Научная статья на тему 'ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИГА ВА ЭКИНЛАР ҲОСИЛИГА БИОКИМЁВИЙ ЖАРАЁНЛАРНИНГ ТАЪСИРИ'

ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИГА ВА ЭКИНЛАР ҲОСИЛИГА БИОКИМЁВИЙ ЖАРАЁНЛАРНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
36
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Раимбаева.Г. Ш, Исмоилов.Д.Ш

В статье рассматриваются вопросы биохимических показателей эродированных почв, сформированных на разных почвообразующих породах. Одним из факторов сильно изменяющих биологическую активность почв является эрозия. При разрушении почвенного профиля, в соответствии со степенью ее смытости нарушаются условия, которые отражаются на биологической активности почв. В исследуемых почвах выявлено 20 свободных аминокислот. Результаты исследований показывают, что различные сельскохозяйственные культуры влияют по разному на содержание и состав свободных аминокислот.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Раимбаева.Г. Ш, Исмоилов.Д.Ш

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The influents of erosion on biochimical properties soil on less and neogen deposits. The dynamics of biological activity is defined by the ecological changes. It is a well known fact that amino acids play an important role in providing fertility of soils. The amino acids are the main elements of nitrogen nutrition biologically active matters. Appearing, accumulating of amino acids is closely connected with vital functions of soil microorganisms, roots of plants. The existence of amino acids in greater or smaller quantities, their qualitative contents, are linked to fertility, raising the level of crop yield. These article wits biological properties of soils activity enzymes, microelements generated on tertiary red color-neogen deposits of the serosem soil. A study of quality of free amino acids in eroded soils. All soils studied con tainted twenty amino acids.

Текст научной работы на тему «ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИГА ВА ЭКИНЛАР ҲОСИЛИГА БИОКИМЁВИЙ ЖАРАЁНЛАРНИНГ ТАЪСИРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

УДК:631.4.411.5.577.547.466.

ТУПРОЦ УНУМДОРЛИГИГА ВА ЭКИНЛАР ^ОСИЛИГА БИОКИМЁВИЙ

ЖАРАЁНЛАРНИНГ ТАЪСИРИ Раимбаева.Г. Ш

Тошкент давлат аграр университети, б.ф.н доцент Исмоилов.Д.Ш

Тошкент давлат аграр университети, талаба https://doi.org/10.5281/zenodo.7212348 Аннотация. В статье рассматриваются вопросы биохимических показателей эродированных почв, сформированных на разных почвообразующих породах. Одним из факторов сильно изменяющих биологическую активность почв является эрозия. При разрушении почвенного профиля, в соответствии со степенью ее смытости нарушаются условия, которые отражаются на биологической активности почв. В исследуемых почвах выявлено 20 свободных аминокислот. Результаты исследований показывают, что различные сельскохозяйственные культуры влияют по разному на содержание и состав свободных аминокислот.

Abstract. The influents of erosion on biochimical properties soil on less and neogen deposits. The dynamics of biological activity is defined by the ecological changes. It is a well known fact that amino acids play an important role in providing fertility of soils. The amino acids are the main elements of nitrogen nutrition biologically active matters. Appearing, accumulating of amino acids is closely connected with vital functions of soil microorganisms, roots of plants. The existence of amino acids in greater or smaller quantities, their qualitative contents, are linked to fertility, raising the level of crop yield. These article wits biological properties of soils activity enzymes, microelements generated on tertiary red color-neogen deposits of the serosem soil. A study of quality of free amino acids in eroded soils. All soils studied con tainted twenty amino acids.

Кириш. Республикамизнинг сугориладиган ерларида экинларни экиш ва етиштириш технологиялари х,озирги кунда мух,им булиб, биринчидан тупрок унумдорлигини саклаш ва уни йил сайин ошириб боришда мойли, дон ва дуккакли экинларнинг ахдмияти, иккинчидан мойли экинлар х,осилининг таркиби ва сифатини оширишда турли хил угитларнинг таъсирини урганишдан иборат. Тупрокда кечадиган биологик ва биокимёвий жараёнларга органик, минерал ва микроугитларнинг таъсирини урганиш, айникса мойли экинлар х,осили таркибидаги фойдали биологик ва биокимёвий моддаларнинг х,осил булиши, уларнинг сифати ва таркибининг тупрок унумдорлиги билан узаро богликлигини урганиш мух,имдир.

