CC BY
3УДК 908
ИЖ-БУБИ МЭДРЭСЭСЕНЕЦ ТАУ ЯГЫ МЭГАРИФЕ YСЕШЕНЭ ЙОГЫНТЫСЫ: АКЪЕГЕТ МЭДРЭСЭСЕ ТАРИХЫННАН СЭХИФЭЛЭР
Э.К. Сэлахова
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты Казан, Россия Федерациясе ilsalah@mail.ru
XIX йез ахыры - XX йез башында татар буржуазия вэкиллэре ярдэме белэн татарлар ^плэп яшэгэн hэр тебэктэ мэдэният Yзэге булган жэдиди уку йортлары ачыла. Шундый уку йортларынын ^бесе авыл жирлегендэ эшлэгэн, hэм алар аерым тебэкнен мэгариф Yзэге булып торганнар. Бу мэдрэсэ житэкчелэре, остазлары тырышлыгы нигезендэ татар-меселман деньясында танылганнар hэм бэялэнгэннэр. Атаклы мэдрэсэлэрнен эшчэнлеге hэм тэжрибэсе жэдиди белем бирYне кинрэк даирэгэ тарату мемкинлегенэ емет уяткан. Уникаль дип аталырга хакы булган шундый мэдрэсэлэрнен берсе - Вятка губернасы Сарапул еязе Иж-Бубый авылы мэдрэсэсе. Бу авыл мэдрэсэсенен тарихы бертуган Нигъмэ-туллиннар белэн бэйле, аларнын тэжрибэсе, бу мэдрэсэдэ Yскэн кадрлар татарларда гына тYгел, э башка терки халыклар арасында да мэгариф Yсешенэ зур елеш керткэн. Бу хезмэтнен максаты: Иж-Буби мэдрэсэсенен Казан губернасы Тау ягы мэгарифе Yсешенэ йогынтысын кYрсэтY. Казан губернасы Чар еязе Акъегет авылы мэдрэсэсе тарихы нигезендэ, кайда урнашуларына бэйле булмастан, татар мэдрэсэлэренен бер-берсе белэн аралашуы hэм хезмэттэшлеге кYрсэтелэ. Хезмэт элеге атаклы мэдрэсэлэрнен тарихы хакында XIX йез ахыры -XX йез башы татар мэгарифе бердэмлеге кысалары эчендэ фикер йертеп бэялэYгэ юнэлтелгэн. Бу анын яналыгын да билгели. Мэсьэлэгэ карата кулланылган мондый алым Иж-Буби тарихында да, шулай ук Акъегет мэдрэсэсе тарихында да аз билгеле булган сэхифэлэрне ачыкларга мемкинлек бирде. Акъегет мэдрэ-сэсендэ укыткан мегаллимнэрнен зур кYпчелеген Иж-Буби мэдрэсэсен тэмамлаган шэкертлэр тэшкил иткэнлеге ачыкланды, димэк, Тау ягында жэдитчелекне башлап кертYчелэр, YCтерYчелэр дэ алар икэнлеге анлашыла. Бу уку йортлары эшчэнлеге мисалында XIX йез ахыры - XX йез башында татар авылларында югары мэдэният Yсеше кYрсэтелэ.
Ачкыч сузлэр: мэгариф, мэдрэсэ, жэдидчелек, татар халкы тарихы, татар хэйриячелеге.
Салахова Э.К. Иж-Буби мэдрэсэсенец Тау ягы мэгарифе Yсешенэ йогынтысы: Акъегет мэдрэсэсе тарихыннан сэхифэлэр
Казан ханлыгы яуланып алынгач, татарныц рухи тормышы авылларга кYчэ. Авыл тешенчэсенец hэрвакытта Y3 эчтэлеге булган. Хэзерге вакытта авыл бертерле булса, совет чорында ул икенчерэк була, э инкыйлабка кадэрге чор авылы ул бетенлэй башка. Жир эшкэртY, hенэрчелек белэн шегыльлэнYче кешелэр яшэгэн татар авылы XIX йез ахыры - XX йез башында мэгариф hэм мэдэният Yзэгенэ дэ эйлэнэ. Кайбер авыллар бу ^эhэттэ шактый аерылып та торганнар.
Уку-укытуга, халыкныц рухи тормышы Yсешенэ, элбэттэ, авылныц мехтэрэм, табигатьтэн талантлы кешелэре, имамнар рух бирэ. Алдынгы карашлы, белемле hэм шул ук вакытта мелкэтле кешесе булган авылларда мэчетлэр дэ салынган, мэчет каршында мэктэбе дэ эшлэгэн, кайбер авыллардагы уку йортлары татар-меселман деньясыныц танылган мэдрэсэ дэрэ^эсенэ дэ Yсеп ^иткэн.
