CC BY
1НАЦИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ
УДК 930.2
СЕУЛ ШЭЬЭРЕНДЭГЕ «НОГМАНИЯ» МЭЧЕТ-МЭКТЭБЕ ЬЭМ АНЬЩ ИГАНЭЧЕСЕ ГАБДЕЛХАК НОГМАН
Ш.Ф. Садыйков
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец
Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты
Казан, Россия Федерациясе
mergen777@mail.ru
БYгенге кендэ деньяньщ кайсы гына почмагына барма, татар кешесен очратырга мемкин. Аларныц теге яки бу ж;ирдэ урнашуыныц Y3 тарихы hэм терле сэбэплэре бар. Татар кешесен язмыш кая гына китермэсен, ул, беренче чиратта, миллэттэшлэре, дин кардэшлэре белэн берлэшэ, меселман мэхэллэсен оештыра. Бу хэл терле тарихи чорларда татарларга Yзацын, динен hэм телен саклап калырга ярдэм иткэн. Кореяга барып ж;иткэн миллэттэшлэребез дэ бу кагыйдэлэрдэн читтэ калмаганнар. Элеге мэкалэдэ «Милли байрак» газетасы материалларына таянып, Кищу (Кейджо) (хэзерге Сеул) шэhэрендэге «Ногмания» мэчет-мэктэбе hэм аныц иганэчесе Габделхак Ногман эшчэнлеге турында мэгълYмат бирелэ. 1926 елда оешкан мэчет-мэктэп озак еллар дэвамында Корея татарларыныц теп мэгърифэт учагы булып торган, Кищу Идел-Урал терек-татарлары мэдэнияте ж;эмгыятенец идарэсе ка-рамагында эшлэп килгэн. Элеге газетага таянып, мэктэп эшчэнлегенэ караган мэгъ-лYматларны 1944 елга кадэр кYзалларга мемкин.
БYгенге кендэ меhаж;ирлектэге миллэттэшлэребезнец тарихын ейрэнY татар халкыныц бай мэдэни мирасын туплау, барлау hэм торгызу юлында иц меhим эшлэрнец берсе. Элеге мэгь^матлар нигезендэ Корея татарларыныц милли мэгарифе торышы, андагы укыту про-граммалары, укыту тэртиплэре, кулланылган дэреслеклэр белэн танышырга мемкин. Моннан тыш, аерым педагогларныц, иганэчелэрнец, ж;эмэгать эшлеклелэренец исемнэрен барлау, мэктэпнец оешу тарихын кYзаллау мемкинлеге туа. Мэктэп белэн бэйле яца мэгълу-матларны, терле фикерлэрне, аерым фотоларны бастырып чыгару татар халкыныц асылын ачыкларга, бердэмлеген ныгытырга ярдэм итэ.
Ачкыч сузлэр: Кищу, Габделхак Ногман, «Ногмания» мэктэбе, «Милли байрак» газетасы, миллэт, татар мэгарифе, меhаж;ирлек.
© Садыков Ш.Ф, 2023
Татарлар Ерак Кенчыгышка XIX йезнен ахыры - XX йезнен башында кYченеп китэ башлыйлар. Аларнын элеге иллэргэ сэфэре, беренче чиратта, Кенчыгыш Кытай тимер юлы салына башлау белэн бэйле була. Нэтищэдэ ти-мер юл буендагы Кытай шэhэрлэрендэ - Маньчжурия, Хайлар, Харбинда татарлар оешып яши башлый.
Революция hэм гражданнар сугышы дулкыны 1917 елдан Кытайга меhащирлэрнен яна теркемнэрен алып килэ. Алар арасында терле тебэктэн, терле катламга караган кешелэр - игенчелэр, приказчиклар, укытучылар, хэрбилэр ^п була. Маньчжуриядэге шартлардан канэгать булмыйча, шактый-лары Япониягэ юл тота. Монда аларнын ^пчелеге актив рэвештэ сэYДЭ эше белэн шегыльлэнэ башлый. Шулай итеп, 1935 елга Ерак Кенчыгыштагы 10 мен меhащирнен 2 мене Япониядэ яши. Япон хе^мэте, Y3 чиратында, терки-татар эмиграциясен яхшы кабул итэ. Бу ин беренче чиратта японнарнын меселманнар hэм ислам дине белэн кызыксынулары hэм аларга карата унай сэясэт алып ба-рулары белэн бэйле була. 1927 елда татарларга милли мэктэплэр булдырырга, мэчетлэр тезергэ рехсэт бирелэ. Ерак Кенчыгыш меhащирлэре ечен чыгып килгэн «Милли Байрак» газетасындагы милли мэсьэлэлэргэ кагылышлы мэкалэлэр терки-татар эмиграциясенэ урындагы хакимият тарафыннан шактый кин мемкинлеклэр бирелгэнлеге турында сейли. Элеге газетада терки-татар мэктэплэренен эшчэнлеген, дэреслеклэр мэсьэлэсен, милли мэгариф hэм анын бурычларын, туган телне, тарихны, динне саклау hэм укыту, милли тэрбия ^б. проблемаларны яктыртуга шактый урын бирелэ. Газетада ин ^п кYтэрелгэн мэсьэлэ - Ерак Кенчыгышта татар мэктэплэренен эшчэнлеге. Бу мэкалэлэрдэ аерым мэктэплэрдэ укыту hэм тэрбия эше, анын эчтэлеге, яна мэктэп бинала-рын ачу, аларда белем бирYче укытучылар, имтихан нэтищэлэре ^б. турында сейлэнэ (Мортазина, 2018: 265). Аерым алганда, Харбиндагы «Гыйнаять» мэктэбе, Мукден, Хайлар, Нагоя ^б. япон шэhэрлэрендэге татар мэктэплэре турындагы язмалар зур кызыксыну уяталар.
Элеге мэкалэдэ Кищу шэhэрендэ ачылган «Ногмания» мэчет-мэктэбе hэм анын иганэчесе Габделхак Ногман турында мэгълYмат бирY максат ителэ. Японнар Кищу («башкала ныгытмасы») дип хэзерге Кореядагы Сеул шэhэрен атаганнар. Тарихтан билгеле булганча, 1910-1945 еллар аралыгында Корея Япон империясе хакимияте астында яшэYче ил була. Шунлыктан андагы мэктэплэр татарларнын Ерак Кенчыгыштагы hэм Япониядэге мэгариф система-сына кергэн дип эйтэ алабыз. Моннан тыш, Корея щирлегендэ татар диаспорасынын ин кYпчелеге нэкъ Кищу шэhэрендэ яшэгэн. Татар кешесен яз-мыш кая гына китермэсен, ул беренче чиратта миллэттэшлэре, дин кардэшлэре белэн берлэшэ, меселман мэхэллэсен оештыра башлый. Кореяга барып щиткэн татарлар да элеге кагыйдэдэн тайпылмаган.