^ишлок хужалиги экинларидан юкори ва сифатли х,осил олиш учун тупрокдаги органик ва минерал угитларнинг етарли даражада булиши билан бир каторда тупрокнинг структурасини яхшилашга х,ам эътибор бериш зарур. Тупрок унумдор булиши учун унинг х,оссаларини, таркибини ва тупрокда кечадиган турли хил биологик ва биокимёвий жараёнларни урганиш зарур.

Тупрокка минерал угитлар билан бирга органик угитлардан гунг ва биогумус сепиш самаралидир. Органик угитлар тупрокда турли хил биологик, микробиологик ва биокимёвий жараёнлар таъсирида парчаланиб, тупрокда органик моддалар тупланади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Тупрокда биологик ва биокимёвий жараёнларнинг фаолияти экинларнинг усиши, ривожланиши ва сифатли х,осил беришида мух,имдир. Тупрокда азот, фосфор х,осил булишида, тупрокда турли хил биологик ва биокимёвий жараёнларнинг кечишида ферментлар жуда мух,им вазифани бажаради. Биокимёвий жараёнларнинг ва биологик фаолликнинг асоси булган ферментлар, органик моддаларнинг кайта узгаришида, парчаланишида ва гумус х,осил булишида иштирок этади.

Биокимёвий жараёнларда ферментлар биологик катализаторлар булиб, ферментлар жуда кам микдорда х,ам юкори самара беради. Тупрокдаги ферментлар экинларнинг усишида ва х,осилидаги турли хил моддалар тупланишида фаол иштирок этиб, биологик фаолиятни тезлаштиради.

Тупрок унумдорлигининг ва экинлар х,осилининг органик комплексида биологик ва биокимёвий жараёнларнинг жадал боришида тупрокдаги биологик фаолликнинг асосини белгилашда ферментлар алох,ида урин тутади. Тупрокдаги биокимёвий жараёнларда фаоллик курсатувчи ферментлар ва тупроклардаги оксил моддалар яьни 20 хил эркин аминокислоталарнинг х,осил булиши хдмда уларнинг микдори тупрокнинг унумдорлигини оширишда, экинлар х,осилининг сифати ва таркибининг яхшиланишида алох,ида ахдмиятга эгадир. Тупрокдаги турли биокимёвий жараёнлар кечишида, органик моддаларнинг парчаланишида, тупрокдаги ферментлар томонидан усимликлар узлаштира оладиган азотнинг х,осил булишида, органик моддалар парчаланиб, гумус ва оксил моддалар х,осил булишида биокимёвий жараёнлар канча жадал булса, тупрокда шунча куп унумдорликка таьсир курсатувчи органик моддалар х,осил булади. Бу эса экинлар х,осилининг таркиби ва сифатини, ундаги ферментлар, витаминлар, эркин аминокислоталар, углеводлар ва ёгларнинг микдори ва сифатига х,ам таъсир килади. Экинлар турли хил моддаларни тупрокдан олади. Экинлар х,осилининг таркиби ва сифати тупрокнинг унумдорлиги билан бевосита боглик булиб, унумдор тупрокда сифатли х,осил етиштирилади.

Сугориладиган типик буз тупрокларда уреаза ва протеаза ферментларининг фаоллиги 0-50см гача булган тупрок катламларида юкори даража, 50-70см катламида кам, 70-100см ва ундан куйи катламларда ферментлар фаоллиги жуда сустлашиб, ферментлар фаоллиги сезилмайди. Тупрокнинг 0-50см катламларидан кейинги катламларда тупрокнинг биологик фаоллиги кескин камайиб кетади. Бу х,ол айникса эрозияга учраган тупрокларда жуда кескин кечиши кузатилди. Сугориладиган типик буз тупрокларда уреаза ва протеаза ферментларнинг фаоллиги йил фаслларидан бах,ор ва кузда бир-биридан фарк килиб, бах,орда кузга нисбатан ферментлар фаоллиги юкори булиши кузатилди.