Татар халкыныц мэгарифе туу hэм Yсеш тарихын, аныц халык буларак дэрэ^эсен кYрсэтY ечен татарлардагы гаять уникаль хэйриячелек тарихы белэн берлектэ тэкъдим ту кирэктер. Урыс уку йортларыннан аермалы буларак, татар мэктэп-мэдрэсэлэре беркайчан да хекYмэт хисабына яшэмэгэн. Аларныц кайсыныц гына тарихын алсак та, аныц нигезлэнYе, яшэеше я мэхэллэ халкы, я аерым хэйрияче исеме белэн бэйле. Мэдрэсэлэрнец кYпчелеге элбэттэ бай катлам яшэгэн якларда ачылган, мэдрэсэне яшэтY ечен ярдэм туче химаяче булу кирэк. Шэhэрлэрдэ сэYДЭ итеп мал туплаган байлар, гадэттэ, туган ^ирлэрендэ мэдрэсэ ачарга hэм аны тотарга тырышканнар. Авыл ^ирлегендэге атаклы мэдрэсэлэрнец ^пчелеге Казан артына туры килэ: Кышкар, Курса, Мэтэскэ, ТYнтэр, Мамадыш ягындагы Сатыш мэдрэсэлэре тирэ-якка данлыклы булалар. Бу уку йортларыныц кайберлэре статуслары буенча мэктэп булсалар да, халык Y3 уку йортларын мэдрэсэ дип атап йерткэн, хезмэт куючы остазларын зурлаган, мондый уку йортларына ерак ^ирлэрдэн Yк килY шэкерт ечен мэртэбэ саналган. Татар авылларыныц зур ^пчелегендэ уку йортлары булган, эмма зур уку йортлары - мэдрэсэлэр тоту hэрбер авыл, мэхэллэнец хэленнэн килмэгэн. Кызганычка каршы, авылларда халыкныц Y3 кече белэн салынган ^п кенэ мэдрэсэлэр хакында безнец мэrьлYматыбыз юк. Татарларныц мэркэз Yзэклэрендэ Казан, Оренбург, Уфада эшлэгэн атаклы уку йортлары - мэдрэсэлэр хакында фэнни эдэбияттан мэгьлYмат алырга мемкин. Авыл ^ирлегендэ эшлэгэн иц атаклы уку йортларыныц берсе, элбэттэ Иж-Бубый авылы мэдрэсэсе (Бертуган Бубыйлар: 14-90). Эhэмияте ягыннан Иж-Буби мэдрэсэсеннэн калышмаган, Тау ягыныц мэгариф Yзэге булган атаклы ^эдид мэдрэсэсе Чар еязе Акъегет авылы (хэзерге Яшел Yзэн районы) мэдрэсэсе. Бу ике уку йорты да оешкан дэвердэ гади генэ авыл мэдрэсэсе булып эшлэрен башлый, аннан ^эдиди уку йорты югарылыгына кYтэрелеп, шул чорныц зыялыларын тэрбиялэYДЭ эш алып бара. Бу ике уку йортыныц да дэрэ^эсе зур була, аларда ислам динен кабул иткэн башка халык вэкиллэреннэн дэ шэкертлэр булуы билгеле. Территориаль яктан бу ике мэдрэсэ бер-
Иcтopичecкaя этнология. 2G22. Том 7, № l
бepceннэн epaк уpнaшкaн булcaлap да, aлap apacындaгы бэйлэнeш тыгыз булганы кYpeнэ.
4ap eязe Aкъeгeт авылыныц XIX ra^p^iR 7G me eллapындa ачылган мэдpэcэce Тау ягыныц мэгapиф Yзэгe була. Бу уку ^prai Ceбep ягында caту шет мал туплаган бepтугaн Шэфигуллиннap hэм Apxaнгeльcк шэhэpeндэ cэYДЭ иткэн Aкъeгeт авылы кeшece Зaкиp Ишмэмэтeв акча^ша булдыpылa hэм aлap яpдэмe бeлэн яши (TP flA. Ф. l. Э. 61S3: 6-S). 3GG шэкepткэ бeлeм биpгэн зуp мэгapиф учагы бу тeбэкнeц бeлeм hэм мэдэни Yзэгe гeнэ булып калмыйча, XX йeз башында бapгaн Yзгэpeшлэpдэ яца фикep туу уpыны да була. Aкъeгeт мэдpэcэce, ул мэдpэcэнe тотучы Зahидуллa Шэфигуллин тиpэ-як aвыллapы тopмышынa да зуp тээcиp яcый. AmiR aкчacынa мэчeтлэp caлынa, мэчeтлэp кapшындa мэктэплэp ачыла.
Зahидуллa Шэфигуллин cэYДЭгэp, эшмэкэp гeнэ тYгeл, э жэдидчe булapaк бик иxтиpaмлы hэм танылган кeшe була. Aны И. Гacпpинcкий, Г. Бapуди, Г. Aпaнaeв кeбeк атаклы кeшeлэp таныган, xepмэтлэгэн. «AmiR тapaфыннaн caлынгaн мэктэплэpнeR hэммэceндэ ыcулы жэдидэ бepлэ тэгълим итeлэ. "Tэpжeмaн" мexэppиpe Иcмэгыйль Гacпpинcкий жэнаб-лapы xaлыкны ыcулы caутиягэ eндэгэн вакытта иц башлап кабул итYчe ЗЛидулла xa^H булган», дип яза XX йeз матбугаты (Зahидуллa Шэфигуллин: 6-7). Жaндapмepия дoкумeнтлapындa аныц xaкындa «он был Гaлeeвcкoгo и Иж-Бoбьинcкoгo закала» (TP ДA. Ф. l. Э. 6^З: 6а - S), дип языла. Элбэттэ, бу CYЗлэp жaндapмepия дoкумeнтлapындa нeгaтив эчтэлeктэ биpeлcэ дэ, anapmiR болай бэялэвe мэдpэcэнe житэклэгэн кeшeнeц шул заманныц пpoгpeccив фикepлe кeшe булганлыгын кYpcэтэ.
Aкьeгeт мэдpэcэce башлангыч чopындa башка дини уку йopтлapдaн бepни бeлэн дэ aepылып тopмaгaн. l S95 eлдa бина кицэйгелэ, чeнки мэдpэcэдэ укучылap cami apтa, XX йeз башында aлapныR 3GG кeшeгэ житэ. ШэкepтлэpнeR 7G лэбe epaктaн килeп укучылap була. Биpeдэ Чиcтaй, Буа, Минзэлэ eязe aвыллapыннaн килгэн бaлaлap hэм яшьYCмepлэp укый. Хэтта ки, бep шэкepтнeR Bлaдивocтoктaн да булуы мэгьлYм. Читтэн килгэн бaлaлap Шэфигуллиннap иcэбeнэ яшэгэннэp дэ, aлap иcэбeнэ туклaнгaннap да, бeлeм биpY дэ тулыcынчa anap иcэбeннэн була. Шэфигуллин бу гaмэллэpeн бик Yк cиздepepгэ тeлэмэгэн, xэггa дэYлэт чинoвниклapы кызыкcынгaндa ул шэкepтлэpнe YЗ иcэбeнэ тотуын инкapь итэ тopгaн була.