Кореядагы татарлар язмышы турында Л.Р.Усманова, И.Гыйлэщев, Н.ДэYлэт, Р.М.Адутов, М.Таhир мэкалэлэрендэ беркадэр мэгълумат очрый. Мэсэлэн, Кытайда туып Yскэн, соныннан Теркиягэ кYчеп, озак еллар Энкарада инженер булып эшлэгэн МэхмYт Таhир «Казан утлары» журналында Корея та-
тарлары Иэм безне кызыксындырган «Ногмания» мэктэбе буенча белешмэ бирэ. Аныц мэгълуматларына караганда, 1921 елда Япониядэ бик нык щир тетрэY бу-ла. Аннан кYчеп киткэн татарларныц кYбесе Кореяга барып чыгалар. Алар терле эшлэргэ ялланалар, азрак хэл алганнары кечкенэ кибетлэр ачып щибэрэлэр (30 нчы еллар ахырында бер Сеул шэИэрендэ генэ дэ 28 татар кибете булган). Гомумэн алганда, Кореяда татар кибетлэренец саны 60 ка якынлашкан. Аларныц «Алтай», «Нур», «Казан», «Байкал», «Урал», «Самара», «Болгар» ке-бек яцгырашлы татар исемнэрен йертYлэре хэзерге кендэ дэ горурлык хисе ту-дыра (ТаИир, 1990: 178).
Корея татарларыныц меселман мохитен булдырудан теп максатлары - ур-так дини Иэм милли тормыш белэн яшэY, балаларын татарча укыту телэге була. Меселман зираты ачыла, э 1926 елда Габдулла Ногман акчасына татар щэмгыяте ечен махсус ике катлы бина сатып алына. Аныц беренче каты зур зал, идарэ утырышлары Иэм хезмэтчелэр торыр ечен бYлмэлэрдэн гыйбарэт булса, икенче катын мэчет гыйбадэтханэсе Иэм балалар укый торган мэктэп сыйныф-лары били. Химаячесенэ бэйле рэвештэ «Ногмания» исемен алган мэктэп алты еллык итеп оештырыла, анда терле елларда Зэйнэп Рэхим, Габдулла Хэким, Ра-зия ДэYлэткилде, Халидэ Камайлар балаларга белем бирэ.
Кищуда дини эшлэрне имам Габделкэрим Рэхим башкара. Соцрак аныц ва-зифаларын Габдулла Хэким, Габдулхак Ногман, Мехэммэт Зариф Янгураз, Га-рифулла Гыйззэтлэр Yти. Кореядагы щэмгыять эшлэре белэн Габдулла Нур-мехэммэт, Кэрим Селэйман, Мехэммэт Зариф, Галим Сэлахетдин, Теркиягэ кYЧY дэверендэ Исхак Багдаш, Гыйниятулла Моратлар щитэкчелек итэ.
Жрмга Иэм бэйрэм кеннэрендэ Кищу татарлары мэчеткэ намаз укырга щыела. Зур залда туй Иэм бэйрэм тантаналары, дини Иэм милли хэтер мэщ-леслэре, балаларныц кYцел ачу уеннары уздырыла. Жырлы-биюле кичэлэргэ башка шэИэрлэрдэ яшэYче миллэттэшлэр дэ килэ. Кищудагы татар щэмэ-гатьчелеге тормышын Ерак Кенчыгышта чыккан газеталар даими рэвештэ як-тыртып торалар. Татарларныц актив эшчэнлеге, бердэмлеге, йолалары, бэйрэмнэре алар белэн бергэ яшэгэн Иэм эшлэгэн кореялылар арасында кызык-сыну тудыра, аларныц кайберлэренец ислам динен кабул шулэренэ Иэм меселман кануннары буенча яшэYлэренэ этэргеч ясый (ТаИир, 1990: 178-179).
М.ТаИир мэкалэсенэ таянып, без Кищуда 1926 елдан «Ногмания» исемле татар мэктэбенец эшлэп ки^ен ^рэ алабыз. Л.Р.Усманова мэгълYматлары буенча, Кореяда терки-татар щэмгыяте 1923 елдан соц оешкан. Ул шулай ук мэчет (1926 елдан) Иэм «Ногмания» исемле мэктэп эшлэве турында яза. Бу мэгълуматларныц ^пчелеге 1945 елда Рокыя Мехэммэдиштэн1 сорау алу мате-риалларында искэ алына, мэктэпнец исэ бары тик исеме генэ атала (оешу дата-сы кYрсэтелмэгэн) (Усманова, 2005: 100).
1 Рокыя Мехэммэдиш (Рокыя ДэYлэткилде, 1908-1985), «Милли байрак» газетасы хэбэрчесе, Ерак Кенчыгыштагы Идел-Урал терек-татар башкарма комитетыныц дэреслеклэр комиссиясе рэисе урынбасары.
