CC BY
0СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ РЕГИОНАЛЬНОГО КОМПОНЕНТА ОБРАЗОВАНИЯ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ
DOI: 10.24412/cl-37095-2024-1 -69-73
Шакурова М. М.
кандидат филологических наук, ведущий научный сотрудник, Институт языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан, г. Казань
Гиниятуллина Л. М.
ведущий научный сотрудник, Институт языка, литературы и искусства
им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан, г. Казань
ТУГАН (ТАТАР) ТЕЛЕНДЭ УКЫРГА-ЯЗАРГА ЭЙРЭТУДЭ ЯЦА БУЫН
ДЭРЕСЛЕК - "ЭЛИФБА" НЫЦ РОЛЕ
Ключевые слова: татарский язык, С. Хальфин, элифба, аваз, хэреф, укырга-язарга, лексик тема.
Аннотация. В статье рассматриваются история татарской письменности, разработка современного учебника «Элифба» учеными Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ. Значительным вкладом в разработку уроков добуквенного периода обучения грамоте XVIII в. является «Азбука татарского языка с обстоятельным описанием букв и складов» С. Хальфина. Именно издание большого количества азбук, разговорников и самоучителей повлияло на дальнейшее развитие разработки современного учебника «Элифба».
XVIII гасырдан башлап язылган элифбалар телгэ eйрэтYнец сыйфатын кутэру, сейлэмне дерес тезеп, телдэн hэм язма рэвештэ башкаларга житкерэ белу, татар телен рус теле белэн чагыштырып ейрэту - уку-укыту мэсьэлэлэреннэн иц мекиме булып тора. Шулар арасында Сэгыйть Хэлфиннец
«Азбука татарского языка с обстоятельным описанием букв и складов» (1778) дигэн хезмэте игътибарга лаек. [2] Беренче карашка галимнец гарэп шрифты кул-ланылып язылган беренче басма татар элифбасы гап-гади кебек ^ренэ: автор татар hэм рус элифбасы белэн таныштыра, алга таба баганалап киц кулланылыштагы CYЗлэрне ике телдэ чагыштырып бирэ. Лэкин хезмэт беренче тапкыр, С. Хэлфиннец Y3 тэжрибэсенэ таянып, методик планда язылуы белэн кыйммэтле дэ. 1785 елда аныц "Татарский словарь и краткая татарская грамматика в пользу обучающегося при казанских гимназиях юношества татарскому языку" дигэн CYЗлеге чыга. Элеге CYЗлектэ 200 мецнэн артык CYЗ тупланган. [3] Телгэ ейрэткэндэ С. Хэлфин тарафыннан эшлэнгэн беренче басма татар элифбасы hэм CYЗлеге озак еллар буена татар халкы арасында ац-белем таратуга, татар зыялыларын тэрбиялэугэ, яца дэреслеклэр, сейлэYлек hэм Yзейрэткечлэр, CYЗлеклэр эшлэYгэ нигез булып торды.
XX гасырда Э. Максуди, Г. Сэйфуллин, М. Корбангалиевлэрнец тэжрибэсен истэ тотып тезелгэн дэреслеклэрнец берсе - С. Г. Вэгыйзов, Р. Г. Вэлитоваларныц «Элифба» сы. Элеге элифба укучылар, укытучылар ечен генэ тугел, эти-энилэр ечен дэ гади, ацлаешлы булуы белэн аерылып торды. Ав-торлар сайлаган ж;емлэлэр, текстларныц жицел, ацлаешлы булуы, сайланган ши-гырьлэрнец хэтергэ сецеп калуы белэн дэ бу дэреслек бик эhэмиятле: ейрэнелэ торган хэрефлэр тезмэсе белэн генэ эшлэY, шулар ярдэмендэ иж;еклэр ясау, CYЗлэр, жемлэлэрне дерес итеп тезY, язу h.б. [1]
2023 елда Сэлэй Вэгыйзов, Рэмзия Вэлитова эшлэгэн элифбаныц традици-ялэрен саклап, Татарстан Республикасы Фэннэр Академиясе Г. Ибракимов исе-мендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц эйдэп баручы фэнни хезмэткэрлэре тарафыннан яца буын "Элифба" китабы эшлэнде. Беренче сыйныфта ейрэнелэ торган "Элифба" китабы «Туган тел (татар теле)» предме-тын ейрэнунец беренчел этабы - «Укырга-язарга ейрэтY» курсы буларак тора. Элеге курсныц теп максаты - туган (татар) телендэ укырга hэм язарга ейрэтY, укучыларныц сейлэмэ hэм язма телен YCтерY, CYЗ байлыгын арттыру. «Укырга-
язарга eйрэтY» курсына 1 нче сыйныфта 45 сэгать бирелгэн. Федераль эш про-граммасында «Туган тел (татар теле)» предметыннан ике сэгать, «Туган телдэ (татар телендэ) эдэби уку» предметыннан бер сэгать вакыт каралган. [4, с. 4] Укыту-методик комплекты (дэреслек, электрон дэреслек, эш дэфтэре hэм укыт-учылар ечен методик эсбап) татар телен туган тел буларак ейрэнэ торган 1 нче сыйныф укучылары белэн эшлэYче укытучыларга тэкъдим ителде.
