умумий, хам махсус конунчилик нор-малари асосида тартибга солинади. Шундай булсада, хозирги кунда туризмни давлат томонидан тартибга солишнинг услубий асослари етарли даражада такомиллаштирилмаган.

Жамиятда амалга оширилаётган трансформациялашиш жараёнларига карамасдан, туризм инсон фаолиятининг шундай сохаси хисобланадики, унда туристик махсулотни ишлаб чикариш хажми доимий усиб боради. Коронави-рус пандемиясигача булган даврдаги статистик маълумотларга кура, туристик фаолиятнинг нати-жалари буйича соханинг мунтазам усиб борган-лигини куришимиз мумкин.

Давлатнинг туризм сохасидаги сиёсатини уни тартибга солиш, мувофиклаштириш, ривожла-ниши учун шарт-шароитларни яратиш мак,садида туризм сохасида хокимият органлар томонидан амалга ошириладиган ижтимоий, иктисодий, сиё-сий, хукукий, экологик ва маданий тавсифдаги усуллар ва тадбирлар тизими сифатида караш мумкин.

М.Т.Алимованинг фикрича, худудий туризм бозори ривожланишини давлат томонидан тартибга солиш бозор механизмининг муътадил ишлашини таъминлаш, туризм сохасини ривожлантиришга каратилган ягона концеп-цияни ишлаб чикиш ва амалга ошириш, бозор субъектлари уртасидаги узаро алокалар ва ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг узаро

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 4(140)

мyвoфиклигини тaъминлaш учун xyжaлик оубъ-eктлapи фaoлияти вa бoзop кoнъюнктypacигa дaвлaтнинг тapтибгa голувчи ycyл вa вocитa-лapи opкaли тaъcиpи тушунилэди. Бундэ тypизм бoзopи pивoжлaнишини дэвлэт тoмoнидaн тap-тибгэ coлиш - тypизм pивoжлaнишини тapтибгa coлиш cиëcaтини ишлaб чикиш жapaëни, унинг acocий мaкcaди, вaзифacи вa йyнaлишaлapини бeлгилaб oлиш хaмдa уни aмaлгa oшиpишнинг ycyл вa вocитaлapини тaнлaш билaн бoFлик ижтимoий-иктиcoдий мyнocaбaтлap хиcoблaнaди [1].

Бизнинг фикpимизчa, худудий тypиcтик ^ë-caтнинг ycтyвop йyнaлишлapигa тypизм coxa^a иктиcoдий фaoлият pивoжлaнишининг acocий мaкcaдлapини aниклaш, тypизм инфpaтyзилмa-^нинг pивoжлaниши, мyaйян хyдyдлapдa rap-xoнaлapни жoйлaштиpиш бyйичa xycycий ce^ тopни paFбaтлaнтиpиш, тypизмни pивoжлa-нишини кУллaб-кyввaтлaш бyйичa тaдбиpлap тизими кaбилapни киpитиш мумкин. Бу ycтyвop йyнaлишлapни peaлизaция килиш инвecтop-лap учун мyвoфик хyдyдлap жoзибaдopлигини aниклaш вa xapaжaтлap билaн пул тyшyмлapи Уpтacидa мyтaнocибликкa эpишиш йули билaн мoлиявий бapкapopликни тaъминлaш имш-нини бepyвчи йyнaлишлapдa aмaлгa oшиpи-лиши зapyp.

Тypизм ^хвоини инкиpoздaн чикиши coхaдa бoшкapyв тизимини мoдepнизaциялaш вa мил-лий тypизмни дaвлaт тoмoнидaн тapтибгa галиш-нинг caмapaли мexaнизмлapини тaкoмиллaшти-pиш opкaли aмaлгa oшиpилaди. Xoзиpги кyндa дaвлaт тoмoнидaн тapтибгa coлишнинг мaвжyд тaшкилий-иктиcoдий мexaнизми aлoхидa тypи-егик cox1aлap тapкибий киcмлapи вa yлapнинг pивoжлaниш бocкичлapининг yзapo caмapaли aлoкaдopлигини тaъминлaшгa кoдиp эмac, жaми-ят^ тypизмнинг тaъcиpини кoмплeкc тaвcифи Хи^бга oлинмaгaн.