Кищу шэhэрендэ татар балалары ечен ачылган белем бирY йортлары буен-ча материаллар шулай ук зур кызыксыну тудыралар. «Милли байрак» газета-сында бу темага багышланган берничэ мэкалэ бар. 1942 елга кадэр чыккан мэкалэлэрдэ Кищудагы мэктэпне бары тик «Кищу мэктэбе» дип атау каралган. Мэктэпкэ «Ногмания» исеме 1943 елда гына бирелэ, мона Э.Кэримуллин hэм Д.Гайнетдинов язмалары да дэлил булып тора. Алар фикеренчэ, 1926 елда Кищу татар щэмгыяте мэктэп hэм мэчет ечен ике катлы зур бинаны арендага ала. Сонрак бу ике катлы зур бина Габделхак Ногман васыять итеп калдырган акчага сатып алына. Иганэчесе хермэтенэ аны «Мэктэбе Ногмания» дип атый башлыйлар (Кэримуллин, 2019; Гайнутдинов, 2021). «Милли байрак» газета-сында 1937, 1938 елларда чыккан Кищу мэктэбендэ имтиханнар алуга багышланган мэкалэлэр безнен фикерне раслыйлар. Бу язмаларда элеге мэктэп «Кищу Идел-Урал терек-татар мэдэнияте щэмгыяте карамагында эшлэп килгэн дини-милли мэктэп» дип искэ алына. Шэкертлэр ел саен укытучы, ата-аналар, щэмгыять эгъзалары алдында имтихан тота торган булганнар hэм бу бик зур вакыйга итеп каралган. Аерым очракларда, щэмгыять рэисеннэн, щэмгыять эгъзаларыннан тыш, япон кунаклары килY очраклары да ^зэтелэ. Бу вакытта укучылар аерым сорауларга япон телендэ щавап бирэ торган булганнар. Мон-нан тыш, рус hэм инглиз теллэрен укыту каралган була. Эмма мэктэптэге укы-ту эшлэре hэм имтихан алу бары тик ана телендэ алып барылган. Имтихан YткэрY ел саен бер Yк тэртип буенча уза дип эйтсэк, ялгышмабыз. Башта CYЗне кыска тэбрик нотыгы белэн мегаллим башлап щибэргэн, соныннан берэр шэкерт тарафыннан Коръэн укылган hэм имтихан башланып киткэн. Имтихан нэтищэлэре hэм бэялэмэлэре буенча укучыларны икенче уку елына кYчерY тэкъдим ителгэн. Алтынчы сыйныфны тэмамлаган укучылар шэhадэтнамэ ал-ганнар hэм укуларын башка дэYлэт мэктэплэрендэ дэвам иткэннэр. Элеге мэктэптэ белем бирY башлангыч hэм урта мэктэплэр программасы буенча алып барылган. Шэкертлэрнен имтиханыннан сон Коръэн укылган, аерым ата-аналар, кунаклар балаларга яхшы белем, дини-милли тэрбия биргэн ечен мегаллимгэ рэхмэт CYЗлэрен щиткергэннэр. Соныннан укучыларга бYлэклэр тапшырылган, хатын-кызлар тарафыннан чэй табыны ясалган, милли ашлар тэкъдим ителгэн. Ахырдан мегаллим белэн укучыларнын бердэм фотосурэте алынган (Рэс. 1, 2). Yз балаларын татар миллэтенен дэвамчылары итеп ^ргэн кунаклар, имтихан нэтищэлэреннэн канэгать булып, шатланып ейлэренэ кай-тып китэ торган булганнар (Мохбир, 1937: 3, Мохбир, 1938: 3).
Газета материалларын ейрэнгэндэ шул нэрсэ ^згэ ташлана: CYЗнен лексик мэгънэсен кечэйтер ечен, мэкалэ авторлары еш кына синоним CYЗлэр куллан-ганнар. Мэсэлэн, «рэхмэт» hэм «тэшэккYP», «мэщлес» hэм «мэрасим», «ихти-ляль» hэм «инкыйлаб», «сеаль» hэм «сорау» CYЗлэре еш очрый. Моннан тыш, мэкалэлэрдэ Кищу шэhэре татарларын аерым очракта «щэмгыять эгъзалары» яисэ «мэхэллэ эгъзалары» итеп атау да ^ренгэли.
Рэс. 1. Шэкертлэр hэм аларныц мегаллимнэре Габдулла эфэнде Хэким. Чыганак: «Милли байрак» газетасы, 1937 ел, 23 апрель.
Рэс. 2. Кижуда имтиханнан соц. Чыганак: «Милли байрак» газетасы, 1938 ел, 5 август.
1942 елда басылып чыккан «Кищуда имтихан» исемле мэкалэ бу мэктэпнен тормышы hэм алда булачак Yзгэрешлэрнен сэбэплэре турында сейли. Эгэр монарчы денья ^ргэн мэкалэлэрдэ без имтиханнарнын мэктэп би-насында узуларын кYЗЭтсэк, бу елны, бинада тезеклэндерY эшлэре алып барылу сэбэпле, имтихан Вэлиулла Ибраhим еендэ Yткэрелэ. Имтихан алу тэртибе башка еллардан аерылмый. Имтихан YткэрY ечен мэхэллэнен махсус бинасы, утырып укыр ечен урыннар булмау шэкертлэрне дэ борчыган. Алар, ата-аналарнын, щэмэгатьчелекнен элеге хэлгэ игътибар итэргэ тиеш булуларын сейлэп, халыкка мерэщэгать иткэннэр. Моннан тыш, элеге мэкалэ нигезендэ без мэктэптэ яна укытучы - Рузия Ибра^Ьим килYен кYрэ алабыз. Мона кадэр мегаллим вазифаларын башкарган Габдулла Хэким мэхэллэнен мулласы итеп билгелэнэ (Мохбир, 1942: 4).
1943 елда «Милли байрак» газетасында денья ^ргэн «Мэсщид вэ мэктэбе «Ногмания»нен ачылу мэрасиме» исемле мэкалэ фикер терлелегенэ нокта куя. Мэкалэ 1940 елда Кищу шэhэрендэ вафат булган миллэттэшебез Габделхак Ногманнын васыять акчасына торгызылган мэчет hэм мэктэп ачу тантанасына багышланган.
Габделхак Ногманнын изге эшлэрен hэм яхшылыкларын искэ алып, Кищу меселман щэмгыяте элеге бинага «Ногмания» исемен бирергэ карар кыла. Бу тантана 1943 елнын 5 октябрендэ кендезге сэгать 1дэ зур итеп уздырыла.
Элеге мэктэпне тезеклэндерY, ачу, Шэркый Азиядэге барлык милли-дини идарэлэр вэкиллэрен мэктэп ачылу тантанасына чакыру hэм, гомумэн, эзерлек эшлэрен Кищу Идел-Урал терек-татар меселманнары мэдэнияте щэмгыятенен идарэсе YЗ естенэ ала. Нэтищэдэ элеге мэктэпне ачуга чит тебэклэрдэн шактый кYп кеше щыела. Алар арасында: Мукденнан Мэркэз башкарма вэкиле рэисе Эхмэдша эфэнде Гыйззэтуллин, Ерак Кенчыгыш Идел-Урал терки-татар-ларынын Башкарма комитеты рэисе урынбасары Габделкэрим хэзрэт Рэхим, Хайлар милли идарэ рэисе Хэсэнетдин эфэнде Сухе, Кобе Идел-Урал щэмгыяте вэкиле имам Хэсэн Кильки, Токио Идел-Урал щэмгыяте рэисе вэкиле МэхмYД Хуща эфэнде була, Тайдиннан, Ноюкидан, Фузаннан кб. шэhэрлэрдэн дэ вэкиллэр катнаша.
Тантана Кищу щэмгыяте имамы Габдулла Хэкимнен Коръэн укуы белэн башлана, догалар, тэкъбирлэр эйтелэ. Мефти Габделкэрим хэзрэт Рэхим мэчет ишеклэренэ бэйлэнгэн тасманы кисеп ала. Мэчеттэ Габделхак эфэнде рухына дога укыла, азан эйтелэ, намаз Yтэлэ. Намаздан сон щэмэгать мэктэп бYлмэсенэ юл тота. Мэктэп ишегендэге тасма Габделхак эфэнденен хатыны Шэмсенур ха-ным тарафыннан киселэ. Шуннан сон щыелган халык мэчет-мэктэп укытучыларынын hэм хезмэтчелэренен бYлмэлэрен карап чыга. Ж^эмгыять рэисе тарафыннан рэсми рэвештэ ачылу тантанасы игълан ителэ. Аерым рэвештэ Беек Шэркый Азиядэ корбан булган япон гаскэрлэре хермэтенэ бер минут тынлык саклана. Шуннан сон вэкиллэргэ CYЗ бирелэ, башта вилаять щитэкчелегеннэн Кусану сан CYЗ ала. Соныннан Мэркэз башкарма рэисе, кот-лап, тэфсирле нотык сейли. вченче CYЗне Мэркэз диния шегъбэсе рэисе ала.
