CC BY
4УДК 93/94+929
ХХ ГАСЫР БАШЫНДА ТАТАР АВЫЛЛАРЫНДА ХАТЫН-КЫЗ МЭГАРИФЕ YСЕШЕНЕЦ КАЙБЕР YЗЕНЧЭЛЕКЛЭРЕ
Л.Р. Мортазина
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты Казан, Россия Федерациясе lyalyamur@mail.ru
А.Э. Зиннэтуллина
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты Казан, Россия Федерациясе jamash.00@mail.ru
Тэкъдим ителгэн мэкалэдэ ХХ гасыр башында татар хатын-кыз мэгарифенец авыл шартларында Yсеш Yзенчэлеклэре карала. Шэhэрлэрдэ башлангыч алган жэдиди кызлар мэктэплэре татар авылларына да тиз арада Yтеп керэ. Теп Yзенчэлеклэрнец берсе булып элеккеге укыту системасына естенлек бирYчелэр hэм яцача укытуга телэктэшлек белдерYчелэр арасындагы каршылыкныц кискен булуы, аныц кызлар мэктэплэре hэм мегаллимэлэр эшчэнлегенэ йогынты ясавы тора. Нэтижэдэ кайбер ачылган мэктэплэр ябыла, яцаларына юл чиклэнэ, мегаллимэлэр мэктэплэрне ташлап китергэ мэжбYP булалар. Бер Yк вакытта алдынгы карашлы зыялылар, хатын-кыз мэгарифенец милли яшэешкэ, аныц килэчэгенэ ни дэрэжэдэ уцай тээсир итэчэген ацлаган мэгърифэтчелэр, тэртипкэ салынган ирлэр мэктэплэре булган авылларда, киресенчэ, кызлар мэктэплэре уцышлы эшлэп китэ, гомумроссия кYлэмендэ билгеле уку йортларына эверелэлэр. Авторлар Иж-Бубый, Каргалы, Кышлау, Курса, Субаш-Аты Ьб. авыллардагы алдынгы кызлар мэктэплэре мисалында ХХ гасыр башында хатын-кыз мэгарифенец уцышлы якларын, Yзенчэлеклэрен hэм кайбер проблемаларны ачарга тырышалар. Мэкалэдэ тарихта яхшы билгеле булган hэм моцарчы аз билгеле булган мегаллимэлэрнец эшчэнлеге hэм эш алымнары яктыртыла. Хезмэт ХХ гасыр башы татар вакытлы матбугаты материалларына нигезлэнеп эшлэнде.
Ачкыч сузлэр: жэдитчелек, хатын-кыз мэгарифе, кыз балаларга белем hэм тэрбия бирY, авыл, мегаллимэ.
ХХ гасыр башы - татар хатын-кыз мэгарифенец Yceш кичергэн чоры. Бу - тарих мэйданына ^эдитчелек хэрэкэте килY, шуныц белэн бэйле рэвештэ мэгарифтэ дэ зур Yзгэрешлэр, яцалыклар ^зэтелгэн, аваз ысу-лына hэм деньяви фэннэр укытуга корылган ^эдиди мэктэплэр ачылган дэвер. Шэhэр мэдэни яссылыгында формалашкан яца мэктэплэрнец авыл шартларына яраклашу, кYплэп Yтеп керYе дэ нэкъ менэ шушы чор белэн бэйле.
Жэдитчелек хэрэкэтенец иц зур казанышларыннан берсе итеп хатын-кыз мэгарифен юлга салуны карарга кирэктер, мегаен. Бу юлда беек эшлэр башкарган И. Гаспралы, хатын-кыз мэгарифенец эhэмиятенэ басым ясап, «Бер миллэтнец тэрэккые хатыннарныц мэгариф юлына керте-лYеннэн башка мемкин тугел», дигэн фикерне эйткэн (Ф.К. 1912). Бу фикер башка мэгърифэтчелэр - Ф. Кэрими, Р. Фэхретдин кб. хезмэт-лэрендэ тагын да Yстерелэ.