Mэдpэcэ утapы тулы бep кoмплeкcтaн тopгaн, аныц янында укытучылap яши тopгaн икe катлы йopт, шэкepтлэp юыну eчeн мунча, aшxaнэ була, aшxaнэдэ hэpвaкыт чэй кайнап TOpra^ шэкepтлэp тeлэгэн вакытта кepeп чэй эчэ aлгaннap. Mэдpэcэ кoмплeкcыныR янында алма бaкчacы yc^^
191З eл мэгьлYмaтлapы буeнчa бу мэдpэcэдэ 9-lS яшьлeк шэкepтлэp бeлeм алган, бу вакытта aлapныR cami алдагы eллapгa кapaгaндa 2 тапкыф aзpaк - бapы тик 114 шэкepт укыганлыгы кYpeнэ. ШэкepтлэpнeR me тaпкыp кимYe ниндидep cэяcи ядаэ hич кeнэ дэ мэгapиф эшлэpeндэгe
Салахова Э.К. Иж-Буби мэдpэcэceнeц Тау ягы мэгapифe Yceшeнэ ^rambicM: Aкьeгeт мэдpэcэce тapиxыннaн cэxифэлэp
кимчeлeк бeлэн байте тYгeл. Бapы тик 1903-1913 eллap apacындa Тау ягында бepничэ мэдpэcэ ачыла, шул cэбэплe шэкepтлэp Yзлэpeнэ якынpaк мэдpэcэлэpдэ yкyлapын дэвам иткэннэp. Шэфигуллин xимaячeлeгe ни-гeзeндэ caлынгaн шундый мэдpэcэ 1913 eлныц cern^pb aeндa ЧYти авылында эшли башлый, Tэтeш eязeнeц Чиpмeшэн авылында да Садыйк Сaбитoв aкчacынa мэдpэcэ ачыла hэм дэ атаклы мэдpэcэлэpнeц бepce -Буа eязe Нopлaт авылында эшлэп килэ.
Зahидyллa Шэфигуллин - ^эдитчe, ул миллэт Yceшeн, аньщ килэ-чэгeн кaйгыpтyчы милли иш^ллигенция вэкилe. Ул Yзe укый-яза бeлмэcэ дэ, бeлeм киpэклeгeн ацлаган, ацлап кына калмыйча, тaтap xaлкыныц килэте бyыннapын бeлeмлe итYгэ бap гoмepeн багышлаган фидaкapь бep зат. Дoкyмeнтлapдa: «Шафигуллин - yбeждeнный cтopoнник paœpoCT-paнeния oбpaзoвaния в мycyльмaнcкoй cpeдe. Пpи paзгoвopax c дoлжнocт-ными лицами Шафигуллин выcкaзывaeт, чтo тaтapы нeoбpaзoвaнны, ж-кyльтypны и экoнoмичecки ocкyдeли и чтo тoлькo oбpaзoвaниe мoжeт c4e-лать тaтap кyльтypными и пoднять экoнoмичecкий иx ypoвeнь» (TP ДД. Ф. 1. Э. 6183: 1-2), дшлэ.
Элбэттэ аныц бу гаять киц кыpлы эшчэнлeгe бapлык яктан да pизacызлык тудыфа. Бepeнчeдэн, тиpэ-як aвыллapныц мyллaлapы ^эдиди укуга шиклэнeп, xэттa кypкып кapayлapы cэбэплe, элe шуныц ecтeнэ pyc клaccлapы ачылу да, тpaдициoн кapaшлы xaлыкны да, pyxaнилapны да шик-шeбhэгэ caлa. Икeнчe яктан, аныц мoндый кыю, бaтыp эшчэн-лeгeннэн власть вэкиллэpe KypKa. Aлapны бу яклapдa ^иpлe xaлыкныц тaтapлap кeбeк yk тeп eлeшeн тэшкил иткэн, тaтapлap бeлэн KYП гacыpлap бepтyгaндaй яшэгэн, xэттa ки тaтapчa ceйлэшкэн чyaшлapныц мeceл-манлыкка чыгу, тaтapлaшy кypкынычы булуы бopчый. Эшe, гaмэлe бeлэн кeчлe Шэфигyллиннap тapaфыннaн Y3 мeмкинлeклэpe, Y3 капиталы бeлэн мoны бaшкapy кypкынычы, элбэттэ, зyp була.
1897 eлдaн башлап Aкьeгeт мэдpэcэce ^эдиди уку пpoгpaммacы бeлэн эшли башлый, бу адымга бapyгa да ^эдиди укуга кYчeп бapгaн уку йopтлapыныц, шул иcэптэн Иж-Буби мэдpэcэceнeц дэ, уцышлы тэ^ибэ^ этэpгeч яcaгaн. Aкъeгeт мэдpэcэce 1907 eлдa Казан yкытyчылapы икeнчe кopылтaeндa эшлэгэн пpoгpaммa бyeнчa, aepым алганда, Aпaнaй мэдpэcэce уку пpoгpaммacынa якын пpoгpaммa бeлэн укыта. Мэдpэcэ 5 бYлeктэн hэм 2 ^ш^^тан тopгaн. Бepeнчe клaccтa Kypcmi узу вакыты 3 eл, meme клaccтa уку кypcы 7-8 eл дэвам иткэн. Биpeдэ гакаид, тэ^вид, ана тeлe, apифмeтикa hэм башка пpeдмeтлap укытылган. Укыту тaтap тeлeндэ алып бapылгaн. Жaндapм дoкyмeнтындa «ул, куп игьтибapны xaлык мэгapифeнэ юнэлтэ. Мyллaлap hэм мeгaллимнэp укытуда тaтap тeлeнэ hэм дeньяви пpeдмeтлapгa кYбpэк игьтибap биpceннэp, дип тыpышa», дшлэ (TP ДA. Ф. 1. Э. 6183: 6а - 8).