Болардан сон бер-бер артлы Кищу щэмгыяте рэисе, Токио имамы Мехэммэдэмин хэзрэт, Кобе имамы Хэсэн эфэнде Кильки hэм башка вэкиллэр шул кеннен теп вакыйгасына багышлап CYЗ сейлилэр. Ахырдан Кищу щэмгыяте эгъзалары, мегаллимэ Рузия ханым Ибраhим hэм мэктэп шэкертлэре котлау CYЗлэре белэн чыгалар. Мэщлес Шамил эфэнде Ямамото тарафыннан укылган Коръэн белэн тэмамлана (Мохбир, 1943: 2).
Соныннан «Ногмания» ачылу белэн котларга килгэн кешелэр тарафыннан бYлэклэр бирелэ, иганэлэр туплана. Мэсэлэн, мэчет ечен Токио ислам щэмгыятеннэн, Шэмсенур ханым hэм Шамил эфэнде Ямамотолардан бер палас, Галим эфэнде Сэлахетдиннэн мэчеткэ бер келэм, Токио Идел-Урал щэм-гыятеннэн бер Кэлам шэриф (Коръэн), Габдерэшит хэзрэт Ибра^Ьимовтан YЗ эсэрлэреннэн 80 несхэ дэреслек китаплары, Кобе Идел-Урал щэмгыятеннэн 20 данэ фэс (баш киеме), аерым затлардан чемодан, рэсемнэр, берничэ несхэ дин дэреслеклэре, Шэмсенур ханымнан мэрхYм Габделхак эфэнде Ногманнын рэсеме hэм ике дивар сэгате, Кищу шэhэрендэге ханымнардан ашханэ эсбаплары бYлэк ителэ. Шулай ук миллэттэшлэр арасында «Ногмания» файда-сына 8810 иена иганэ туплана. Кендезге 1дэ башланган тантана кичке 11гэ кадэр дэвам итэ.
Икенче кенне тантанага килгэн вэкиллэр аерым автобуста Габделхак Ногманнын каберенэ барып, мэрхYмнен рухына Коръэн укыйлар. Шул кенне кичке сэгать 6да «Ногмания» залында милли кичэ оештырыла. Шэкертлэр тарафыннан ике пэрдэлек <^ги кыз» эсэре куела, эдэбият бYлеме башкарыла. Шэкертлэр hэм яшьлэр мегаллимэ Рузия ханым карамагында еслэренэ йеклэнгэн рольлэрен осталык белэн щиренэ щиткереп башкаралар, алкышларга кYмелэлэр. Кичэдэн сон кунакларга чэй бирелэ. Кунаклар яшьлэр hэм балалар-га милли тэрбия бирY турында фикерлэрен эйтэлэр, аларнын унышларыннан канэгать булуларын белдерэлэр (Мохбир, 1943: 2).
5-9 октябрьдэ вэкиллэр хермэтенэ Кищудагы миллэттэшлэр тарафыннан хосусый рэвештэ табын мэщлеслэре Yткэрелэ. 9 октябрьдэ вэкиллэрне озату кичэсе оештырыла. Чит илдэ торгызылган мэчет-мэктэп бинасынын милли барлыкны саклауда уйнаячак роленэ карата CYЗлэр сейлэнелэ. Мэктэп ачудан тыш, шэкертлэрне дэреслеклэр белэн тээмин шу мэсьэлэсе кYтэрелэ. Мэркэз нэшрият фонды файдасына 440 иена hэм япон гаскэрлэре файдасына 1017 иена иганэ тупланыла. Шундый бэйрэм шартларында терле щирлэрдэн килгэн хермэтле вэкиллэр белэн саубуллашу тантанасы уздырыла (Мохбир, 1943: 2).
Милли дэреслеклэр белэн тээмин шу чыннан да бик меhим мэсьэлэ була, ченки ул беренче чиратта матбугат, нэшрият эшен оештыруны талэп итэ. Япон хе^мэте элеге башлангычларга киртэлэр куймый. Нэтищэдэ Ерак Кенчыгышта берничэ милли нэшрият ачыла hэм унышлы гына эшлэп килэ. Токио шэhэрендэ оешкан «Матбугаи исламия» нэшрияте мэктэплэрне уку эсбаплары белэн тээмин шудэ зур роль уйный. Анда кYбесенчэ дини характердагы хезмэтлэр чыгарылуына карамастан, эдэбият, музыка, грамматика буенча да аерым китап-лар бастырыла. Мэсэлэн, 1936 елда Токио Исламия матбугатында Кореяда то-
ручы меселманнарныц Кижу мэркэзе дини вэ милли идэрэсе тарафыннан баш-лангыч мэктэп ечен элифба китабы бастырыла. Элеге дэреслек Ерак Кенчыгышныц терле мэктэплэрендэ кулланыла. М.А. Корбангалиев бу элифбаныц кереш CYзендэ: «вметсезлеккэ тешмичэ, чит иллэрдэ булып, [...] кем икэнецне белмичэ югалып китмэY ечен, тарихи бурычыбыз - милли теле-безне, халкыбызны, динебезне саклау. Милли бу гарэп хэрефлэре белэн килэчэк буыныбызда ислам деньясын беркетэдер Иэм балаларыбызны Коръэн укырга ейрэнYлэре ечен мемкинлек бирэдер. Шул сэбэпле бу максатларны тормышка ашыру нияте белэн дини Иэм милли идарэсе бу татарча элифба кита-бын бастырды», - дип ацлатма бирэ (Адутов, 2009: 50-51).
Моннан тыш, Кижудагы татар жэмгыяте Иэм Токиодагы Ислам жэмгыятенец Yзара берлэшеп эшлэYлэре нэтижэсендэ, 1934 елда Коръэн, 1950 елда «Коръэн тэфсире» нэшер ителэ (ТаИир, 1990: 178). Кижу шэИэре татар жэмгыяте тарафыннан чыгарылган терле басмалар Ерак Кенчыгыштагы барлык меселман мэхэллэлэренэ таратыла Иэм Корея татарларыныц дини-милли тэрбия Иэм белем бирY елкэсенэ зур игътибар бирYлэре турында сейли.