Миллэтнец алгарышы тэрбияле аналар ^итештерYДЭн бэйле икэнлеге ачык билгелэнсэ дэ, ир балаларны укытуга игътибар кYбрэк булып, баштагы чорда кызлар мэктэплэренэ карата менэсэбэт берьяклырак була. Х1Х гасыр ахырларында - ХХ гасыр башында исэ ^эмгыятьтэге караш шактый Yзгэреш кичерэ, бай хатыннары Yзлэре мэктэплэр ачып, матди яктан кайгыртып, кыз балаларны укыта башлыйлар. Башлап шэhэрлэрдэ Yсеш алган бу кYренеш авылларга да Yтеп керэ. Каргалыда ГэYhэр Рэмиева, Уфа губернасы Килем авылында Суфия Жантуриналар мэктэп ача, Сембер губернасындагы Зеябаш авылында МаИруй, Мэргубэ, Бэдри-ж;амал ханым Акчуриналар тарафыннан кыз балалар ечен ике шундый мэктэп оештырыла, элеге затларныц тырышлыгы белэн дэрэ^эле уку йортларына эверелэ (ХХ гасыр башы 2020: 123-124).
Элбэттэ, ^эдиди мэктэплэрнец барлыкка килYе иц беренче чиратта алдынгы карашлы шэхеслэр, мэгърифэтче-педагоглар эшчэнлеге белэн бэйле. Яцача укытуга нигезлэнгэн кызлар мэктэплэрен дэ башлап ^эдит муллаларыныц абыстайлары ачуы шебhэсез. Мисал ечен, Казан шэhэрендэ атаклы «Мехэммэдия» мэдрэсэсенец ^итэкчесе Галим^ан Барудиныц ^эмэгате Маhруй ханым 1890 елда шундый мэктэпкэ нигез сала. Билгеле булганча, бу тер мэктэплэрне татар авылларында да алдынгы карашлы муллалар hэм аларныц гаилэ эгъзалары ача. Казан губернасы hэм еязе Кышлау (Койтамас) авылыныц мулласы Лотфулла ахунд, мэсэлэн, Y3 авылында кыз балаларны укытыр ечен мэктэп оештыра, биредэ аныц кызлары - бертуган Галимэтелбэнат, Гайшэ, Гафифэ, Фатыйма белем ала. Килэчэктэ алар Yзлэре дэ, этилэре юлын дэвам итеп, мэгърифэтчелек юлына басалар, мэктэплэр ачалар (Фэхреддин 2010: 335, 438). Лотфулла ахунд мэктэбе заманы ечен шактый югары дэрэ^эле уку йорты саналган, программалар, планнар нигезендэ эш алып барылган бу хосусый мэктэп мегаллимэлэр эзерлэYче дарелмегаллимат ролен Yтэгэн (МэхмYтова 2012: 24). Галимнэрнец билгелэп YTYенчэ, бу - авыл
шартларында барлыкка килгэн беренче жэдит кызлар мэктэбе дэ булып тора (Биктимирова 2002: 31).
Лотфулла ахундныц кызларыннан берсе, мэгърифэтче hэм кыз балаларга белем hэм тэрбия бирYгэ багышланган китаплар авторы Гали-мэтелбэнат Биктимерия, кияYгэ чыкканнан соц, Рязань губернасы Яубаш авылында яца тэртипкэ корылган кызлар мэктэбе ачып жибэрэ, аны заманыныц иц алдынгы мэктэплэре рэтенэ кYтэрYгэ ирешэ. Килэчэктэ ул Яубаш авылында мегаллимэлэр эзерлэY ечен ике еллык кызлар мэктэбе ачу, мэктэпнец уку программасына география, табигать, тарих кебек деньяви фэннэрне кертY турында хыяллана (Гайнуллин 1988: 42).
Гомумэн алганда, ХХ гасыр башында татар хатын-кыз мэгарифе Yсешендэге иц зур Yзенчэлеклэрнец берсе булып аныц авыл шартларында Yсеш алуы тора. Авыл мэктэплэре арасында татар деньясында зур шеhрэт казанган уку йортлары барлыкка килэ. Деньяви фэннэрне, рус телен укытуга, чигу-тегу эшлэренэ зур эhэмият бирелгэн «Буби» кызлар мэдрэсэсе шундыйларныц берсе булган. Аныц даны еракларга таралган. Хэтта МэскэY, Себер кебек ерак жирлэрдэн кыз балалар Бубига килеп укырга тырышканнар. 1903 елда МэскэY сэYДЭгэре Хажи Дунаевныц кызы Хэдичэ1, МэскэYДЭ «кызларга махсус тэртипле бер ысул жэдидэ мэктэбе тYгел, мэктэп исемен алырлык бер ысул кадим мэктэбе дэ булмау» сэбэпле, МэскэYДЭн шактый гына ерак булган, «дахили Русия месел-маннары арасында тэртипле вэ низамлы уку-укытуы илэ таныла башлаган, тэртипле Буби мэдрэсэсенэ» укырга килэ (Дунаева 1916). Шэhэр hэм авыл мэктэплэрендэ укытучы татар мегаллимэлэре, сэлэтлерэк кыз балаларны аерым хэзерлэп, мегаллимэ булыр ечен Буби мэдрэсэсенэ жибэрэ торган булганнар. Чистай, Кэрэкэшледэ укыткан Фатыйма-Фэридэ НэYPузованыц укучылары белем алуларын Буби мэктэбендэ дэвам иткэннэр.