Мэдpэcэдэгe ыгсулы cayтия мeтoды бeлэн укытуныц нэти^элeлeгeн, фaйдacын, укыту дэpэ^эceн кYpcэтY мaкcaты бeлэн дэ eл caeн ачык имтиxaннap oeштыpылгaн. Имтиxaннapгa тиpэ-як мyллaлapы, 4ap hэм
кYpшe eязлэpдэн мexтэpэм кeшeлэp чaкыpылгaн. Бу ачык имтиxaннapныц башка тeбэклэpдэгe уку йopтлapыныц да ^эдиди укыту ыcyлынa кYчэpгэ дэлил дэ, этэpгeч тэ була.
1912 eлдa мэдpэcэ кapшындa pyc клaccы ачыла, Y3 xиcaбынa элeгe клaccны ачуны copaп Зahидyллa Шэфигуллин чинoвниклapгa 1908 eлдa ук мepэ^эгaть итэ. Pyc тeлeн eйpэнY ^иpлe xaлык apacындa шактый гопу-ляpлaшa, тeлэYчeлэp apткaннaн-apтa бapa. Бу клaccтa 84 кeшe бeлeм алган ecтeнэ, yкыpгa Kraepro тeлэYчeлэp тагын да 40 кeшe була. Mэдpэcэ бepьюлы шyлкaдэp кeшeнe cыйдыpa алмый, шуца да pyc тeлe yкытyчыcы Эxмэди Гopдeeв Шэфигуллин иcэбeнэ pyc тeлeн укыту eчeн кичкe кypcлap aчapгa pexcэт Yтeнэ. Элбэттэ индe, pизaлык биpeлми.
Чинoвник тaтapлapгa pyc тeлe укыту бeлэн aлapныц дeньягa чыгу, apa-лашу дaиpэceнeц кицэюeннэн шYpли.
З. Шэфигуллин авылда кызлap укыту эшeнэ дэ нигeз caлa. Иц бepeнчe итeп кызлap мэктэбeн Y3 ee^^, Y3 иcэбeнэ ачып ^ибэpэ. 1913 eлгa кaдэp кияYгэ чыгып, авылдан киткэнчeгэ кaдэp кызлapны укыту эшeнeц башында oзaк eллap бye Y3 кызы Эcмa тopa (TP ДД. Ф. 1. Э. 5482: 253а -255а).
^^ap мэктэбeнeц дэ Y3 бинacы бapлыккa килэ. Мэктэп югapы oчтa тау башына caлынгaн икe бep катлы бинадан TOpra^ 1913 eлгa кapaгaн вoлocть идapэce дoкyмeнтлapы бyeнчa кYpcэтeлгэн вакытка мoндa 130 кыз бeлeм алган, э Шэфигyллиннap мэгьлYмaты бyeнчa бу вакытта укучы кызлapныц caны кYбpэк - 140 кыз була. ^^ap мэктэбeндэ дэ pyc клaccы эшлэгэн: 1912 eлдaн башлап мoндa pyc тeлeннэн M. Сaлиxoвa, э тaтap клaccлapындa 1913 eлдaн башлап М. Кaмaлoвa бeлeм биpгэн (TP flA. Ф. 160. Э. 1463: 6а - 8б).
Mэдpэcэнe кeчлe уку TOprai итYДЭ, hичшикceз, аныц мeгaллим-нэpeнeц xeзмэтe, aлapныц бeлeмe, тыpышлыгы TOpa. Бу уку йopтыныц мeгaллимнэp cocтaвы чын мэгьнэceндэ кeчлe hэм caйлaп тупланган була. Читтэн килгэн мeгaллимнэpгэ яшэY, эшлэY eчeн Зahидyллa бай бap мeмкинлeкнe дэ тyдыpыpгa тыфыша, мeгaллимэлэp eчeн aepым йopтлap тeзeтэ. Укыту cыйфaтыныц югapылыгын кYpcэтэ тopгaн тагын бep факт -мeгэллимнэpнeц зyp кYпчeлeгe Иж-Бубины тэмамлап чыккан шэкepтлэp, кызлap була. Габдулла hэм Гoбэйдyллa Бyбилap бeлэн тыгыз дустанэ мeнэcэбэттэ тopгaн Зahидyллa бай aлapныц юлын xyплaп, эшлэpeнэ тepэк булып та тopa, aлap укыткан мeтoдикaны Y3 мэктэбeнэ дэ ала, аннан yкытyчылap да китepтэ.