Typизмни давлат тoмoнидан тартибга долишнинг мaвжyд мexaнизмлapини x,ap kmo^ лaмa кУллaшгa acocлaнгaн услу6ий ёндашув-лаpнинг мaвжyд эмacлиги яxлит хoлдa тypизм (^хвоини pивoжлaниши вa дaвлaтнинг тypиcтик cиëcaтини aмaлгa oшиpилишигa ту^к бyлaди.

Бyлapнинг бapчacи дaвлaт тoмoнидaн тapтибгa coлиш мexaнизмлapигa тeгишли янги тaлaблap шaкллaнишини, яъни coхaдa бoшкapyв иннo-вaциялapини жopий этиш, тypиcтик мax1cyлoт

paкoбaтбapдoшлигини oшиpиш, peнтaбeллик-нинг юк^и дapaжacигa эpишиш, ик1тиcoдиëтнинг тpaнcфopмaциялaшyви дaвpидa xycycиятлapни Хи^бга oлгaн хoлдa тaшкилoтлap тизимидa тypизмни мyтaнocиб pивoжлaнишини тaъмин-лaшни шapтлaйди.

Тypизм ^^ининт pивoжлaнишини дaвлaт тoмoнидaн тapтибгa ^лишни^ мухим вocитacи тypиcтик cиëcaтини ишлaб чикиш вa aмaлгa oши-pиш хиcoблaнaди.

Х.M.Maмaтк1yлoвнинг фикpичa, тypиcтик оие-caт - бу пapлaмeнтлap, x1yкyмaтлap, дaвлaт вa xycycий тaшкилoтлap тoмoнидaн тypиcтик инду-cтpияни pивoжлaнтиpиш учун шapoитлap яpa-тиш, тypиcтик pecypcлapдaн oкилoнa фoйдaлa-ниш, тypизм тизими фaoлияти caмapaдopли-гини oшиpиш мaк1caдидa ижтимoий-ик1тиcoдий, Хукукий, тaшки cиëcaт, мaдaний вa бoшкa xapa^ тepдaги чopa-тaдбиpлap, ycyллap мaжмyacини ишлaб чикиш вa aмaлгa oшиpишдиp [4].

Дaвлaт тypиcтик cиëcaти унинг умумий ^ë-ca™ xapaктepли к1иppaлapигa xoc. Биpoк1 aлoхидa cпeцифик oмиллapи хaм мaвжyдки, ^й^ким yлap тaъcиpидa тypиcтик cиëcaт шaкллaнaди. Улapгa кyйидaгилap киpaди [4]:

- мaмлaкaтнинг тaбиий шapoитлapи (иклими, гeoгpaфик ypни, peльeфи, ycимлик вa хaйвoнoт дyнëcи), кaйcиким yлap 6OP ëM йyклигигa кapaб тypизм мaкcaдлapидa кaндaй мaкcaддa фoйдaлaниши билaн тypиcтик ŒëcaKa тaъcиp yткaзaди;

- тypиcтик дик^т^ caзoвop oбъeктлapгa бopиш имкoнини бepyвчи тpaнcпopт шapoит-лapи;

- тypизмни pивoжлaнтиpишнинг ижтимoий-иктиcoдий, хукукий шapoитлapи.

Тaдкикoтлap шуни кУpcaтмoкдaки, тypиcтик cиëcaт мaмлaкaтдa тypли хyдyдлapнинг pивoж-лaниш дapaжacини мyтaнocиблигигa эpишишгa йyнaлтиpилгaн худудий cиëcaтнинг фaoл шм^-нeнти булиб хиcoблaнaди.

Xaм ички иcтeъмoл бoзopидa, х^м xopиждa миллий тypиcтик мaхcyлoтнинг paкoбaтбapдoшлигини oшиpиш учун кoмплeкc чopaлapни ишлaб чикишдa дaвлaтнинг бeвocитa вa фaoл иштиpoки мухим хиcoблaнaди.