Тупрокдаги протеаза ва уреаза ферментларининг фаоллиги тупрокнинг гумуси, микроорганизмлари ва тупрокнинг хоссалари билан чамбарчас боглик булиб, тупрокда органик моддалар колдиги ва микроорганизмлар канча куп булса, ферментлар фаоллиги х,ам шунча юкори булади. Бунинг учун тупрокка ишлов бериб, минерал угитлар билан бирга органик ва микроугитлар х,ам бериш яхши натижа беради.Турли хил угитлар тупрокдаги ферментлар фаоллигини тезлаштириб, тупрокда биологик ва биокимёвий жараёнларнинг фаоллашиб, жадаллашишига таъсир этади.

Тадкикот натижалари.Тажрибаларимиз сугориладиган типик буз тупрокларга экилган соя, туза, донли ва дуккакли экинларга минерал, органик угитлар ва микроугитлар

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

билан озиклантирилиб,тупроклари тахлил килинганда 1) назорат-угитсиз; 2) N100 Р100К50; 3) КРК+ гунг 20т; 4) №К + гунг 40т; 5) гунг 40т; 6) КРК+биогумус; 7) КРК+мис; 8) №К+рух микроэлементини куллаб,тажриба утказилган вариантларда ферментлар фаоллиги, эркин аминокислоталар микдори ва сифати узгаргани кузатилди.

Тажриба вариантларида эркин аминокислоталар микдори бахорда кузга нисбатан 6-8 марта юкори, тупрокнинг юкори катламларида пастки катламларига нисбатан 8-10 марта куп эканлиги аникланди. Назорат вариантида ва КРК (азотли, фосфорли ва калийли угитлар) солинган вариантда биологик фаоллик ва эркин аминокислоталар микдори бошка вариантларга нисбатан унча куп эмас. Гунг 20 т/га, гунг + КРК вариантида эркин аминокислоталар микдори ошганлиги кузатилиб, эркин аминокислоталардан глицин, тирозин, лизин, аланин микдори ошган. КРК+биогумусли вариантида назорат вариантига нисбатан эркин аминокислоталар микдори анча ошган, айникса, треонин, пролин, аргинин, валин, тирозин, цистина, изолейцин, фенилаланин, лизин микдори купрок. Микроэлементли микроугитлар солинган вариантларда соя ва бугдойда пролин, изолейцин, аргинин, тирозин, глицин, аланин ва лизин микдори купрок булганлиги кузатилди. Тупроклари тахлил килинган тажриба вариантларида:

1.Эркин аминокислоталар микдори ва сифати бахорда кузга нисбатан юкори эканлиги кузатилди;

2.Ферментлар фаоллиги ва аминокислоталар микдори тупрокнинг юза хайдалма катламида куп ва юкори,50см.дан кейин кескин камайиб кетади.

3.КРК+ биогумус, КРК +гунг 40т/га ва факат гектарига 40тонна гунг солинган вариантларда биологик ва биокимёвий жараёнлар жадаллашиб, ферментлар ва эркин аминокислоталар микдори юкори;

Соя экилган тупрокдаги биологик фаоллик ва эркин аминокислоталар микдори бах,ор фаслида тупрокнинг юкори хдйдалма катламида, эрозияга учрамаган тупрокларда 4,53-5,83мг, хайдалма катлам остида 2,69-3,70мг, куйи катламларда 0,89-1,70 мг/100 г тупрокда. Эрозияга уртача даражада учраган тупрокларда 3,67-4,67мг, хайдалма катлам остида 1,98-2,48мг, куйи катламларда 0,50-1,25 мг/100 г тупрокда.Эрозияга учраган тупрокларда биологик фаоллик ва эркин аминокислоталар микдори ва сифати эрозия таъсирида камайган. Эрозия таъсирида ювилиб тупланган тупрокларда эркин аминокислоталар микдори ва сифати тупрокнинг юкори катламларида купрок микдорда тупланган булиб, 5,26-6,32мг, хайдалма катлам остида 2,83-4,15мг, куйи катламларда 0,63-1,045 мг/100 г тупрокда. Эрозияга учрамаган тупрокларда эркин аминокислоталар микдори кузда тупрокнинг юза катламида 2,74-3,71мг, пастки катламларда 0,39-0,49 мг/100 г тупрокда. Эрозияга учраган тупрокнинг юза катламида эркин аминокислоталар микдори 1,63-3,24мг, пастки катламида 0,24-0,36мг; ювилиб тупланган тупрокнинг юза катламида 3,04-3,85мг, пастки катламларда 0,38-0,67мг/100г эканлиги аникланди. Эрозия таъсирида тупрокдаги биологик фаоллик ва эркин аминокислоталар микдори куйидагича булиши кузатилди:

Эрозия тупрокнинг биологик фаоллигига салбий таъсир этиб, эрозияга учрамаган ва эрозия таъсирида ювилиб тупланган тупрокларда биологик фаоллик юкори булиб, биокимёвий жараёнлар жадал эканлиги кузатилди;

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Соя экилган тупрокларда бах,орда кузга нисбатан ферментлар фаоллиги ва эркин аминокислоталар микдори пахта, бугдой ва бошка экинлар экилган тупрокларга нисбатан юкори эканлиги кузатилди;

Гуза экилган сугориладиган типик буз тупроклардаги эркин аминокислоталар микдори бах,ор фаслида урганилганда тупрокнинг юкори катламида 100г. тупрокда 3,30-4,82мг, тупрокнинг урта катламида 1,23-2,09мг, куйи катламларда 0,26-0,60мг атрофида х,осил булган. Х,айдалма катламда эркин аминокислоталардан аспарагин кислота 100г. тупрокда 0,58-0,70мг; глутамин кислота-0,43-0,66мг; аланин 0,36-0,62мг; глицин 0,38-0,42мг; пролин- 0,12-0,23мг; треонин-0,14-0,21мг, фенилаланин-0,12-0,21мг атрофида х,осил булиши аникланди. Тупрокнинг пастки катламларида бу курсаткичлар жуда камайиб кетади.Куз фаслида бу курсаткичлар бах,орга нисбатан 1,6-1,8 марта камайиб, 100г.тупрокда 2,31-2,72мг.ни ташкил этди.

Хулоса.Тупрокдаги ферментлар ундаги биокимёвий жараёнларнинг кечишида катализатор вазифасини бажарувчи фаол моддалар булиб, гумус таркибидаги озука моддаларнинг х,осил булишида ва тупрокдаги оксил моддалар яъни эркин аминокислоталар х,осил булишида иштирок этади.

Тупрокка органик, минерал ва микроугитлар сепилганда тупрокдаги биологик ва биокимёвий жараёнлар тезлашиб, органик моддалар купрок тупланади. Натижада тупрокнинг унумдорлиги, экинларнинг усиши, косили ва х,осилнинг сифати ошади. Тупрокдаги биокимёвий жараёнлар тупрокнинг биологик фаоллигига, экилган экин турларига ва озиклантирилган угит турларига х,ам боглик булиб, соя экилган тупрокларда гуза экилган тупрокка нисбатан биологик фаоллик юкори эканлиги кузатилди.

REFERENCES

1.Раимбаева.Г.Ш.Свободные аминокислоты в эродированных типичных серозёмах. Аграрная наука-сельскому хозяйству. Сборник статей книга-2 Барнауль 2014.февраль.229-231стр.

3.Раимбаева.Г.Ш.Влияние сельхозкультур на состав и распределение свободных аминокислот в почвах. Респ.илмий-амалий конф.Т.2016.

4.Раимбаева.Г.Ш. Изменение количество витаминов в почвах. Федеральное агентство научных организаций России Прикаспийский научно-исследовательский институт аридного земледелия. Сборник статей. с.Соленое Займище. ФГБНУ. »ПНИИАЗ». 11-13 мая 2016. 401-403 стр.

5.Раимбаева.Г.Ш.Витамины в эродированных типичных серозёмах. Иклим узгариши шароитида ер ресурсларини баркарор бошкариш. Т.2017.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.