Зahидyллa Шэфигуллинныц кызы Эcмa Aкьeгeт авылындагы ^^ap мэктэбe бeлэн 1913 eлгa кaдэp ^итэкчeлeк итэ, эмма ул аныц pэcми ^rn^^ece булып caнaлмaca да, бу тeбэктэгe кызлapны бeлeмлe шугэ аныц бэhaceз зyp xeзмэтe кepэ. Aннaн ул Иж-Бубый кeшece - дэpecлeклэp aвтopы, танылган пeдaгoг Якуб Хэлили (1877-1938) бeлэн никaxлaшып, Казанга кYчeп китэ. Яpы итeп Иж-Бубый авылы кeшeceн, атаклы Иж-Буби мэдpэcэceн тэмамлаган шэкepтнe caйлay да бу me авылныц эшлeклe
Салахова Э.К. Иж-Буби мэдpэcэceнeR Taу ягы мэгapифe Yceшeнэ йoгынтыcы: Aкъeгeт мэдpэcэce тapиxыннaн cэxифэлэp
бэйлэнeшe булганлыгын кYpcэтYчe бep дэлил итeп caнaп була. Якуб Хэлили тepлe жиpлэpдэ мeгaллимлeк итY бeлэн, бepapa Aкъeгeт авылы мэдpэcэceндэ дэ укыта. Фикepe, килэчэккэ тоткан юлы бeлэн бep-бepceнэ oxшaш, бep-бepceн ацлый тopгaн бу me кeшe мэгъpифэт юлында бepгэ ктет, тагын да яца YPлэp, яца юнэлeшлэp Yзлэштepэ бaшлыйлap. 1913 eлныR 16 ceнтябpeндэ Я. Хэлили «Ceeмбикэ» жуpнaлы чыгapыpгa pexcэт ала (Maxмутoвa: 44-45). Бу игeлeклe эшнe тopмышкa aшыpугa Зahидуллa кызы ЭcмaныR б^нэ^ кулланыла. ЖуpнaлныR бepeнчe eллapындa, мэкaлэлэpгэ кытлык булганда, aлap икэYлэп язгaннap, 1913-191S eллap apaлыгындa бapлыгы 115 caнны дeньягa чыгapугa иpeшэлэp (Гимазова).
Буби бeлэн AкъeгeтнeR мэгънэви якынлыгын кYpcэтYчe тагын мehим бep факт - Aкъeгeт авылы мэдpэcэceнeR мeгaллимнэp cocтaвыныR кYпчeлeк eлeшeн Бубый авылы мэдpэcэceн тэмaмлaучылap тэшкил иткэн. Габдулла hэм Гобэйдулла БубилapныR яцача укыту мeтoдикacы, aлapныR килэчэккэ кapaшы, шулай ук anapmiR ижтимагый пoзицияceн xуплaп кабул иткэн Зahидуллa Шэфигуллин бу мэдpэcэ бeлэн эшлeклe бэйлэ-нeшлэp булдыpa, Иж-Буби мэдpэcэceн тэмамлаган укытучылapны YЗ мэдpэcэceнэ китepY, aлapгa тиeшлe эш hэм яшэY шapтлapы булдыpыpгa матди мeмкинлeгeн кызганмый. Иж-Буби мэдpэcэceн тэмамлап чыккан яшьлэpнeR тулы иceмлeгe hэм aлapныR алга таба кaйлapдa xeзмэт иткэнлeгe туpындa тeгэл генэ мэгълYмaтны кYpcэтэ aлмacaк та, aepым уку йopтлapы эшчэнлeгe миcaлындa Буби шэкepтлэpe булган яшьлэpнeR YЗлэpeнeR дэ мeгaллимлeк иткэннэpe, алган бeлeмнэpeн Yзлэpeннэн cor килгэн буынга житкepYлэpe кYpeнэ. Шундыйлapдaн, Иж-Буби мэдpэcэceн тэмам теп Aкъeгeт авылына мeгaллимлeк итэpгэ килгэн Зэй^нэ Фэxpи-Юлмэтeвa. Бу туташ тумышы бeлэн Caмapa губepнacы Бeгeлмэ eязeнэ кapый тopгaн Зэй-Kapaтaй авылында имам гaилэceндэ дeньягa килгэн. 3race Чиcтaйдa Kaмaлoвлap мэдpэcэceн тэмамлаган кeшe була, кызына да заманча жэдиди бeлeм биpYгэ омтылган алдынгы кapaшлы имам, кызын 19G6 eлдa укыфга Чиcтaйгa алып килэ, ЗэйтYнэнe яшэp eчeн Mopтaзa Bahaпoв eeндэ калдыфа. ЗэйтYнэ Фэxpи coRpaк xaтын-кыз мэгapифe, тaтap жуpнaлиcтикacындa танылу алган M. BahaпoвныR кызы - билгeлe xamrn Фaтыймa-Фэpидэдэ бeлeм ала. ЗэйтYнэ алга таба бeлeм aлыpгa Иж-Буби мэдpэcэceнэ килэ hэм бу уку ^prarn тэмамлавы бeлэн Aкъeгeт авылы кызлapын укытуга юнэлэ, биpeдэ ул 19G9-1911 eллap apaлыгындa xeзмэт куя. ЗэйтYнэ Фэxpи-Юлмэтeвa YЗ иcтэлeклэpeндэ аны Зahидуллa бай Шэфигуллин кызы Эcмa бeлэн бepгэлэп олылап кapшы aлулapын кYpcэтэ. Meгaллимэнe укытучылap eчeн мaxcуc caлдыpылгaн йopткa уpнaш-тыpaлap. Meгaллим-мeгaллимэлэpнeR яшэYлэpe, aшaу-эчY чыгымнapын -бapыcын да Зahидуллa бай Yзe кYтэpгэн. MeгaллимэнeR эш xaкы eчeн 25 cум тYлэнгэн, эмма мeгaллимэ YЗ xaтиpэлэpeндэ: «Moннaн кала бaлaлap биpгэн cэдaкa, xэep aкчacы шактый жыгела идe», - ди. Cэдaкaдaн баш тapту тэpбияceзлeк билгece итeп кабул ителгэн. Taтap xaлкындa xeзмэтнe бэxиллэтY дигэн нэpcэ бap, бигpэк тэ бeлeмгэ, укытучы xeзмэтeнэ зуp
иxтиpaмлы xaлык xэлeннэн килгэн кaдэp xэep aкчacы биpгэн. Хэтта xaлыктa «Хэepceз алынган бeлeм - фа^да^и» дигэн эйтeм дэ була.