Бубида белем алган мегаллимэлэр Yзлэре дэ терле тебэклэрдэ мэк-тэплэр ачып, кыз балаларга белем hэм тэрбия биргэннэр. Алда искэ алынган Х. Дунаева 1906 елда Y3 йортларында кыз балаларны укыта башлый. Бу вакытта МэскэYДЭге элеге мэхэллэдэ жэдит ысулы белэн укыта торган тэртипле ир балалар мэктэбе дэ булмый эле (МэскэYДЭ 1906). Шул ук вакытта ХХ гасыр башында татарлар яшэгэн ^п кенэ авылларда шактый алга киткэн жэдиди мэктэплэр инде булган. Мэсэлэн, 1908 елда Уфа еязенец Шэрип авылында махсус бина тэгаенлэнеп, кызлар ечен мэктэп ачыла. Авыл имамыныц жэмэгате Мэрьям ханым hэр кен иртэнге 8 дэн кендезге 2 гэ кадэр кыз балаларга белем бирэ. Уфадан Хэсэн Кэримов дэреслеклэр белэн тээмин итэ. Эйбэт кенэ эшлэп киткэн мэктэп авыл халкы ечен ^п шатлыклар китерсэ дэ, кайбер иске карашлы кешелэрнец коткысына бирелеп, ата-аналар арасында «балаларыбызны
1 «Вакыт» газетасыныц хэбэр итYенчэ, 1906 елда Хэдичэ Дунаева ахунд Агиев тарафыннан рехсэт алып, Y3 йортларында кыз балаларны укыта башлый (Мэсв^дэ 1906).
пapтaгa yтыpтып, кapa тактага яздыpтып yкытмacыннap, безнец кызда-pыбыз язу бедеп n^ep будачак, вэ xиcaп бедеп контоpщик будачак тYгeд, "Ьэфтияк" и^еге укыдса, ^шэд», диючeдэp кYpeнэ (Уфа eязe 1908).
Чындап та, яца тep мэктэпдэpгэ hэм aлapдaгы укыту тэpтиплэpeнэ генэ тYгeд, яца ысуд белэн бедем ашкынып йepгэн яшь
мeгaллимэлэpгэ кapaтa да xaдыкныц мeнэcэбэтe тepдeчэ буда. Шэhэp xaлкы бу мэсьэлэгэ кYбeceнчэ уцай кapaштa будса, кaйcыбep aвыддapдa xaлык, кYпчeдeк очpaктa, иске кapaшды дин эheддэpeнeц фикepлэpeнэ ияpeп, кapшы чыга. ХХ гасыф башы вакытды матбугаты битдэpeндэ авыл xaлкыныц мудда-абыстай CYЗДэpeн ecтeн кYPYлэpeн ачык тacвиpдaгaн, яшь мeгaддимэдэpнeц аянычлы язмышдapын cypэтдэгэн мэкaдэдэp еш очpый. Мэсэдэн, Хэдимэ исемде 66p яшь мeгaллимэнeц абыйсы, кызныц Yзeнэ язган xaтлapынa нигездэнеп, аныц авыдга эшкэ кидгэч кYpгэн xэд-дэpeн cypэтлэп «Сeeмбикэ» жypнaдынa мэкадэ ^ибэpэ: «Килгэн кeннэp яxшы YTTe: авыл кызлapы аны яpaттыдap, авыл xaтыннapы да аны Yздэpeнeц гaйбэтдэpeн иpeнмичэ тыцлавы eчeн ceйдeдэp. Уд aдapны ни эшлэpгэ бедмичэ тыцдады. Мэ^дecдэp ^целле Yттe, мэктэпне ачу да мaтyp будды. Икенче атнада аца уцайсыз тоpмыш башданды. Кapт остаз-бикэ и^ек ypынынa эддэ нинди "apбa-чaнaлap" укытуы eчeн, aцap теге дeньядa ^эhэннэмнeц иц кызуында ypын вэгъдэ итте, шуны бeтeн авыдга тapaтты. Яшь бай2 xaтыны, бай 66p мэpтэбэ мэктэпкэ кepгэч тэ Хэлимэгэ кeндэдe, эддэ нинди кapчыкдap аша Хэлимэне кypкытa башдады. Аца кapшы сугыш ачты. Авыл xaтыннapы бeти язып биpмэгэнe eчeн аны эт итеп CYro бaшдaдыдap» (Фэxpи 1914: 9-11). Нэти^эдэ яшь мeгaддимэ Yзeнeц яpaткaн шeгыдeн ташдап, бу авылдан китэpгэ мэ^бYP буда.