Кижу шэИэрендэ торгызылган «Ногмания» мэчет-мэктэбенец ачылу танта-насына карата Мэркэз башкарма рэисе Эхмэдша эфэнде Гыйззэтуллинныц ка-рашлары да бик тепле Иэм мэгънэле була. Аныц фикеренчэ, бу мэктэп Шэркый Азиядэге башка милли мэктэплэр белэн уртак программа нигезендэ эшлэячэк Иэм дэYлэт тарафыннан биргэн барлык хокуклардан файдаланачак. Шэркый Азия Yлчэмендэ моца кадэр тарихта ^релмэгэн бик зур керэш алып барылган вакытта, япон хе^мэте тарафыннан безнец рухани Иэм милли-мэдэни истэлеклэребезне тотар ечен кирэк булган бер бинаны торгызырга рехсэт бирY Иэм сугыш вакытында бу йортныц ачылу тантанасына терле жирдэн вэкиллэрнец килYлэрен ул безнец халыкка карата кYрсэтелгэн зур бер хермэт дип атый. Азия дусларыбыздан туган бу дустанэ менэсэбэт ачылу тантанасына килгэн вэкиллэрнец ^целлэрен йомшарткандыр Иэм япон хекYмэтенэ рэхмэт хислэрен тирэнэйткэндер, дип ышанып кала.
Элеге «Ногмания» мэчет-мэктэбенец ачылуы Шэркый Азиядэге мэчет Иэм мэктэплэр саныныц артуына булышлык итэ, халкыбызныц милли Иэм дини ихтыяжларын кэнагатьлэндерYгэ яца бер адым булуын кYрсэтэ. «Мэсжид-мэктэп «Ногмания»нец ачылу мэрасиме тээсиратыннан» дип исемлэнгэн мэкалэ авторы «Ногмания» мэчет-мэктэбенец чын мэгънэсендэ Иэр яктан житеш итеп торгызылганын ассызыклый: «мэчет бYлмэсе кыйммэтле келэмнэр белэн бизэлгэн, кандиллэр (лампы) белэн ^зэллэнгэндер. Мэктэп бYлмэсе кирэк-яраклар белэн тээмин ителгэн. Укытучылар ечен аерым бYлмэлэр эзерлэнгэн. Мэчет аерым геселханэсе белэн тээмин ителгэн» (Мох-бир, 1943: 3-4).
Мэктэпкэ исем биргэн бу шэхес кем булган соц?
Габделхак Ногман 1900 елда Самара вилаяте Бегелмэ еязе Кармалы волос-те Эбэй авылында еязнен атаклы имамы ^амалетдиннен еченче улы булып деньяга килэ. Атасы Габделхакны Yзе урынында имам итеп ^рергэ телэгэн, шунлыктан башлангыч белемне Y3 мэктэбендэ биргэннэн сон, аны Чистай еязендэге атаклы Кизлэу мэдрэсэсенэ озата. Анда озак тотмыйча, Оренбургка илтеп, «Хесэния» мэдрэсэсенэ тапшыра. Сонгысында ике ел укыганнан сон, Габ-делхак атасынын телэге буенча Казан шэИэрендэге «Мехэммэдия» мэдрэсэсенэ кYчэ. Монда Yзенен зирэклеге Иэм тырышлыгы аркасында булачак мефти Галимщан хэзрэт Баруди щэнаблэренен игътибарын щэлеп итэ. Габделхак эфэнде Галимщан хэзрэтнен яраткан, якын шэкертлэренен берсе булу дэрэщэсенэ ирешэ. Ул «Мехэммэдия» мэдрэсэсен тэмамлаганда, Русиядэ революция башлана. Габделхак Ногман
Казаннан кайту белэн, Бегелмэгэ юнэлэ. Милли шура рэисе булган тарихчы Ьади эфэнде Атласи янында Земская управада сэркатип булып хезмэт итэ баш-лый Иэм, озак та тормый, Земская управа тарафыннан Бегелмэ еязенэ мегаллим-инструктор итеп билгелэнэ.
Революция тирэнэйгэн саен, милли эшлэрне дэвам шу мемкинлеге чиклэнэ. Большевик гаскэрлэре кергэн Иэр щирдэн булдыра алган кешелэр ка-чып китэ башлый. 1919 елнын май аенда шул качак дулкынына элэккэн Габделхак эфэнде Чилэбегэ килэ. Ахырда Себер аркылы Урга (хэзерге Монго-лиядэге Улан-Батор шэИэре) шэИэрендэ туктала. Ургага килY белэн, андагы миллэттэшлэребез арасында имамлык Иэм мегаллимлек итэ башлый (Габдулла Хэким, 1941: 2). Аерым мэгълYматлар буенча, 1919 елда ул Ерак Кенчы-гыштагы аклар хэрэкэтенен атаклы эшлеклесе Унгерн гаскэрлэрендэ имам булып хезмэт итэ (Усманова, Черникова, 2020: 663).
Лэкин Габделхак эфэнде кешегэ хезмэт итеп кенэ эллэ ни алга китеп бул-маганлыгын анлый Иэм Y3 эшен ачарга карар кыла, монын ечен Кумамото шэИэренэ китэ. Анда унышлы сэYДЭ итэ башлый. 1926 елны Хайларга барып, Шэмсенур туташ Тарпищевага никахлана. Шэмсенур Ногманова Ерак Кен-чыгышта билгеле ханым була. Ул Кищу шэИэренен терек-татар щэмгыятеннэн Идел-Урал терки-татарларнын I Ерак Кенчыгыш съездына (1935 ел) вэкил итеп сайлана (Усманова, Черникова, 2020: 681).
Рэс. 3. МэрхYм Габделхак эфэнде Ногман. Чыганак: «Милли байрак» газетасы, 1941 ел, 14 февраль.
1927 елда гаилэсе белэн Кореянын Кищу шэhэренэ кYчкэч, Габделхак эфэнде, кибет ачып, зуррак кYлэмдэ CЭYДЭ итYгэ керешэ. Yзе ечен байлык туп-лау белэн генэ гомерен уздырмыйча, даими рэвештэ милли оешма тормышына да ярдэм итеп тора. Кищудагы беренче оешманы барлыкка китергэндэ, ул зур булышлыклар кYрсэтэ. Имамлык эшлэрен естенэ алуы, милли тормышка хезмэт шуе белэн генэ чиклэнмичэ, туган иллэреннэн читтэ туган балаларга дини-милли тэрбия бирY эшен дэ башкара. Кищу халкы ечен еч айлык курс ачып дэрес бирэ, дини вэгазьлэр сейли.