Урта (тулы) гомуми белем бирY оешмаларынын, башлангыч белем бирY этабында «Туган тел (татар теле)» предметы Федераль дэYлэт белем бирY стан-дартларында, Федераль белем бирY программасында ^рсэтелгэн гомуми белем бирY нэтиж;элэренэ куелган талэплэргэ туры китереп эшлэнде. [4]
Дэреслекнец тезелешенэ килгэндэ, ул ике зур теманы Y3 эченэ ала: «Мин» hэм «Эйлэнэ-тирэ денья». Беренче тема - «Мин» укучынын, Y3 менэсэбэтен бел-деругэ караган лексик берэмлеклэр белэн эш итуне ^здэ тота: гаилэ, мэктэп, дуслар, сыйныфташлар, укытучылар, балалар ечен язылган эсэрлэрнец герой-лары h.б. Икенче тема - «Тирэ-як, кенкуреш». Укучыларны кешелекле, иж;ади, актив, местэкыйль, эйлэнэ-тирэне ^зэтэ, табигатьне саклый белэ торган итеп тэрбиялэYгэ юнэлтелэ. Яраткан уеннар, уенчыклар, халык экиятлэре, хайван-нар, Yсемлеклэр деньясы кебек темалар тэкъдим ителэ. Алар сейлэмне YCтерYне, тел байлыгын арттыруны кYЗ уцында тота. [5, с. 8]
Тематик планга бэйле рэвештэ, дэреслекнец беренче еч дэресе сейлэм телен YCтерYгэ юнэлтелэ. Бу темаларда рэсемнэр ярдэмендэ жемлэлэр тезеп эйтY, эцгэмэдэ катнашу, тормыш тэжрибэсеннэн чыгып, зур булмаган текстлар тезеп сeйлэY, бирелгэн элементларны дэфтэргэ кYчереп язу кебек эш терлэре тэкъдим ителэ. [6, с. 6-13]
Эш терлэренэ килгэндэ, аларныц тYбэндэге терлэрен кYрсэтеп була: ейрэнелэ торган хэрефкэ бэйле рэсем белэн эш; ейрэнгэн хэрефлэр кергэн CYЗлэрне hэм текстны и^еклэп уку; ейрэнелэ торган хэрефкэ башланган, элеге хэреф кергэн сузлэр эйтY (рэсемнэр ярдэмендэ); терле текстларны тыцлау (аудиоязмалар) hэм биремнэр эшлэY; калын hэм нечкэ сузыкларны, яцгырау hэм сацгырау тартыкларны сейлэмдэ чагыштыру; бер ейрэнелмэгэн хэреф кергэн сузлэрне рэсем ярдэмендэ
эйтеп бирY; табышмаклар, башваткычлар чишY, уен элементларын кертеп жибэрY; баш hэм юл хэрефлэрен дэфтэргэ дерес итеп кYчереп язу кб.
Алдагы дэреслэрдэ аваз, сузык hэм тартык авазлар турында мэгълумат би-релэ. Мэсэлэн, Аа хэрефенэ тукталып утик. Материал бер структурага салып тэкъдим ителэ. Ьэр дэрес башында таблицага урнаштырылган татар алфавиты тэкъдим ителэ. Ул дэрестэн дэрескэ ейрэнгэн хэрефлэр белэн тулыландырыла бара. Эйрэнгэн хэрефлэр саны арта барган саен, эш терлэре дэ Yзгэреп тора. [6, с. 14] Аваз, хэреф тешенчэлэрен аеру, [а] авазы hэм аныц язудагы билгесе а хэрефе турында мэгълумат бирY; [а] авазы татар CYЗлэренец беренче иж;егендэ олаштырып, [о] авазына охшатып эйтелYенэ игътибарны юнэлтY; а хэрефен кушып укырга, язарга ейрэтY; укучыларныц бэйлэнешле сейлэм телен YCтерY.