Шудай итеп, aepyчa авыл шapтдapындa, ^эмгыять ике тepкeмгэ бYДeнэ. Бу бYДeнeш xa^m-^^ мэгapифeнэ кapaтa кешедек ^эмгыятендэ будган гомуми rapam белэн тэцгэд килэ. БepэYДэp: «Хaтыннap бада тэpбияce вэ йоpт кapay eчeн яpaтыдгaннap. Алapныц яpaтыдмышдapы ошбуныц eчeн генэ улдыгы ^эhэтдe, aдapгa гаидэ мэгыйшэте вэ бада тэpбияce генэ yкытыpгa к^эк. Гади фэннэp идэ бaшдapын вaтapгa тиеш тYгeд, диcэдэp, бэгъзeдэpe исэ фэннэp тэpбияceнэ башка кYЗдeктэн rapa^ aдapны да иpдэp идэ 66p дэpэ^эдэ укытуныц дяземен ceйди идeлэp» (Хатын-кыз 1908: 614). Кыз бaлaлapгa бедем биpYгэ кapшы тeшYчeдэp, элбэттэ, ^эмгыятьтэге бу «шайтан укытуыныц» (Ибpahимов 1908), мэhшэpнeц тeп «сэбэпчесе» итеп мeгaллимэнe кYpэдэp hэм аца hэpтepлe кapшыдыкдap тyдыpaдap. Бу кapшыдык мeгaллимэлэpнe кабул итмэY, куып ^ибэpYДЭ генэ тYгeл, эшкэ кepeшкэннэpeнэ яpдэм итмэYДЭ дэ ачык чагыдыш таба. Яшь, эле тоpмыштa будмаган, ядгыз мeгaллимэлэpгэ aepyчa матди якны, тоpмыш-кeнкYpeш шapтлapын ^айдау aвыp буда. БepэYДэp будган mapraapra pизa будып, ачды-тукды яшэpгэ тыpышкaн, икенче бepэYДэpe, aвыpдыкдapгa TYЗЭ адмый, авыдны кaлдыpып китэpгэ
2 Эдеге мэктэпне ачкан бай тypындa CYЗ бapa.
мэжбYP булган. Бегелмэ еязендэге бер авылга зур мэшэкатьлэр белэн барып урнашкан мегаллимэ Зэкия туташ Шакирия 10 сум акча тYлэп фатир алуы, аны жылыту, яктырту мэсьэлэсен хэл итYнец Yзенэ калуы, 25 кыз баланы туплап укыта башлавы, hэрберсеннэн берэр CYм ^лэмендэ уку хакын билгелэсэ дэ, ел дэвамында бу акчаныц яртысы да жыелма-выннан зарланып, «Тормыш» газетасына язмасын юллый. «Хэзер ниш-лэргэ инде? Чигеш, бэйлэY эшен белсэм дэ, матдэсен алырга акчам юк», -дип яза ул, гажизлектэн нишлэргэ белмичэ (Аянычлы 1915). Моннан тыш, мегаллимэлэргэ эшкэ урнашу да бик Yк жайлы булмаган. Алда искэ алынган Зэкия туташ, курсларда укып, шэhадэтнамэ алса да, берничэ жиргэ мерэжэгать итеп тэ, тиз генэ эш урыны таба алмый (Аянычлы 1915). Шул ук вакытта татар газеталарында теге яки бу авылга мегаллимэ чакырып, аца карата куелган талэплэрне билгелэп (шэhадэтнамэ булуы, белем дэрэжэсе югары булу, кYркэм холкы h.б.) басылган игъланнар да еш очрый. Димэк, карашларныц терлелегенэ карамастан, ХХ гасыр башында жэмгыятьтэ кыз балалар мэктэплэренэ hэм мегаллимэлэргэ булган ихтыяж зур була.