1933 елнын ахырында Ерак Шэрыкка татар меhащирлэренен милли щитэкчесе Гаяз Ихакый килэ. Халкыбыз берлэшY, мэркэзлэшYгэ омтылып, ко-рылтайлар щыя. Бу чорда Габделхак эфэнде халкыбызнын миллэтче катлавы эчендэ атлый, матди ярдэме белэн булыша. 1935 елнын май аенда уздырылган Корылтай мэщлесендэ Габделхак эфэнде Кищудан вэкил булып килэ hэм ко-рылтай мэщлесендэ мэгариф комиссиясенен эгъзасы итеп сайлана. Ерак Шэрыктагы халкыбызны берлэштергэн Беренче Ерак Шэрык корылтаенда Габделхак эфэнде Yзенен хатыны Шэмсенур ханым бергэлэп катнаша. Фикерлэре белэн хэят фондынын нигезен тезYгэ елеш кертэ, корылтай тарафыннан мэркэз милли шегъбэсенен эгъзасы итеп сайлана.
Бергэлэп туктаусыз эшлэY нэтищэсендэ, Габделхак эфэнде белэн Шэмсенур ханым сонгы елларда зур дэYлэткэ ия булалар. Кищуда берничэ кибеткэ хуща булу естенэ, Хайларда hэм Кобеда йортлар сатып алалар. Милли оешмага иганэлэре белэн булышып торалар. Аларнын матди ярдэме белэн Харбинда «Хэйрия хэяте»нэ нигез салына. Хайлардагы «Ж^эмгыять хэйриясе» hэм Тэнзиндэге хэйрия эшлэрендэ Габделхак Ногман ярдэме зур була. Актык ми-нутлары якынлашканда, YЗ теле белэн васыять яздырган мэрхYм Габделхак эфэнде Ерак Шэрыктагы хэйрия эшлэренэ, Теркиядэге фэкыйрьлэргэ hэм япон даирэлэренэ зур иганэлэр калдыра (Габдулла Хэким 1941: 2-3). Анын хатыны иренен васыятьлэрен тулысынча башкарып чыга. Мона дэлил итеп, анын исеменэ «Милли байрак» газетасы идарэсенннэн щибэрелгэн рэхмэт хатын ^рсэтергэ мемкин. Шэмсенур ханым YЗ чиратында «Милли байрак» газе-тасынын чит щирлэрдэ яшэгэн татарларнын барлыгын, кыйбласын hэм милли-леген саклаудагы зур ролен ассызыклый. Габделхак Ногман исеменнэн ул газета фондына 400 иена hэм милли мэркэз фондына 100 иена иганэ тапшыра (Шэмсенур Ногман, 1941: 2).
Габдулла Ногманнын вафаты Ерак Кенчыгыш меселманнары ечен зур hэм вакытсыз югалту була, ченки анын чит щирлектэ милли Yзлекне, милли мохит-не саклап калуда роле зур була. Югары дэрэщэлэргэ ирешYенэ карамыйча, ул Yзенен барлыгы белэн миллэте hэм анын килэчэге ечен янып йергэн шэхес булып тарихта кала. 37 кенлек каты авырудан сон, 1941 елнын 13 гыйнварында Габдулла Ногман вафат була. МэрхYмнен щеназасына hэм аны сонгы юлга оза-тырга Кищуда яшэYче бетен миллэттэшлэр, ^Ьэм хэтта башка шэhэрлэрдэ яшэYче аерым затлар да килэ. Кищу зиратында щирлэнгэн атаклы сэYДЭгэрнен
hэм иганэченен исеме hэм эшлэгэн эшлэре онытылмый. Анын исеме белэн мэчет-мэктэпне атау монын ачык мисалы.
«Милли Байрак» газетасында бу мэчет-мэктэп турындагы мэгълYматлар
1944 ел белэн тэмамлана. 1944 елда чыккан мэкалэлэр элеге мэктэпнен Кищу Идел-Урал терек-татар мэдэнияте щэмгыяте тормышында зур роль уйнавы ту-рында сейли. «Ногмания» мэктэбе бинасында идарэнен гомуми щыелышлары, зур бэйрэмнэре (мэсэлэн, «Тукай бэйрэме»), терле курслар уздырыла. Ж^ыелышларда рэхмэт CYЗлэреннэн тыш, балаларны милли мэктэпкэ бирY hэм мэктэпнен матди яшэешенэ ярдэм шу мэсьэлэлэре еш кYтэрелэ. Кищу мэктэбенэ багышланган мэкалэлэрне ейрэнY терле елларда уку елынын башла-ну hэм имтихан алу вакытларынын терле булуын кYрсэтэ. Мэсэлэн, 1936-1937 уку елында имтиханнар март аенда, э 1937-1938 hэм 1942-1943 елларда июль аенда башлана. Бу терлелекнен сэбэплэре элегэ билгесез. Ьэр уку елы алдын-нан дога мэщлесе уздырылган. Мэсэлэн, 1943-1944 уку елында «Ногмания» дэ укулар башлану унаеннан дога мэщлесе 2 август кенне була, э уку елы Yзе 21 августтан гына башланып китэ. Элеге терлелекне бетерY унаеннан, Кищу терек-татар щэмгыяте яна, ягъни 1945 уку елыннан мэктэптэ укуларны япон мэктэплэре белэн бергэ башлап китY турында игълан итэ (Мохбир, 1944: 3). Билгеле булганча, Япониядэ уку елы 1 апрельдэн башлана. Кызганычка каршы,
1945 уку елы буенча мэгълYматлар билгесез, ^Ьэм без элеге фактка ачыклык кертэ алмыйбыз.
Балалар санына hэм уку тэртиплэренэ килгэндэ, «Милли байрак» газетасы материалларына таянып кына тегэл мэгълYматлар табу мемкин тYгел. Мэсэлэн, 1936-1937 уку елы тэмамлану унаеннан тешерелгэн фоторэсемдэ биш укучыны ^реп була. 1937-1938 уку елы буенча еч икенче сыйныф укучысы, бер еченче сыйныф укучысы hэм бер дуртенче сыйныф укучысы турында белешмэлэр hэм аларнын исемнэре китерелгэн мэгълYмат бар. Шул ук кенне тешерелгэн фоторэсем дэ мона дэлил булып тора. 1944 уку елында балалар саны бераз арта: ике баланын хэзерлек сыйныфыннан беренче сыйныфка, бер укучынын еченче сыйныфка, еч укучынын ДYPтенче, бер укучынын бишенче сыйныфка, еч укучынын алтынчы сыйныфка кYЧYлэре hэм бер укучынын шэhадэтнамэ алуы турында белешмэлэр бирелэ. Аларнын кайберлэре беренче дэрэщэдэге «Рэхмэт кэгазьлэре» белэн бYлэклэнэ.