Иж-Буби мэдpэcэce ябылганчы 6 eл укытып кaлыpгa eлгepгэн Mэнбэгeл Aдылeвa Aкьeгeт авылына мeгaллимэ бyлapaк чакыфыла, жaндapмepия дoкyмeнтлapындa бу мeгaллимэ дин гыйлeмe yкытyчыcы бyлapaк кына китepeлгэн бyлca да, тaтap cыйныфындa бapлык пpeдмeтлap бyeнчa да бeлeм б^э, дигэн pизacызлык кYpcэтeлэ (TP ,3A. Ф. 1. Э. 6183: 1-2б). Ул тумышы бeлэн Aлaбyгa eязeнэ кapaгaн Салагыш (xэзepгe 3rep^e pa^rni) авылыннан. Moндa килгэнчe ул Уфа гyбepнacы Бepe eязeнeц вчилe авылында эшлэп тэ^ибэ дэ туплап eлгepгэн була. Элбэттэ, Иж-Буби мэдpэcэceнeц тaтap ^эмгыятeндэгe ypыны, андагы мeгaллимнэpнeц б^гэн бeлeмeн тapaтyчылap влacтьлapдa KypKy уята, arapmi hэpвaкыт KY3ЭTY кыpыннaн ^ибэpмэcкэ тыpышaлap. 1914 eлдa M. Aдылeвaныц шэxeceн тикшepгэннэн coц Уфа hэм Вятка жaндapмepия идapэce тapaфыннaн аныц cэяcи ышaнычcызлыгы ачыкланмады, эмма ул Иж-Буби мэдpэcэceн тэмамлаган, димэк аны пaниcлaмиcт дип caнaп була дигэн ж;авап алына (TP ДA. Ф. 1. Э. 6183: 5-5б).
1900 eлдa Иж-Бубый авылында дeньягa килгэн Mэpьям Зэйнуллина (кыз фaмилияce - Ьиббэтуллина) япь-яшь кыз 1916 eлдa авылдашы Якуб Хэлили кицэшe hэм яpдэмe бeлэн Aкьeгeт авылына мeгaллимэ булып килэ. КYгэй, Aйдap, Myллa илe, СYнчэлэй, Aкьeгeт авылы кызлapыннaн тopгaн 40-50 лэп укучыга бeлeм биpэ. M. Зэйнуллинаныц Yзe дэ Ycмep гeнэ булган чopдaн Aкъeгeт авылында башланган пeдaгoгик эшчэнлeгe килэчэктэ бу eлкэдэ зyp Ypлэpгэ мeнэpгэ яpдэм итэ. M. Зэйнуллина мэктэп диpeктopы булып та эшли, мэгapиф бYлeгeн дэ ^итэкли, Taтapcтaнныц атказанган иceмeнэ дэ лaeк була. Казан шэhэpeнeц xaлык дeпyтaтлapыныц ДэYлэт coвeтындa pэиc ypынбacapы булу да туплаган xeзмэт тэ^pибэceнeц rora^ce.
Aкьeгeт авылы мэдpэcэceнeц hэp yкытyчыcы кYpeнeклe уку йopтлapы бeлeм багажы бeлэн Y3 xeзмэт чopындa шул заман eчeн эзepлeклe, бeлeмлe yкyчылap эзepлэп чыгapa алган. Гoмyмэн, Aкьeгeт авылыныц Tay ягыныц мэгapиф Yзэгe, тaтap xaлкыныц мehим бep уку йopты булып ^итeшYeндэ тaтap мэгьpифэтчeлэpeнeц, ^эдидчeлэpнeц фикep тээcиpe бэhaceз. Жaндapмepия дoкyмeнтлapындa да З. Шэфигуллинныц укый-яза бeлмэгэн гади кeшeдэн «миллэтчe», xэттa ки «миллэт» тeшeнчэce acтындa иcлaм динeндэгe xaлыклapныц бepдэмлeгeн танучы булып ^итeшYeнэ Иж-Бубый мyллaлapы, Казан мyллacы Галимж;ан Галдев (Бapyди) йoгынтыcы бap, диeлэ. Шул ук дoкyмeнтлapдa З. Шэфигуллин <«тэ миллэтчe» бyлapaк бэялэнэ (TP Д\. Ф. 1. Э. 6183: 6-8б).].
Aкьeгeт мэдpэcэceнeц кыcкaчa гына тapиxы нигeзeндэ XIX йeз - XX йeз башында тaтap мэгapифeнeц югapылыгын кapшы якта тopyчы жaндapмepия дoкyмeнтлapындaгы фpaзa бeлэн кYpcэтcэк, аныц югapы-лыгы шул чopдa мэгapиф Yceшeнэ, aлгapышынa гoмepeн багышлаган шэxecлэpнeц эшeн бэялэYДЭ дигэннэн apтыгын эйтeп бyлмac идe.
Салахова Э.К. Иж-Буби мэдpэcэceнeR Taу ягы мэгapифe Yceшeнэ йoгынтыcы: Aкъeгeт мэдpэcэce тapиxыннaн cэxифэлэp
Жaндapмepия дoкумeнтлapындa З. Шэфигуллин туpындa «в дни npeoro-вутой cвoбoды он мeчтaл имeть в cвoeй дepeвнe нeчтo вpoдe тaтapcкoгo унивepcитeтa» (TP ,3A. Ф. 1. Э. 61S3: 6-S6), ддалэ. Ягъни авыл ^pe^^, авыл мэдpэcэлэpeндэ тaтapныR индe унивepcитeты тудыpылгaн була.