Тypизм индycтpияcини тapтибгa coлиш учун бaзa булиб, тapмoкнинг бapкapop pивoжлaни-шини тaъминлaш бyйичa yзoк мyддaтли a"pa-тeгиялapни кaбyл килиш вa yлapнинг acocидa

И^ИМД ВА MОЛИЯ I ЭKОHОMИKA И ФИHAHCЫ 2021, 4(140)

1-жадвал. Туризмни тартибга солиш субъектлари уртасида фаолият йуналишларини так.симлаш1

Туризмни тартибга солиш буйича давлат органлари фаолияти Туризмни тартибга солиш буйича туристик ташкилотлар ва бирлашмалар фаолияти

1. Туристик комплекс ривожланишининг стратегиялари ва дастурларини ишлаб чикиш. 2. Туризм сохасида меъёрий-хукукий базани такомиллаштириш. 3. Туризм индустриясининг ривожланиш йул хариталарини ишлаб чикиш. 4. Туристик ресурслардан оптимал фойдаланиш чораларини ишлаб чикиш ва реализация килиш. 5. Соликлар кулланилишини тартибга солиш. 6. Тармокка имтиёзли кредитлар бериш. 7. Туристик инфратузилма объектларига инвестицияларни жалб этиш. 8. Туризм сохасида кичик бизнесни ривожлантириш. 9. Туризм сохасида илмий-тадк,ик,отларни ривожлантириш. 10. Сохада кадрларни касбга тайёрлаш ва малакасини оширишни ташкил этиш. 11. Туристларнинг хукук ва манфаатларини химоялаш. 12. Туристик товарларига доир маркетинг тадк,ик,отларини олиб бориш. 13. Туризмнинг хавфсизлигини таъминлаш. 14. Атроф-мухитни мухофаза килиш. 15. Табиий ва тарихий меросни саклаш ва тарFиб килиш. 1. Миллий ва халкаро микёсда худудий туризмни ривожлантириш буйича такдимотлар килиш. 2. Туристик окимларни ошириш максадида икки томонлама ва куп томонлама келишувларга эришиш. 3. Туристик бозорда маркетинг тадкикотларини утказиш ва истеъмолчилар хулк-атворини урганиш. 4. Техник ва молиявий хамкорликни ташкил этиш. 5. Ахборотлар билан таъминлашни ташкил этиш (тахлилий шархлар, реклама маълумотлари, йул курсаткичлар ва махсус туристик ахборотларни чоп эттириш). 6. Бошка минтакалар ва мамлакатларга туристик махсулотларни реализация килиш (туристик агентликларни яратиш ёки вакиллик туFрисида битимлар тузиш). 7. Худудларда туристик ресурсларни мухофаза килишга кумаклашиш (табиий мухит, маданият ва санъатни химоя килишда акциялар ва кампаниялар утказиш).

худудларда туризм ва туризмнинг алохида тар-кибий кисмларининг ривожланиш дастурла-рини ишлаб чикиш хисобланади. И.С.Тухлиев, Р.Хайитбоев, Б.Ш.Сафаров, Г.Р.Турсуноваларнинг фикрича: «Туризм индустрияси - бу мехмонхоналар ва жойлаштириш воситалари, транспорт воситалари, умумий овкатланиш объектлари, кунгилочар объектлари ва воситалари, даволаш, соFломлаштириш, спортга доир, диний маросимлик, ишбилармонликка ва бошк,а максадларга молик воситалар, туризм оператор-лари ва туризм агентлигини амалга оширувчи, шунингдек туризм инфратузилма ташкилотлари мажмуидан иборат булади» [9].

Туризмни тартибга солиш давлат органлари маркетинг технологияларидан фойдаланган холда бу сохада илмий-тадк,ик,от ишларини фаол ривожлантиришлари зарур. Туризм сохасида давлат инвестициялари самарадорлиги хусусий капиталнинг ахамиятли даражада иштирок эти-шини назарда тутувчи лойихаларни реализация килиш оркали эришилади.

1 Муаллиф томонидан ишлаб чик,илган.

Бизнинг фикримизча, туризмни давлат томонидан тартибга солиш - бу туризм сохасида давлатнинг мухим ижтимоий-иктисодий максадларини реализация килишга йуналтирилган сиёсатни амалга ошириш, бозор субъектлари уртасидаги узаро алокалар ва ижтимоий-иктисодий муносабатларни мувофиклаштириш, туризм бозорида талаб ва таклиф мутаносиблигини таъминлаш хамда ушбу сохани ривожлантириш механизмларини ташкил этувчи усуллар ва воситалар мажмуидир.

