CC BY
13Медресе « Иж - Буби» в системе
ОБРАЗОВАНИЯ ТАТАР-МУСУЛЬМАН РОССИИ.
Проблемы реформирования
УДК 37.01-052
ИЖ-БУБИ МЭДРЭСЭСЕ ЬЭМ М0ДЭРРИСЛЭРЕ ЭШЧЭНЛЕГЕНЕЦ КАЙБЕР ЮНЭЛЕШЛЭРЕ
Р.А. Гимазова
Россия ислам институты
Казан, Россия Федерациясе
XIX йез ахыры - XX йез башында Иж-Буби мэдрэсэсе кысаларында берту-ган Бубилар жэдиди ысул кулланучы, жэдвэллэр нигезендэ эшлэYче меселман уку йортын формалаштыра. Мэдрэсэдэ деньяви фэннэргэ, чит теллэрне ейрэтYгэ зур игътибар бирелэ. Беренче рус инкыйлабы, шэкертлэр хэрэкэтенен актив чорында мэдрэсэдэ шэкертлэр Yзидарэсе булдырып, шаукымнар булмый кала hэм «Мехэммэдия» белэн «Хесэения»дэн кYЧYчелэр хисабына укучылар саны да арта. Ир hэм кыз балалар мэдрэсэсендэ рус теле укытуны кертY, рус класслары оешты-ру, земство тарафыннан элеге сыйныфларны финансларга, рус теле укытучысын хезмэт хакы белэн тээмин итэргэ мемкинлек биргэн. Мэдрэсэ эшчэнлеген югары дэрэжэгэ кYтэрYгэ, Габдулла hэм Гобэйдулла Бубиларнын киц карашлы, алдан кYPYчэн булулары, жэмгыятьтэ барган процессларны тирэн анализлый алулары ярдэм иткэн. Элеге карашлары Габдулла Бубиньщ «Татар мэктэплэренен истикъ-бале» мэкалэсендэ чагылыш тапкан. Иж-Буби мэдрэсэсе татар телле имамнарны тэрбиялэYгэ, хетбэлэрнец татарча яцгырашына да зур елеш керткэн. Бертуган Бубилар Yзлэренен эшчэнлеге белэн заманасы ечен алдынгы уку йортын гына гамэлгэ куймыйлар, э шул мэдрэсэ кысаларында белемле, тормышта Y3 урынна-рын тапкан, алдынгы карашлы шэкертлэрне тэрбиялэп, олы юлга чыгарганнар.
Ачкыч сузлэр: татар мэгарифе тарихы, Иж-Буби мэдрэсэсе, Габдулла Буби, Гобэйдулла Буби, бертуган Бубилар.
XIX йез ахыры - XX йез башы татар тарихына мэгарифнец яца, Yзгэ бер баскычка кYтэрелYе белэн кереп калды. Бертуган Бубилар да бу шанлы тарихта лаеклы урын алып торалар. Гобэйдулла (1866-1936), Мехлисэ (1869-1937) hэм Габдулла (1871-1922) Нигъмэтуллин-Бубилар 1895 елдан Иж-Бубый авылы мэдрэсэсен жэдиди уку-укыту ысулына кYчерэ башлап, 6-7 ел эчендэ яца тип уку йорты барлыкка килYенэ ирешэлэр. Лэкин бер
Гимазова Р.А. Иж-Буби мэдрэсэсе hэм медэррислэре эшчэнлегенен кайбер юнэлешлэре
урында тукталып калмыйлар hэрвакыт эзлэнY, YЗгэртY эше дэвам итэ. Бу процесс уку елы ечен тезелгэн ^эдвэллэрдэн дэ кYренеп тора. Иске мэдрэсэлэрдэ укытылган дини фэннэр экренлэп деньяви фэннэр белэн алыштырыла.
Иж-Буби мэдрэсэсе Y3 чорыньщ кYп кенэ меселман уку йорт-ларыннан аерылып торган. Беренче рус инкыйлабы елларында шэкертлэр мэдрэсэлэрдэге уку-укыту ысулларыннан, булган тэртиплэрдэн канэ-гатьсезлек кYрсэтэ башлагач, Иж-Буби мэдрэсэсе ^итэкчелэре идарэчелекне шэкертлэрнец кулларына тапшырып, кYп кенэ гаугалардан читтэ кала алганнар. Шул чорда канэгатьсезлектэн «Хесэения»не, «Мехэммэдия»не ташлап чыгып киткэн кYп кенэ шэкертлэр бирегэ килеп Y3 урыннарын тапканнар.