Авыл мэктэплэрендэ, шэhэрлэрдэге кебек Yк, иц зур игътибар кызларны кул эшлэренэ ейрэтYгэ бирелгэн. Ченки кендэлек тормышта кирэкле кYнекмэлэрне, бигрэк тэ кул hенэрлэрен белY хатын-кызныц гаилэдэге хэлен жицелэйткэн, матди яктан да файдалы булган. Бере еязе Борай авылындагы кызлар мэктэбендэ, мэсэлэн, 1913 елда барлыгы 23 тердэге кул эшлэренэ ейрэткэннэр (Бере еязе 1913). Бэдрижамал Акчуринаныц кызлар мэктэбендэ моныц ечен хэтта махсус зал да ясалган була (ХХ гасыр башы 2020: 129). Богырыслан еязе Иске Колумбэт авылындагы башлангыч мэктэптэ оек, ашъяулык, эскэтер, челтэр бэйлэргэ, кисY, машина белэн те^ кебек эшлэргэ ейрэткэннэр. Мэктэпнец назыйре мулла Ибраhимов кызларныц кул эшлэренэ ейрэнYлэренэ аерым эhэмият биргэн (Кызларга 1912). Татар жэмгыяте кыз балаларга hенэр ейрэтYгэ уцай караган, ченки заманча талэплэргэ туры китереп, «Яурупа модасы илэ кYлмэк тегэ» (Фатыйма-Фэридэ 1912) алырлык осталарны тэрбиялэY миллэт мэнфэгатьлэрен кайгыртуныц бер юлы булып саналган, капиталны башка миллэт кулына жибэрYДЭн саклаган.
Ьенэргэ ейрэтY бер Yк вакытта кыз балаларны мэктэплэргэ тартуныц бик уцышлы формасы да булган. ^пчелек ата-аналар, кызларын мэктэплэргэ биргэндэ, иц беренче чиратта аларныц кул hенэрлэренэ ейрэнYлэренэ басым ясаганнар. Алар кызлар мэктэплэрендэ ейрэтелэ торган челтэр бэйлэY, селге башларын чигу белэн мавыкмаска («фэкыйрь ата кесэсенэ сизелерлек кыйбат тешэ», «бетен гаилэ ечен матди файда-лары юктыр»), э кен дэ кирэк булган оек бэйлэY, тегY кебек hенэрлэргэ ейрэтергэ кицэш итэлэр (Кызлар ечен 1911). «Вакыт» газетасы хэбэр
шуенчэ, Эстерхан вилаяте Новая Казанка авылында3 1911 елда бертуган Сэгыйдевлэр тарафыннан нигез салынган кызлар мэктэбенец «теп максаты да кызларымызны кул эшлэре белэн таныштырып, идарэи бэйтия [хуж;алык эшлэре], тэрбияи ЭYляд [балалар тэрбиялэY] кеби кирэкле мэгълYматлар илэ белештерY» була (Латыйф 1915).
Авыл балаларына, кызларга тормышта кирэк булган hенэрлэрне ейрэтY мэ^бYрилегенэ мэктэпне оештыручылар Yзлэре дэ игътибар иткэннэр. Бу уцайдан мефти Сэлимгэрэй Тэфкилевныц агасы Сэетгэрэй Тэфкилев кызы, танылган сэясэтче hэм эре алпавыт Сэлимгэрэй Жан-туринныц тормыш иптэше Суфия Жантурина шэхесенэ hэм аныц эшчэнлегенэ аерым тукталып кшу дерес булыр.
Суфия ханымга Килем авылында (хэзерге Башкортстанныц БY3Дэк районындагы татар авылы) зур гына бер утар мирас булып калган. Элеге авылда Суфия ханым авыл балаларына тормыш итэргэ яраклы hенэр ейрэтY максаты белэн тукуханэ ачып ^ибэрергэ ниятли. Башта Yзе, Петербургка барып, туку hенэрен Yзлэштерэ, соцыннан остаханэне кирэкле барлык ^^азлар белэн тээмин итеп, балаларны да ейрэтэ башлый (Ш.Э. 1916: 377-381). Остаханэ булдырганчы, Суфия ханым авылда эшлэп килгэн иске ысуллы мэдрэсэгэ дэ Yзгэрешлэр кертэ, кыз балалар ечен мэктэп ачып ^ибэрэ. Ир hэм кыз балалар мэктэплэре ечен аерым биналар салып, укымышлы мегаллимнэр китертэ. 1915 елда инде Килем авылы мэктэплэрендэ барлыгы 282 бала белем алган дигэн мэгълYмат бар (Мехэммэтфазыл 1915).