Туризм сохасини давлат томонидан тартибга солиш туризм индустриясини самарали ривож-ланишини таъминлайди. Туризмнинг максадлари ресурсларни жалб этиш ва улардан самарали фойдаланиш, туризм сохаси ва туристлар ман-фаатлари, хукукларини химоя килишга риоя этиш, туризм манфаатларидан келиб чик,иб, тури-стик фаолиятни амалга оширишни таъминловчи тегишли конунлар ва меъёрий-хукукий нормалар тизимини яратиш йули билан амалга оширилади.

Туризм сохасини тартибга солиш тартибга солишнинг давлат ва бозор механизмлари син-тезидан ташкил топади. Туризмни тартибга солиш тизими маълум концепцияга асосланган умумий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 4(140)

1-жадвал. Узбекистан Республикасида туризм со^асига киритилган инвестициялар х.ажми1

Ииллар Туризм сохасига киритилган инвестициялар

Хажми, млрд. сум Базис йилига нисбатан усиши, % Сохага инвестицияларнинг ялпи инвестициялардаги улуши, %

2010 357,8 100,0 2,3

2011 421,2 117,7 2,3

2012 514,7 143,9 2,3

2013 606,3 169,5 2,1

2014 731,4 2,0 марта 2,1

2015 851,4 2,4 марта 2,1

2016 1052,1 2,9 марта 2,2

2017 1428,3 4,0 марта 2,1

2018 1956,1 5,5 марта 1,8

2019 1741,6 4,8 марта 0,9

ва махсус, киска ва узок муддатли чоралар, усул-лар, тамойиллар, воситаларни уз ичига олади. Бунда туризмни ривожланишига таъсир этиш-нинг давлат ва бозор механизмлари доимий узаро алокадорликни шакллантириши зарур. Давлат, бизнес ва туристик индустриянинг узаро муносабатлари трансформацион жараёнларда ижтимоий ва иктисодий баркарорликни таъмин-лаш учун зарур синергетик самарани бериши мумкин.

Туризм сохасини давлат томонидан тартибга солишнинг асосий йуналишлари 1-жадвалда кел-тирилган.

Тажрибалар шундан далолат бермокдаки, туризм бозорини ривожлантиришда купчилик мамлакатларнинг олдида турган вазифалар куйидагилардан иборат:

- мамлакатда мавжуд булган туристик имкониятлардан самарали фойдаланиш;

- туристик индустрия объектларини замо-навий технологиялар асосида жихозлаш;

- туризм ривожланишини табиий ва тари-хий шарт-шароитларни хисобга олган холда мувофиклаштириш;

- туристик транспорт парклари тармоклари ишончлилиги ва самарадорлигини ошириш;

- туристик махсулотларга нарх ва ундан олинадиган самара уртасида оптимал нисбатни урнатиш;

- х,ар хил турдаги товарлар ва хизматлар курсатиш оркали туристларни кенг куламда жалб этиш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1 Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида тузилган.

- туристик махсулотларга талаб ва таклиф уртасида мувофикликни таъминлаш;

- туристларга ракамли хизматлар курсатиш тизимини жорий этиш ва уларга саёхат давомида кулайликларни яратиб бериш;

- туристик кластерларни шакллантириш ва туристик ташкилотлар уртасида хамкорликни таъминлаш;

- туристик товарлар ва хизматларга реклама буйича тезкор амалий ишларни ривож-лантириш.

Кейинги йилларда туризм миллий хужаликлар иктисодиётининг жадал суръатлар билан усаётган ва йирик экспорт сохасига айланиб бормокда.

Хозирги вактда республикамизда туризм сохасида амалга оширилаётган иктисодий ислохотларнинг асосий йуналиши булиб, сохада инвестициялар самарадорлигини ошириш хисобланади. Шунга кура, мамлакатимизга хорижий инвестицияларнинг кириб келиши учун кулай хукукий, ташкилий-иктисодий шарт-шароитлар ва имтиёзлар яратиш, хорижий инве-сторларга нисбатан очик эшиклар сиёсатини амалга ошириш, ракобатбардош мах,сулотлар ишлаб чикариш инвестиция сиёсатининг асосий тамойиллари булиб хисобланади.