Гoмep буe YЗ aкчacынa мэктэп, мэдpэcэнe яшэткэн Зahидуллa Шэфигуллинныц rap^m^ кeннэpeндэ бу уку йopтлapын тоту aвыpлaшa башлый. 191G eлдa 71 яшeндэ булган Зahидуллa Шэpифуллин эшлэpeнэ яpдэм итYнe Yтeнeп влacть opгaннapынa мepэжэгaть итэ (TP ,3A. Ф. 16G. Э. 1463: 6а -S6). Шэфигуллинныц влacтьлap бeлэн мeнэcэбэтлэpe нинди генэ катлаулы булуга кapaмacтaн, аныц мэгapиф eлкэceндэ гoмepлeк кYpcэткэн xeзмэтe aлap тapaфыннaн да бэялэнгэн. Хэтта аныц мepэ-жэгаген кaнэгaтьлэндepeп ^нэ калмыйча, Зeмcтвo coбpaниece иceмeннэн кYпьeллык фидaкapь xeзмэтe eчeн бYлэклэYгэ тэкъдим ш^лэ. XeкYмэт тapaфыннaн да финажланганга, бу мэдpэcэ coRгы eллapдa инде «^ccra-тaтapcкaя школа» булapaк эшли. Шэфигуллинныц бap эшлэгэн xeзмэтe, 1917 eлгы инкыйлаб килгэч, чэлпэpэмэ килэ. Шул кaдэp xeзмэт куйган 79 яшьлeк xa^ бабайны авылдан кш^гэ мэжбYP итэлэp, бэxeтeнэ кapшы, ул шул eлны Yлэ hэм YЗ туган авылы зиpaтындa ж^лэш. Ул тeзeткэн мэдpэcэ бинacы 1929 eлгa яpaкcыз xэлгэ килэ hэм ябыла. AныR кYpгэзмэ мaтepиaллapы, гeoгpaфик кapтaлap Hopлaт мэктэбeнэ алына. Mэгapиф Yзэгe булган авылда укытыpгa бина булмау cэбэплe, бapы тик дYpтeллык мэктэп ^нэ кала (Tимepшин: 96-97).
Иж-Буби мэдpэcэce hэм аныц житэкчeлeгe дэ шундый ук аянычлы язмыш кичepэлэp. Бeлeм биpYнeR яца бeeклeгeнэ чыккан, кыcкa вакыт apaлыгындa тиз тeмплap бeлэн нэтижэлe Yзгэpeш hэм Yceш кYpcэткэн мондый уку йopтлapы - тaтap жэмгыятeнeR йeзeн билгeлэYчe кYpcэткeч. AлapныR кYбece авыл жиpлeгeндэ эшлэп, тeбэкнe мэгapиф Yзэгeнэ эйлэндepэ алган. hэp тeбэктэ милли мэгapиф, жэдиди Yзэк булу ул тaтapныR шушы чopдaгы peнeccaнcыныR ачык бep миcaлы.
ЧЫГAHAKЛAP höM MATЕPИAЛЛAP
Зahидуллa Шэфигуллин // Pуcия cэYДЭce. 1913. Б. 6-7.
TP flA. Ф. 1. Э. 54S2 - Taтapcтaн pecпубликacыныR ДэYлэт apxивы (TP flA). 1 ф. 4 тacв. 54S2 эш. 253а - 255а кгз.
TP flA. Ф. 1. Э. 6Ш - TP flA. 1 ф. 4 тacв. 6Ш эш. 6^б. кгз.
TP flA. Ф. 16G. Э. 1463 - TP flA. 16G ф. 1 тacв. 1463 эш. 6а - S6 кгз.
ФЭHHИ ЭДЭБИЯT
Бepтугaн Бубыйлap hэм Иж-Бубый мэдpэcэce: тapиxи-дoкумeнтaль жыюн-тык. Kaзaн: Pуxият, 1999.
Гимазова P. «Ceeмбикэ» жуpнaлыныR библиoгpaфик кYpcэткeчe (1913-191S). Kasan: Отeчecтвo, 2G16.
Историческая этнология. 2022. Том 7, № 1
Махмутова А. Пора и нам зажечь зарю свободы! (джадидизм и женское движение). Казань: Татар. кн. изд-во, 2006.
Тимершин И. Акъегет авылы тарихы сэхифэлэре. Казан, 2001.
Автор турында белешмэ: Сэлахова Эльмира Кадим кызы - тарих фэннэре кандидаты, хэзерге тарих бYлеreнец елкэн фэнни хезмэткэре, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенен Ш. Мэрж;ани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин ур., 7А, Россия Федерациясе); ilsalah@mail.ru
Редакциягэ керде 31.01.2022 Кабул ителде 22.04.2022
ВЛИЯНИЕ МЕДРЕСЕ ИЖ-БУБИ НА РАЗВИТИЕ ПРОСВЕЩЕНИЯ В ГОРНОЙ СТОРОНЕ: СТРАНИЦЫ ИЗ ИСТОРИИ АКЗИГИТСКОГО МЕДРЕСЕ
Э.К. Салахова
Институт истории им. Ш. Марджани
Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
ilsalah@mail.ru
В конце XIX - начале XX вв. при поддержке татарской буржуазии практически во всех регионах компактного проживания татар появились крупнейшие джадидские медресе, ставшие очагами татарской культуры. Многие из них существовали в сельской местности, становясь центрами образования определенного региона. О них благодаря руководителям или наставникам узнавали во всем татаро-мусульманском мире. Плодотворная деятельность знаменитых медресе давала надежду на широкое распространение джадитского образования среди татар. Одним из таких медресе, уникальном в своем роде, стало медресе Иж-Буби Сара-пульского уезда Вятской губернии. Его история связана с деятельностью братьев Нигматуллиных, чей опыт обеспечил воспитание профессиональных кадров, послуживших просвещению не только среди татар, но и среди других народов тюркского мира. Цель данного исследования: показать влияние иж-бубинского медресе на развитие просвещения в Горной стороне Казанской губернии в целом.