Уку-укыту эшенец оештырылышы ягыннан караганда, кYп кенэ авыл мэктэплэре шэhэр мэктэплэреннэн калышмаганнар. Курса авылындагы аерым программа нигезендэ эшлэгэн 8 еллык кызлар мэктэбендэ, мэсэлэн, тарих, хисап, география, татар, гарэп теллэре бик яхшы дэрэ^эдэ укытылган, моннан тыш, кыз балаларны кендэлек тормыштагы ху^алык хезмэтенэ, кул эшлэренэ ейрэтYгэ зур эhэмият бирелгэн. Биредэ чит авыллардан килеп укучылар ечен пансион да булган хэтта. Мэктэптэ, заманча белем hэм тэрбия бирYДЭн тыш, укучыларныц сейлэм телен, фикерлэY сэлэтлэрен YCтерYгэ басым ясалган. Ьэр ^омга кенендэ укучы кызлар hэрберсе аерым бер тема алып, шул тема буенча иптэшлэре алдында чыгыш ясаган. Мэктэпне тэмамлаучылар тирэ-юнь авылларда мегаллимэлек эшен дэвам иткэннэр. Курса мэктэбе заманыныц алдынгы уку йортлары арасында саналган, аныц тэ^рибэсен татар мэктэплэрендэ генэ тYгел, хэтта башка меселман, эйтик, Кавказ, Теркестан халыклары ечен дэ Yрнэк итеп алу мемкинлеге каралган (Аягузи 1916: 51-56).
3 Жацаказан авылы бYгенге кендэ Казахстанныц кенбатыш елкэсендэ урнашкан.
Курсадан ерак булмаган Субаш-Аты авылыныц кызлар мэктэбендэ дэ укучыларныц фикерлэY сэлэтлэрен YCтерYгэ зур игътибар бирелгэн. Казанда Ф. Аитова мэктэбендэ белем алган мегаллимэ Марзия туташ дэрестэн тыш вакытта кызларны эдэби китаплар укуга тарта, фикерлэрен сорый, аларны эдиплэрнец тэржемэи хэллэре белэн таныштыра, моца кадэр ^зэтелмэгэн, гадэти саналмаган музыка, жыр дэреслэрен укыта (Аягузи 1917: 78).
Бу чорда хатын-кыз мэктэплэре ечен махсус язылган дэреслеклэр, уку китаплары барлыкка килэ. Мэгърифэтче ханымнар Yзлэренец кыз балаларга белем hэм тэрбия бирYДЭге тэжрибэлэренэ таянып, аларга нинди рухтагы китаплар, э мегаллимэлэргэ нинди методик ярдэм кирэклеген кYзаллап, эсбаплар тезеп бастыралар. Бу авторлар арасында шэhэр мэктэплэре педагоглары белэн беррэттэн, авыллардагы кызлар мэктэплэрендэ эшлэгэн мегаллимэлэр дэ була. Г. Биктимерия, мэсэлэн, Яубаш авылында укыткан дэверендэ берничэ шундый китап эзерлэп бастыра. Димэк, мэгариф ечен бик эhэмиятле булган дэреслеклэр проблемасын хэл итYДЭ авыл мегал-лимэлэре дэ катнашкан. Бу исэ аларныц методик яктан эзерлеклэре, ижади тэжрибэлэре бай булу турында сейли4.
Шулай итеп, ХХ гасыр башында татар авылларында хатын-кыз мэгарифе Yсеш дэрэжэсе буенча шэhэрлэрдэн сизелерлек дэрэжэдэ аерылмаган. Элбэттэ шэhэр шартларында уку-укыту эсбаплары, укытучы кадрлар белэн тээмин ителеш мэсьэлэлэрен хэл ту беркадэр жицелрэк булган. Шэhэрдэ башлангыч алган хатын-кыз мэгарифе авылларга да тиз арада Yтеп керэ, зур тизлек белэн Yсеп китэ, hэм хэтта кайбер аерым мэктэплэр тирэ-юньдэ генэ тYгел, Россиянец татар-меселман халкы арасында да шактый киц билгеле булып, зур абруйга ирешэ. Бу уцышныц нигезендэ иц беренче чиратта элеге мэктэплэрне оештыручыларныц, аны матди яктан тээмин итучелэрнец hэм, элбэттэ, педагогларныц роле зур була.