Л л (эль) хэрефен ейрэнэ торган дэрестэ, Федераль дэYлэт белем стандар-тына нигезлэп, уку мэсьэлэсе тубэндэгечэ елешлэп чишелэ [6, с.15]: 1) hэр дэрестэ таблицага урнаштырылган татар алфавитын ейрэнгэн хэрефлэр белэн тулыланды-рып бару; 2) тыцлап ацлау: [л] авазы CYЗнец кайсы урынында урнашуын ачыклау; 3) телдэн эшлэY; 4) ейрэнелэ торган хэрефкэ бэйле рэсем белэн эшлэY; 5) бер ейрэнелмэгэн хэреф кергэн CYЗлэрне рэсем ярдэмендэ эйтY; 6) рэсемнэр ярдэмендэ ж;емлэ тезеп эйтэ белY; 7) аваз белэн хэрефне аерырга ейрэнY; 8) ейрэнгэн хэрефлэрне кушып уку; 9) эш дэфтэре белэн эшлэY, хэрефлэрне кушу элементларын белу, Л л (эль) хэрефен язарга ейрэнY; 10) нэтиж;элэр чыгару.
Элифбада кечкенэ генэ текстлар белэн эш Yзэккэ алынган. Бу тер эшлэр 14 сыйныф туган тел (татар теле) дэреслеклэрендэ дэ дэвам итэ. ФДБС нигезлэп, балаларныц киемнэренэ генэ карап та купме мэгълумат тупланыла, текст белэн бэйле биремнэр башкарыла. Татар алфавитын тулысынча ейрэнеп бетергэннэн соц, уку, сейлэм телен баету ечен 6 дэрес бирелэ. Ул дэреслэрдэ терле текстларны (эдэби эсэрлэрдэн езеклэр, шигырьлэр, экиятлэр) уку, укыган текстныц эчтэле-генэ караган биремнэр белэн эшлэY тэкъдим ителэ. Дэреслекне тесле рэсемнэр белэн тулыландырылган татар алфавиты йомгаклый. [6, с. 100-101]
Элифбадагы лексик темалар дэвам итеп, тулыландырылып бара, берничэ дэресне YЗ эченэ ала. Коммуникатив компетенция формалаштыруны куздэ тотып,
дэреслеклэрдэ hэр темада аерым диалоглар, этномэдэни компетенция булдыру мак-саты белэн, халык авыз иж;аты материаллары урнаштырылды: экиятлэр, табышма-клар, мэкальлэр, сынамышлар, жырлар, тизэйткечлэр, уеннар, ырымнар h.б.
Без татар теле дэреслеклэрен элифбадан башлап югары сыйныфларга кадэр татар халкыныц деньяга карашы, татар халкы тарихы hэм мэдэнияты белэн кушып, яца буын мэгълумати дэреслеклэр эшлэдек. Беренче сыйныфтан унберенче сыйныфка кадэр икешэр кисэктэ hэр дэреслектэ, дYрт лексик темага берлэштереп, кызыклы мэгълумат биреп бардык. Анда татар халкыныц язу тарихы, элифбасы, алфавиты, татар халкыныц кем икэнлеге, аныц асылы, тарихы, мэдэнияты шушы тел-грамматик материал белэн бергэ бэйлэп алып барылды. Аралашу оста-лыгы hэм грамматик материалны бирY ягыннан да, безнец фикеребезчэ, элеге туган тел (татар теле) дэреслеклэре 21 гасыр дэреслеклэре булып санала ала.
Эдзбият исемлеге
1. Вэгыйзов С. Г., Вэлитова Р. Г. Элифба. - Казан: Мэгариф, 1995. - 78 б.
2. Хальфин С. Азбука татарского языка. - М., 1778. - 52 с.
3. Хальфин С. Татарский словарь и краткая татарская грамматика в пользу обучающегося при казанских гимназиях юношества татарскому языку: рукописная книга. Т. 1-2. Казань, 1785.
4. Федеральная рабочая программа учебного предмета «Родной (татарский) язык» для 1-4 классов начального общего образования с обучением на татарском языке. - Казань, 2023. https://fgosreestr.ru/registry/rodmy-tatar-yazyk-1-4-tatar/
5. Шэ^рова М. М. Туган тел (татар теле). Элифба. 1 нче сыйныф: башлангыч гомуми белем бирY оешмалары ечен дэреслек (татар телен туган тел буларак eйрэнYче укучылар ечен) / М. М. Шэ^рова, Л. М. Гыйниятуллина, О. Р. Хи-самов. - Казан: Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе нэшрияты, 2023. - 128 б.
6. Шэ^рова М. М. Туган тел (татар теле). Элифба. 1 нче сыйныф. Методик эсбап: башлангыч гомуми белем бирY оешмалары ечен (татар телен туган тел буларак eйрэнYче укучылар ечен) / М. М. Шэ^рова, Л. М. Гыйниятуллина, О.Р. Хисамов. - Казан, 2023. - 40 б.