На примере истории акзигитовского медресе Цивильского уезда Казанской губернии показаны взаимосвязь и сотрудничество татарских учебных заведений друг с другом, независимо от их местоположения. Новизна исследования состоит в осмыслении истории знаменитых медресе в пространстве единой образовательной системы татар в конце XIX - начале XX вв. Такой подход к проблеме позволяет раскрыть малоизвестные страницы истории как иж-бубинского, так и акзигитовского медресе. Выяснилось, что многие учителя акзигитовского медресе являлись выпускниками иж-бубинского медресе, становясь тем самым сподвижниками джадидского обучения в Горной стороне Казанской губернии.
Салахова Э.К. Иж-Буби мэдрэсэсенец Тау ягы мэгарифе Yсешенэ йогынтысы: Акъегет мэдрэсэсе тарихыннан сэхифэлэр
На примере деятельности этих учебных заведений представлена Высокая культура татарского народа в сельской местности в конце XIX - начале XX вв.
Ключевые слова: просвещение, медресе, джадидизм, история татарского народа, благотворительность.
Для цитирования: Салахова Э.К. Иж-Буби мэдрэсэсенец Тау ягы мэгарифе Yсешенэ йогынтысы: Акъегет мэдрэсэсе тарихыннан сэхифэлэр // Историческая этнология. 2022. Т. 7, № 1. С. 24-34. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.24-34
Сведения об авторе: Салахова Эльмира Кадимовна - кандидат исторических наук, старший научный сотрудник отдела новой истории, Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7 А, Казань, Российская Федерация); ilsalah@mail.ru
Поступила 31.01.2022 Принята к публикации 22.04.2022
THE INFLUENCE OF THE IZH-BUBI MADRASAH
ON THE DEVELOPMENT OF EDUCATION IN THE TAW YAGI (THE MOUNTAINOUS SIDE): PAGES FROM THE HISTORY OF THE AKZIGIT MADRASAH
E.K. Salakhova
Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
ilsalah@mail.ru
In the late 19th - early 20th centuries, with the support of the Tatar bourgeoisie, the largest Jadid madrasas appeared in almost all regions of compact Tatar residence, which became centers of Tatar culture. Many educational institutions existed in rural areas, and they became centers of education in a given region. Thanks to their leader or mentors, they were recognized in the Tatar-Muslim world. The fruitful activity and experience of the famous madrasas gave hope for the widespread dissemination of Jadid education among Tatars. One of these madrasas, which can be called a unique educational institution, is the madrasah of Izh-Bobya of the Sarapulsky district of the Vyatka province. The history of this madrasah is connected with the activities of the Nigmatullin brothers, their experience, the cadres who grew up in the madrasah, served the development of education not only among the Tatars, but also other peoples of the Turkic world. The purpose of this study is to show the influence of the Izh-Bubi madrasah on the development of education in the Mountainous side of the Kazan province as a whole. Using the example of the history of the Akzigit madrasah of the Civil district of Kazan, the interrelation and cooperation of Tatar educational institutions, regardless of their location, is described. The research is aimed at understanding the history of
HcTopnnecKaa 3THoaorHa. 2022. TOM 7, № 1
famous madrasas in the educational system among the Tatars of the late 19th- early 20th centuries. This is the novelty of the study. This approach to the problem made it possible to reveal little-known pages of the history of both the Izh-Bubi and Akzegit madras-sa. It turned out that many teachers of the Akzegit madrasah were graduates of the Izh-Bubi madrasah, so they became the companions of Jadid education in the Mountainous side of the Kazan province.
On the example of the activities of these educational institutions, the High culture of the Tatar people in rural areas in the late 19th - early 20th centuries is presented.
Keywords: education, madrasah, jadidism, the history of the Tatar people, charity.
For citation: Salakhova E.K. Izh-Bubi madrasasenen Tau yagy magarife useshena yogyntysy: Ak''yeget madrasase tarikhynnan sakhifalar [The influence of the Izh-Bubi madrasah on the development of education in the Taw yagi (the Mountainous side): pages from the history of the Akzigit madrassa]. Istoricheskaya etnologiya, 2022, vol. 7, no. 1, pp. 24-34. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.24-34 (In Tatar)
REFERENCES
Bertugan Bubylar ham Izh-Buby madrasace: tarikhi-dokumental jyentyk [The Buby Brothers and the Izh-Bubi madrasah]. Kazan: Rukhiyat, 1999. (In Tatar)
Gimazova R. «Soembika» zhurnalynyn bibliografik Kursatkeche (1913-1918). [Bibliographic index of the journal "Syumbike"]. Kazan: Fatherland, 2016. (In Tatar)
Makhmutova A.Kh. Pora i nam zazhech zaryu sbobody! (dzhadidizm i zhenskoe dvizheniye) [Jadidism and the women's movement]. Kazan: Tatar book publishing house, 2006. (In Russian)
Timershin I. Ak"eget avyly tarikhy sakhifalare. [Pages of the history of the village of Akzegitovo]. Kazan, 2001. (In Tatar)
About the author: Elmira K. Salakhova, Cand. Sc. (History), Senior Research Fellow of the Department of Modern History, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7A Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); ilsalah@mail.ru
Received January 31, 2022 Accepted for publication April 22, 2022