Уку тэртибенэ килгэндэ, «Ногмания» мэктэбендэ сэгать иртэнге 9 дан кендезге 1гэ кадэр дэреслэр татар телендэ, шуннан сон ике сэгать дэвамында (кендезге 3 кэ кадэр) япон телендэ Yткэрелгэн. Мэктэпнен укыту программа-сында ислам дине, татар халкы тарихы, арифметика, ана теле hэм япон теле бар. Моннан тыш, Кищу Идел-Урал терек-татар мэдэнияте щэмгыяте идарэсе кара-магында эшлэп килгэн «Ногмания» мэктэбе бинасында барлык телэYчелэр ечен япон телендэ кичке курслар оештырылган. Ул hэр душэмбе, сишэмбе, чэршэмбе, пэнщешэмбе hэм шимбэ кеннэрендэ сэгать кичке 7 дэн 9 га кадэр уздырыла торган була (Мохбир, 1944: 3). «Милли Байрак» газетасынын сонгы номеры 1945 елнын мартында чыга, шунлыктан без элеге мэктэпнен моннан
шнгы эшчанлеген бу чыгaнaктaн бела aлмыйбыз. Kora^m^ кapшы, aнын тa-pихы eзела. Бу 1945 елдa Kopеянын я^н кapaмaгыннaн aзaт ителYе hам икега (^ньяк hам Teньяк) бYленеп, ике якнын беp-беpсена кapшы сугыш бaшлaвы белан байле. Kopеягa килеп тeпланган тaтapлap алеге aфатлаpдан кoтылыp eчен, тeзеган бинaлapын, йopтлapын, aчкaн саYдалаpен hам жaйлaшкaн TOp-мышлapын тaшлaп, янaдaн дeньянын тepле пoчмaклapынa сибелеpга мажбYP булалар. Мегаен, «Ногмания» мэчет-мэктэбе дэ бу дулкын астына элэккэндер.
Рас. 4. ^жу тaтapлapынын Г.Исхaкый белан oчpaшyлapы (Usmanova, 2007)
Шyлaй итеп, без мehaжиpлекта яшаYче миллатташлаpебез магapифенен тa-тap хaлкынын гaсыpлap буе oешкaн магapиф тpaдициялаpе нигезенда давaм шуен кYpабез. Бу ин беpенче чиpaттa белем биpY hам таpбия системaсынын ис-лaм кыймматлаpена нигезланYе белан байле. Taтap кешесе беp махалла белан яшап, Y3 магapиф yчaгын бyлдыpa hам Y3 кeче, a^a^i белан aны тoтa. Ten Ma^ сaт - тaтap миллатен, гopеф-гaдатлаpен, телне сaклaп кaлy hам YCтеpYдан гыйбapат бyлa. Шул ук вaкыттa япoн хeкYматенен тaтap мehaжиpлаpенен белем aлy мeмкинлеклаpен чикламича, aлapгa ^п кена yнaйлыклap тyдыpyын дa иска aлыpгa киpак. Maл тyплaгaн aеpым шахеслаp, мeселмaн кешесе кaнyннapыннaн тaйпылмыйчa, тepек-тaтap жамгыятлаpена мaтди яpдам кYpсаталаp. Шyлapнын беpсе - aтaклы саYдагаp hам жамагaть эшлеклесе Гaбделхaк Нoгмaн бyлa. Анын мehaжиpлектаге эшчанлеге hам миpaсы миллатташлаpе apaсындa югapы баялана. Mehaжиpлекта тaтap жамгыятьлаpе тapaфыннaн oештыpылгaн уку йopтлapы тaтap хaлкынын зyp кaзaнышы hам гopypлыгы. Без aлapны белеpга, бapлapгa hам oнытмaскa тиешбез.
ЧЫГАНАКЛАР
Мохбир. Кищу мэктэбендэ // Милли байрак. 1937. 23 апрель.
Мохбир. Милли мэктэп тормышыннан (Кищу вэ Нагоя мэктэплэрендэ) // Милли байрак. 1938. 5 август.
Мохбир. Кищуда имтихан // Милли байрак. 1942. 28 апрель.
Мохбир. Мэсщид-мэктэп «Ногмания»нец ачылу мэрасиме тээсиратыннан // Милли Байрак. 1943. 20 октябрь
Мохбир. Мэсщид вэ мэктэбе «Ногмания»нец ачылу мэрасиме // Милли байрак. 1943. 10 ноябрь.
Мохбир. Кищу щэмгыяте хэбэрлэреннэн // Милли Байрак. 1944. 20 октябрь.
Хэким Габдулла. МэрхYм Габделхак эфэнде Ногманньщ тормыш юлы // Милли Байрак. 1941. 14 февраль.
Шэмсенур Ногман. «Милли Байрак» фондына // Милли Байрак. 1941. 14 февраль.
ЭДЭБИЯТ
Адутов Р.М. В стране самураев: татарская диаспора и мусульманские школы Японии // Минбар. 2009. № 2(4). С. 46-53.
Гайнутдинов Д. Как в Стране утренней свежести появилась татарская диаспора? URL: https://islam-today.ru/istoria/kak-v-strane-utrennej-svezesti-poavilas-tatarskaa-diaspora/ (ме-рэщэгать шу датасы: 24.04.2023)
Кэримуллин Э.Г. Корея татарлары. URL: http://beznenmiras.ru/news/redakciya-khabarlare/koreyada-tatarlar (мерэщэгать шу датасы: 24.04.2023)
Мэхмут Tahup. Татарлар Кореяда // Казан утлары. 1990. №7. Б.178-179.
Мортазина Л.Р. «Милли байрак» газетасында мэгариф мэсьэлэлэре // Гаяз Исхаки и национальное возрождение татар в начале XX века: материалы международной конференции, посвященной 140-летию со дня рождения Г. Исхаки / сост.: Ф.Х.Миннуллина, А.Ф.Ганиева, Л.Р.Надыршина. Казань: ИЯЛИ, 2018. С. 263-267.
Усманова Л.Р. Тюрко-татарская эмиграция в Северо-Восточной Азии начала XX в. // Гасырлар авазы=Эхо веков. 2005. №1. С. 92-100.
Усманова Л.Р., Черникова Л.П. «Ориентировка НКВД» по тюрко-татарской эмиграции в Китае и Японии // Общество и государство в Китае. 2020. №34. С. 628-701.
Usmanova L. The Turk-Tatar Diaspora in Northeast Asia. Transformation of Consciousness: A Historical and Sociological Account Between 1898 and the 1950s. Tokyo: Rakudasha, 2007.