1-жадвалда Узбекистан Республикасида 20102019 йилларда туризм сох,асига киритилган инвестициялар хажми келтирилган булиб, 2019 йилда ушбу курсаткичнинг хажми 1741,6 млрд. сумни ташкил этган холда 2010 йилга нисбатан 4,8 мар-тага ошган. Шунингдек, сохада инвестицияларнинг ялпи инвестициялардаги улуши 2010 йилда - 2,3 %ни, 2019 йилда эса - 0,9 %ни ташкил этган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 4(140)

Хар бир мамлакатда миллий туристик махсулотлар маркетинги хам давлат сиё-сатининг асосий функцияларидан бири хисобланади. У туристик нуфузни шаклланти-риш ва реализация килиш, ижтимоий ривож-лантиришга йуналтирилганлиги, бу мамлакатга хорижий туристларни жалб этишнинг ажрал-мас таркибий кисми хисобланади.

Мамлакатнинг туристик нуфузини шакланти-риш ва самарали ривожлантиришда куйидаги маркетинг коммуникацион чора-тадбирлар хам мухим ахамиятга эга:

- туризм сохасида янги товарлар ва хиз-матлар туFрисида ягона ахборот майдонини шакллантирувчи ахборот реклама материал-лари базавий пакетларини тайёрлаш ва нашр эттириш;

- туристик махсулотларни реклама килиш асосида ишлаб чикариш хамда истеъмолни ривожлантиришни раFбатлантириш буйича ракобатчилик мухитини шакллантириш;

- халкаро туристик кургазмалар ичида ягона миллий стенд билан иштирок этиш;

- хорижий мамлакатларда миллий ахборот реклама туристик марказлари ва ваколат-хоналари фаолиятини ривожлантириш;

- хорижий оммавий ахборот воситала-рида туристик товарлар ва хизматлар хакида ахборот, эмоционал ва мотивацион майдонни вужудга келтириш ва реклама тарFибот ком-паниясини утказиш;

- хорижий туристик ташкилотлар билан хамкорликни кенг йулга куйиш максадида улар билан алокаларни таъминлаш;

- мамлакат буйича маршрутлар ва тур-лар, туристик индустрия корхоналари, туристик жойлаштириш жойлари буйича маълумотлар банкини шакллантириш;

- давлатнинг туристик имкониятлари буйича ракамли маълумотларни олиш ва уза-тиш имкониятларини кенгайтириш.

Хулоса ва таклифлар.

Республикамизда туризм сохасини ривожлантириш буйича амалга оширилаётган сиё-сатнинг ижобий натижаси ва самарадорлиги куйидагиларда намоён булмокда: туризмни комплекс ривожлантириш концепциясининг ишлаб чикилиши, кушни ва узок хорижий мамлакатлар билан интеграцион алокаларни мустахкамланиши, туризм инфратузилма-

сини ривожлантириш, туризм сохасида хусу-сий тадбиркорликни куллаб-кувватлаш каби йуналишлар.

Туризмни тартибга солишнинг мухим воси-таси булиб, туристик фаолиятни лицензия-лаш, стандартлаштириш ва сертификатлаш хисобланади. Туризм сохасини хукукий тартибга солиш туристик бизнесни самарали ташкил этиш, туристик махсулотлар сифати ва ракобатбардошлигини ошириш, туристларнинг хавфсизлигини таъминлаш хамда барча катего-риядаги туристлар учун жозибадорликни ошириш объектив шарт-шароитларини яратишни назарда тутади.

Туристик махсулотлар ва хизматларни лицензиялашни амалга оширишда куйидаги максадлар назарда тутилади: а) мамлакатда туристик ташкилотлар ва тадбиркорлар фао-лиятлари хамда халкаро иктисодий, илмий-техник хамкорликда иштирок этиш учун шарт-шароитларни яратиш; б) туристик махсулотлар (хизматлар) таклифини истеъмолчилар тала-бига мослаштириш; в) туристларнинг истеъ-молчилик хукукларини химоя килиш; г) истеъмолчилар саломатлиги ва атроф мухит учун махсулотлар хавфсизлигини назорат килиш; д) туристик махсулотлар сифати курсаткичларини тасдиклаш.