Уку йортларыныц теп юнэлешен ^итэкчелэр билгелэгэнлектэн, уку-укыту вакытында бертуган Бубилар кулланган кайбер чараларга, ысуллар-га тукталырга кирэк. Бу бигрэк тэ беренче рус инкыйлабы елларында Yзенец уцай нэти^эсен кYрсэтэ. Башка уку йортларын ташлап чыккан шэкертлэрнец кYбесе Иж-Буби мэдрэсэсендэ белемнэрен дэвам итэ. Ченки нэкъ шушы вакытта бертуган Бубилар уку-укыту белэн ^итэкчелекнец берникадэр елешен (бу ысул Yзен акламаса да) шэкертлэрнец Yзлэренэ тапшырып, кYтэрелеп килYче шэкертлэр хэрэкэтен берникадэр CYлпэнлэндерYгэ ирешэлэр. Элеге шаукым узганнан соц, ^итэкчелек ту-лысынча яцадан мегаллимнэр кулына кYчкэн. Бу алымны кулланулары, бердэн, файдалы булса, икенчедэн, тискэре ягы да була. Файдалы ягы шунда ки, шэкертлэр канэгатьсезлек белдереп мэдрэсэне ташлап китмилэр. Ченки, Г. Буби фикеренчэ, уку-укыту ысулы белэн риза бул-мыйча уку йортын калдырып киткэн шэкертне кире парта артына утырту бик авыр. Бу шэкерт Yзенэ генэ тYгел, миллэткэ дэ килэчэктэ файда китерэ алмаячак. Тискэре ягы шул - идарэ тунец йомшаруы кайбер уку-укыту эсбапларыныц, инвентарьнец ватылуы hэм югалуына сэбэп була.
Бу хакта да Габдулла Буби Yзенец фикерен ^иткезеп Yтэ: «Шэкертлэр ни ечен мэдрэсэгэ укырга килэлэр?» дигэн сорауга ул килэчэктэ миллэткэ файдалы адэм булу ечен ватаннарын, ата-аналарын калдырып китэлэр, ди. Лэкин бары тик гыйбадэт кылу hэм теория генэ ейрэнеп, тормыш кетэр ечен бер мэгълYмат та ала алмауларына ачына. Ченки мэдрэсэлэрдэ сэнгать, авыл ху^алыгы, сату-алу хакында мэгълYмат бирмилэр. Шунлык-тан яшьлэй мэдрэсэдэн чыгып киткэн шэкертнец тормышта Y3 урынын табарга, эшкэ урнашырга мемкинлеге кYбрэк булуын азсызыклый. Э инде озак еллар укып та, указ ала алмаган шэкерт hэлакэткэ дучар була hэм «чалмалы саилчелектэн (телэнчелек. - Р.Г.) башка бер эшкэ ярамас» ди (Бубый 1906). «Шэкертлэр гыйлемнец мэгърифэттэн башка булмаячагын ацладылар hэм дэрес тэртибен сорап медэррислэр муеннарына сарылды-лар. Бу яцалыкларны кабул итэргэ телэмэгэн ^итэкчелэр шэкертлэрне куып чыгару белэн куркыталар. Э Y3 чиратында, куылган шэкертлэр Yзлэре белэн егермешэр шэкерт ияртеп мэдрэсэдэн чыгып китэлэр. Эгэр
дэ иcлax кыльфга киpэклеген тeшенмэгэн мeдэppиcлэp яцляп мэдpэcэлэpендэге тэpтипне Yзгэpтмэcэлэp, 2-3 елдaн aндa шэкеpт кaлмaя-чaгын aцлacыннap» (Бу6ый 190б).
Бyбилap, шэкеpтлэp Yзидapэcен кyллaнып, yкyчылapны уку йopты кыcaлapындa caклaп кaлa aлгaннap. Шyлaй итеп, XX йeз бaшындa тepле идapэ итY, уку-укыту ыcyллapын кyллaнгaн, aлapны eйpэнеп, тэ^ибэ ту-плaгaн ячя ыcyллы мэдpэcэ бapлыккa килэ.
Иж-Буби мэдpэcэcе ХХ йeз бaшындa глдынгы мэдpэcэлэpдэн Yзенец aвыл ^иpлегендэ, зyp шэhэpлэpдэн еpaк ypнaшyы белэн дэ aеpылып TOp-гaн. Юл мэшэкaтен дэ истэ тoтcaк, элеге уку йopтынa 6apy бик мэшэкaтьле hэм чыгымлы булган. Шувд дa кapaмacтaн, ул шэhэp мэдpэcэлэpе белэн беp дэpэ^эдэ TOpra^ Moндa дa беpтyгaн Бyбилapныц яxшы идapэче, aнaлитик бyлyлapы, Y3 зaмaны уку йopтлapыньщ эшчэнлеген яxшы белYе, aлдaн фapaз кылa aлyлapы кYpенэ.