ЧЫГАНАКЛАР ЬЭМ МАТЕРИАЛЛАР
ХХ гасыр башы татар вакытлы матбугатында хатын-кыз мэсьэлэлэре / тез.-авт. Мортазина Л.Р., Зиннэтуллина А.Э. Казан: ТР ФА Ш.Мэржани ис. Тарих ин-ты, 2020.
Аягузи С. Авылларда кызлар мэктэбе // Сеембикэ. 1916. № 3-4. Аягузи С. Авылларда мэктэплэре // Сеембикэ. 1917. № 5. Аянычлы мегаллимэлэребез // Тормыш. 1915. 18 март. Бере еязе Борай карьясендэ // Вакыт. 1913. 17 май.
4 Бу турыда тулырак «Татар тэрбиясе: Г. Биктимерия hэм Ф. Селэймания хезмэтлэрендэ гаилэ тэрбиясе мэсьэлэлэре» китабында карарга мемкин (Татар тэрбиясе 2021).
Дунаева Х. Мехтэрэмэ Фатыйма-Фэридэ ханым хакында сабыйлык хатирэлэрем // Сеембикэ. 1916. № 9.
Ибраhимов Гали. Ачык хат // Вакыт. 1908. 10 гыйнвар.
Кызларга кул Иенэрлэре ейрэтY // Вакыт. 1912. 3 гыйнвар.
Кызлар ечен кул Иенэрлэре // Вакыт. 1911. 29 март.
Латыйф Х. Меселман авылында Иенэр ейрэтY // Вакыт. 1915. 17 апрель.
МэскэYДЭ // Вакыт. 1906. 3 октябрь.
Мехэммэтфазыл Х. Жантуриннар мэдрэсэсендэ // Тормыш. 1915. 1 гыйнвар.
Татар тэрбиясе: Г.Биктимерия Иэм Ф.Селэймания хезмэтлэрендэ гаилэ тэрбиясе мэсьэлэлэре / тезYче-авторлар Мортазина Л.Р., Зиннэтуллина А.Э. Казан: ТР ФА Ш.Мэр^ани исем. Тарих институты, 2021.
Уфа еязе // Вакыт. 1908. 15 гыйнвар.
Фатыйма-Фэридэ. Хатын-кызга бер дэ права бирмэенчэ... // Сибирия. 1912. 19 август.
Фэхреддин Р. Асар. 3 Иэм 4 томнар. Казан: Рухият, 2010.
Фэхри А. Авылда мегаллимэ (сецелем сейлэде) // Сеембикэ. 1914. № 22.
Ф.К. Ьиндстанда беренче ысул саутия мэктэбе // Вакыт. 1912. 29 март.
Хатын-кыз мэктэплэре // Шура. 1908. № 19.
Ш.Э. МэшhYP хатыннардан Суфиябикэ Иэм анасы // Сеембикэ. 1916. № 23.
ФЭННИ ЭДЭБИЯТ
Биктимирова Т.Э. Татар хатын-кызлары мэгърифэт юлында. Казан: Печатный Двор, 2002.
Гайнуллин М. вмет йолдызлары. Казан: Татар. кит. нэшр., 1988.
Мэхмутова А.Х. Вакыт инде: без дэ торыйк... (Жэдидчелек hэм хатын-кызлар хэрэкэте формалашу): очерклар. Казан: Татар. кит. нэшр., 2012.