Туризмни давлат томонидан тартибга солиш туристик сиёсат асосида амалга оширилади. Ушбу сиёсат туризмни ривожлантиришнинг ташкилий, экологик, ижтимоий, иктисодий хамда институционал асосларини такомиллаш-тириш буйича максадли дастурларни реализация килиш оркали амалга оширилади. Шунга кура, давлатни туризмни тартибга солиш сиё-сати куйидаги асосий масалаларни хал килишга йуналтирилиши керак:

- чекланган ва камёб туристик ресурсларни самарали таксимлаш;

- туристик дестинация (худуд)ларнинг баркарор ривожланишини таъминлаш;

- туризмнинг самарали ривожлантириш концепцияси ва дастурларини ишлаб чикиш;

- туристик ишлаб чикариш ёки туристик даромадларни адолат тамойили асосида таксимлаш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 4(140)

0ofifla.naHM.nraH aga6MeT pyMxaTM:

1. AnuiMOBa M.T. XyAYflUM Typii3M 6o3opiiHMHr puBoxnaHiiw xycycuiflT-napu Ba TeHfleHuuifl--napu (CaMap^aH, BumoflTii Muco-niga) // M.^.g. giicc. - CaMapK,aH,g: CaMMCM, 2017. 25-26-6.

2. fleM^eHKü fl.H. B3auMO,getfcTBMe rocygapcTBa u 6i3Heca: npurn^nbi, UHcrpyMeHTbi, uhctu-TyuuoHa.nbHafl TpaHc^opMauua b nocTKpu3McHotf экoнoмuкe. ABTope^». giic. KaHg. экoн HayK. PocTOB-Ha-^OHy. - 2005. - C. 15.

3. ^e6egeB K.A. CoBepmeHcTBOBaHiie rocygapcmeHHoro perynupoBaHiifl b c^epe Typii3Ma // CrpaTeriifl ycrofMUBoro pa3BMTiifl periiOHOB Poccuu. - 2014. - №. 24. - C. 139-l4l.

4. MaMaTK,ynoB X.M. Typii3M UH$paTy3iimMacM. YK,yB KY-fl-naHMa. - T.: Y36eKucTOH ^afmacy^-.nap Mum-nutf xaMUATU Hampue™, 2011. 4-5-6e™ap.

5. Hobunkob B. M., no^O3KOB M. fO. AHa.nu3 onbTa rocygapcTBeHHoro perynupoBaHia Typi3Ma b pa3BUTbx cTpaHax //Journal of new economy. - 2008. - №. 3 (22). - C. 46-49.8.

6. Hop^aeB A.H. Typu3M UH^paTy3U^Macufla KyTiimaeTraH y3rapum^ap Ba UMKOHU^T^ap. "MKTucoflueT Ba uiHHOBauuiOH TexHO.norufl.nap" umMutf 3.neKTpoH xypHam № 1, aHBapb-$eBpa.nb, 2019.

7. napgaeB M.K. Ba 6owK,a.nap. Xi3MaT KypcaTUim, cepBic Ba Typi3M cox,a.napuHU pMBoxnaHTM-pim: MyaMMO^ap Ba ynapHUHr e^uM^apu. ^K,yB KY^aHMa. - T.: «MKTucofl-MO^ua», 2008. - E. 133.

8. PaMagoHOBa M. M., MaKap^eHKO M. A. rocygapcmeHHoe perynupoBaHiie TypucTiirnecKotf geaTe^bHocTu //AnbMaHax Hay^Hbix pa6oT Mo-nogbix y^eHbix yHuiBepcuTeTa MTMO. - 2016. - C. 211-213.

9. Tyx^ueB M.C., XatfuT6oeB P., Ca^apoB E.L., TypcyHOBa r.P. Typii3M acocnapu. ßapcnuiK. Y36eKucTOH Pecny6.nuKacu Omm Ba ypTa Maxcyc Ta"mMM Ba3up^uru. - T.: «Fan va texnologiya», 2014. 151-6.

10. Y36eKicTOH Pecny6^UKaci npe3UfleHTU LUaBKaT Mup3ieeBHUHr O^um Max^icra Mypo-xaaTHOMaci, 30.12.2020. https://review.uz/oz/post/poslanie-prezidenta-uzbekistana-shavkata-mirziyoyeva-oliy-majlisu

11. Xappic r., Kau K.M. CTUMynupoBaHue MexgyHapogHoro Typi3Ma b XXlBeKe. - M.: OirnaHcbi u cTaTicTUKa, 2000. - 240 c.

12. UNWTOTourism Highlights.Edition 2017. - Madrid, WTO Publications Department.-2018.

13. Travel & Tourism Economic Impact 2016 World ^.neKTpoH MaH6a]: http://www.wttc.org

MKTMCOA BA MOflUfl / ЭКОНОMMКA M OMHAHCbl 2021, 4(140)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.