Автор турында белешмэ: Садыйков Шамил Фэнис улы, педагогика фэннэре кандидаты, Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэгенец елкэн фэнни хезмэткэре, Татарстан рес-публикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин урамы, 7А, Казан, Россия Федерациясе); mergen777@mail.ru
Редакциягэ керде 27.04.2023 Кабул ителде 31.05.2023
МЕЧЕТЬ-МЕКТЕБ «НУГМАНИЯ» В ГОРОДЕ СЕУЛЕ И ЕЕ МЕЦЕНАТ ГАБДУЛХАК НУГМАН
Ш.Ф. Садыков
Институт истории им.Ш.Марджани Академии наук Республики Татарстан Казань, Российская Федерация mergen777@mail.ru
В статье, опираясь на материалы татарской газеты «Милли Байрак», автор приводит сведения о деятельности мечети-мектеб «Нугмания», находившейся в городе Сеуле (Корея), и ее меценате Габдулхаке Нугмане. Эта мечеть-мектеб, основанная в 1926 г., долгое время являлась главным центром просвещения корейских татар. Она находилась в ведении правления культурного общества волго-уральских тюрко-татар города Кейджо. Информация о ее деятельности прослеживается лишь до 1944 г. В газетных статьях, наряду с названием Сеула, зачастую используется его японское произношение Кейджо. На основе проведенного исследования дается оценка состояния национального образования корейских татар, осуществляется анализ программ обучения, учебных пособий и внутреннего распорядка в школе. Автор выявил имена отдельных педагогов, меценатов, общественных деятелей. Им раскрыта история создания школы. Публикация новой информации, различных мнений, отдельных фотографий, связанных со школой, помогает раскрыть особенности развития татарского народа. Изучение истории татар в эмиграции является важной и актуальной работой по накоплению, изучению и возвращению богатого культурного наследия этой этнической общности.
Ключевые слова: Кэйджо, Габдулхак Нугман, школа «Нугмания», газета «Милли Бай-рак», нация, татарское образование, эмиграция.
Для цитирования: Садыков Ш.Ф. Сеул шэЬэрендэге «Ногмания» мэчет-мэктэбе Ьэм аньщ иганэчесе Габделхак Ногман // Историческая этнология. 2023. Т. 8. № 1. С. 125-140. БОТ: 10.22378/Ье.2023-8-1.125-140
Сведения об авторе: Садыков Шамиль Фанисович, кандидат педагогических наук, старший научный сотрудник Центра истории и теории национального образования, Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7А, Казань, Российская Федерация); шег§еп777@ша11.гц
Поступила 27.04.2023
Принята к публикации 31.05.2023
MOSQUE-MEKTEB "NUGMANIA" IN THE SEOUL CITY AND ITS PATRON GABDULKHAK NUGMAN
Sh.F. Sadykov
Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
mergen777@mail.ru
At present, Tatars can be found anywhere in the world, and each of them has their own story and different reasons for relocation to a new territory. Wherever fate takes Tatar people, the first priority for them is to unite with their compatriots, brothers in faith, organize a Muslim parish. This trait helped the Tatar people to preserve their self-awareness, identity, religion, and native language in different historical periods. The Tatars who relocated to Korea are no exception to these rule. This article, based on the materials of the newspaper Milli Bayrak, provides information about the activities of the mosque-mekteb Nugmaniya of the Seoul city and its philanthropist Gabdulkhak Nugman. Founded in 1926, the mekteb-mosque served as the main educational center for Korean Tatars for a long while. It was administered by the board of the Volga-Ural Turkic Tatars' Cultural Society of the city of Keijo. Information about its activities can be traced only until 1944. Along with the name Seoul, its Japanese pronunciation Keijo is commonly used in newspaper articles.
Today, the study of the history of our countrymen in exile is an important and relevant work in the field of accumulation, study and return of the rich cultural heritage of the Tatars. On the basis of these data, we can get acquainted with the state of the national education of the Korean Tatars, educational programs, the internal procedures of the school and teaching aids. In addition, the author has identified the names of individual teachers, patrons, public figures and has provided insights into the history of creating the school. The publication of new information, different opinions, individual photographs related to the school help to further reveal the essence and specifics of the Tatar people's development.
Keywords: Keijo, Gabdulkhak Nugman, "Nugmania" school, "Milli Bayrak" newspaper, nation, Tatar education, emigration.
For citation: Sadykov Sh.F. (2023) Mosque-mekteb "Nugmania" in the Seoul city and its patron Gabdulkhak Nugman. Istoricheskaya etnologiya [Historical Ethnology]. Vol. 8. No. 1: 125— 140. DOI: 10.22378/he.2023-8-1.125-140 (In Tat.)
REFERENCES
Adutov R.M. (2009) In the land of the Samurai: the Tatar diaspora and Muslim schools in Japan. Minbar [Minbar]. No. 2(4): 46-53. (In Russ.)
Gaynutdinov D. How did the Tatar diaspora appear in the Land of Morning Calm? URL: https://islam-today.ru/istoria/kak-v-strane-utrennej-svezesti-poavilas-tatarskaa-diaspora/ (accessed: 24.04.2023) (In Russ.)
Karimullin A.G. Korea Tatars. URL: http://beznenmiras.ru/news/redakciya-khabarlare /koreyada-tatarlar (accessed: 24.04.2023) (In Tat.)
Makhmut Takhir. (1990) Korea Tatars. Kazan utlary [Lights of Kazan]. No. 7: 178-179. (In Tat.)
Mortazina L.R. (2018) Educational issues in "Milli Bayrak" newspaper. In: Gayaz Iskhaki and the national revival of the Tatars at the beginning of the 20 th century: Materials of the international conference dedicated to the 140th anniversary of the birth of G. Iskhaki. Minnullina F.Kh., Ganiev A.F., Nadyrshina L.R. (eds). Kazan: Institute of Language, Literature and Arts Publ: 263267. (In Tat.)
Usmanova L.R. (2005) Turko-Tatar emigration in Northeast Asia at the beginning of the 20th century. Gasyrlar avazy [Echo of Centuries]. No. 1: 92-100. (In Russ.)
Usmanova L. (2007) The Turk-Tatar Diaspora in Northeast Asia. Transformation of Consciousness: A Historical and Sociological Account Between 1898 and the 1950s. Tokyo: Rakudasha.
Usmanova L.R., Chernikova L.P. (2020) "Orientation of the NKVD" on the Turkic-Tatar emigration in China and Japan. Obshchestvo i gosudarstvo v Kitae [Society and the State in China]. No. 34: 628-701. (In Russ.)
About the author: Shamil F. Sadykov, Cand. Sc. (Pedagogy), Senior Research Fellow of the Center of History and Theory of National Education, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7 A, Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); mergen777@mail.ru
Received April 27, 2023 Accepted for publication May 31, 2023