Авторлар турында белешмэ: Мортазина Лэлэ Рэис кызы - педагогика фэннэре кандидаты, эйдэп баручы фэнни хезмэткэр, Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге, Татарстан Фэннэр академиясенец Ш.Мэрж;ани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин ур., 7А, Казан, Россия Федерациясе); lyalyamur@mail.ru
Зиннэтуллина Алсу Энвэр кызы - фэнни хезмэткэр, Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге, Татарстан Фэннэр академиясенец Ш.Мэрж;ани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин ур., 7А, Казан, Россия Федерациясе); ]ата$Ь.00@таП.ги
Редакциягэ керде 08.02.2022 Кабул ителде 22.03.2022
НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ЖЕНСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ В ТАТАРСКИХ ДЕРЕВНЯХ В НАЧАЛЕ ХХ ВЕКА
Л.Р. Муртазина
Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан Казань, Российская Федерация lyalyamur@mail.ru
А.А. Зиннатуллина
Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан Казань, Российская Федерация ]ата^'И.00@таИ.ги
Статья посвящена анализу некоторых проблем и особенностей развития женского образования среди татар вне города. Женские школы, впервые появившиеся в городах, начали открываться и в татарских деревнях. На развитии и становлении этих школ негативно отразились противоречия между сторонниками старометодного и новометодного обучения. Очень часто народ оказывался на стороне первых, в результате чего женские школы вынуждены были закрываться, а преподавательницы отстранялись от своих обязанностей. В тех деревнях, где преобладало новое мышление, благодаря деятельности прогрессивных просветителей школы развивались и становились известными в общероссийском масштабе. Авторы попытались на примере женских школ в деревнях Иж-Бобья, Кышлау, Курса, Субаш-Аты и др. определить приоритеты и особенности развития женского образования в условиях деревни. В статье использованы публикации татарской периодической печати начала ХХ века.
Ключевые слова: джадидизм, женское образование, обучение и воспитание девочек, деревня, мугаллима.
Для цитирования: Муртазина Л.Р., Зиннатуллина А.А. ХХ гасыр башында татар авылларында хатын-кыз мэгарифе Yсешенец кайбер Yзенчэлеклэре // Историческая этнология. 2022.Т. 7, № 1. С. 100-110. https://doi.org/10.22378 /he.2022-7-1.100-110
Сведения об авторах: Муртазина Ляля Раисовна - кандидат педагогических наук, ведущий научный сотрудник Центра истории и теории национального образования Института истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7 А, Казань, Российская Федерация); lyalyamur@mail.ru
Зиннатуллина Алсу Анваровна - научный сотрудник Центра истории и теории национального образования, Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7 А, Казань, Российская Федерация); ]ата8И.00@таП.ги
Поступила 08.02.2022 Принята к публикации 22.03.2022
SOME FEATURES OF THE DEVELOPMENT OF WOMEN'S EDUCATION IN TATAR VILLAGES IN THE BEGINNING OF THE 20th CENTURY
L.R. Murtazina
Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
lyalyamur@mail.ru
A.A. Zinnatullina
Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
jamash.00@mail.ru
This article is devoted to the analysis of some problems and features of the development of women's education among the Tatars in the countryside. Women's schools first appeared in cities. Then they began to open in the Tatar villages. The development of these schools was reflected in the contradictions between the supporters of the old-method teaching and the Jadids. Very often the people were on the side of the former. As a result, women's schools were forced to close and teachers lost their jobs. In some villages, thanks to the activities of progressive people, schools developed and became famous in Russia. The authors give examples of such schools and teachers. The work uses the publications of the Tatar periodical press of the early 20th century.
Keywords: Jadidism, women's education, education and upbringing of girls, village, teacher.
For citation: Murtazina L.R., Zinnatullina A.A. XX gasyr bashynda tatar avyllarynda khatyn-kyz magarife useshenen kayber uzenchaleklare [Some features of the development of women's education in Tatar villages in the beginning of the 20th century]. Istoricheskaya etnologiya, 2022, vol. 7, no. 1, pp. 100-110. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.100-110 (In Tatar)
REFERENCES
Biktimirova T.A. Tatar hatyn-kyzlary megrifet yulynda [Tatar women on the path of enlightenment]. Kazan: Pechatnyj Dvor Publ., 2002. (In Tatar)
Gajnullin M.Omet joldyzlary. Kazan, Tatar. Book Publ., 1988. (In Tatar) Makhmutova A.Kh. Vakyt inde: bez de toryjk... : ocherklar [The Time Has Come: Let Us Rise: Essays]. Kazan, Tatar. Book Publ., 2012. (In Tatar)
About the authors: Lyalya R. Murtazina, Cand. Sc. (Pedagogy), Leading Research Fellow of the Center of History and Theory of National Education, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7 A Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); lyalyamur@mail.ru
Alsou A. Zinnatullina, Research Fellow of the Center of History and Theory of National Education, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7A Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); jamash.00@mail.ru
Received February 8, 2022 Accepted for publication March 22, 2022