Гaбдyллa Буби, шэhэp шэкеpтлэpе hэм КТУШ yкyчылapы теopиядэн бaшкa мeгaмэлэт белмэгэнлектэн, яpминкэлэpдэ бaйлapгa aш тaшып, кэвеш тaзapтып, aш-cy xaнэлэpендэ бэpэцге hэм cyгaн эpчеп вaкытлapын yздыpyынa бacым яcый. Хиcaп hэм мaнтыкый дэлиллэpне белгэн кешелэpне кYpcэлэp, чeгендеp кебек кызapaлap, ди. Шэкеpтлэpгэ кеше белэн apaлaшy, мeгaмэлэт нигезлэpен мэдpэcэлэpдэ eйpэтеpгэ hэм arça зyp эhэмият биpеpгэ eнди. Бу фэннец нигезлэpен белгэннэp ял вaкытлapындa yкымaгaн эшлэpенэ мoxтa^ бyлмaячaклapынa бacым яcый. Бу якган aвыл шэкеpтлэpенец шэhэpнекелэpеннэн aеpылып тopyын кYpcэтэ, чeнки ^эй гане aлap aвыллapынa кaйтып бacyдa, кыф эшлэpе белэн мэшгуль булып, yкaзcыз кaлcaлap дa телэнчелеккэ кaлмыйчa, иген игеп ган кYpеpлэp, ди. Шуныц eчен мэдpэcэлэpдэ игенчелек cеpлэpенэ тeшендеpcэлэp тaгын дa гY3Эл бyлыp иде. Лэкин к^е^нчэ, мэдpэcэлэpдэ «шэкеpтлэpгэ cyra cyra-лaп дэpеcлэpегезне онытып бетеpгэнcез дияpэк зиpaгaтьтэн вaз кичмия тэшвикъ итэpлэp (eндилэp. - Р.Г.)».
Г. Буби фикеpенчэ: «Mэдpэcэлэpнец дэ, учительотий ышкулныц hэp ике^нец дэ мaкcaты беp - миллэтне гыйлемле, беpдэм итY» (Бубый 190б). КТУШны бетеpгэннэp aз бyлca дя, heнэpле булып, xиcaп белэнгэ кош^-лapдa эшлэгэннэp, э мэдpэcэ шэкеpтлэpенец pycчa yкымaгaнлыклapыннaн бу xезмэттэн дэ мэxpYм булган. Шунлыкган Г. Буби уку йopтлapынa ^эдиди фэннэp кеpтYне яктап чыга. Иж-Буби мэдpэcэcе шэкеpте hэм мeгaллиме M. Алиев1 Yзенец иcтэлеклэpендэ araa caен yздыpылгaн кичэлэpнец тэpбия белэн беpгэ cэяcи яцны дя Ycтеpеpгэ яpдэм итYе hэм «кaйбеp шэкеpтлэp эле 1925 елдa ук, фэйзулля эфэнде (Го6эйдулля Буби) безгэ тapиxи мaтеpиaлизм укыткян икэн, иcеме генэ 6яшкя булган», дип язя (Алиев: 11-13). Гя6дулля hэм Го6эйдулля Бyбилapныц мaкcaты: тaтap
1 Mиpзaмeнэвиp Гaбделxaнoвич Алиев (1888-?), 1909 елдa Иж-Буби мэдоэ-cэcен тэмямлый, 1910 елдвн шундя ук укига б^лый.
Гимазова Р.А. Иж-Буби мэдрэсэсе hэм медэррислэре эшчэнлегенец кайбер юнэлешлэре
мэктэп-мэдрэсэлэрендэ эшлэрлек тэрбияле, политехник белемле яшьлэр эзерлэп чыгара торган уку йорты булдыру иде, ди (Алиев: 5).
Г. Буби эле бYгенге кендэ дэ уку-укыту процессында кулланыла торган ацламыйча ятлатуны инкярь итэ. «"Папагай кеби укып чыгар, бер нэрсэ ацламас" кешедэн миллэткэ дэ, ^эмгыятькэ дэ файдасы юк... Ислам шэригате кешелэргэ гакыллары ^иткэнчэ hэм ацлашылырлык итеп сейлэYне хуплый. Лэкин ацламыйча уку hэм ятлау шэкертлэрне надан-лыкка китерэ. Шэкертлэр мэдрэсэлэрдэге уку hэм укытуныц тэртип-сезлеген куреп, аны Yзгэртергэ кодратлэреннэн килмэгэнлектэн укуларын ташлап качарга мэ^бYP булалар. Медэррислэр шэкертлэрнец сейлэгэн CYзен кабул итэр дэрэ^эдэ зирэк булырга тиешлэр. Шэкертлэр, медэррис hэм хэлфэ камчысы астында бернэрсэ дэ ацламаенча укып, мэдрэсэдэн чыгып китэрлэр. Укуга 8-10 ел сарыф итеп, 8 сэгатьлек файда да ала ал-маслар. Уку йортларыныц, мэдрэсэлэрнец теп бурычы - шэкертлэргэ килэчэк юлларын кYрсэтY hэм hэрбер укыганын ацлатудыр» (Бубый 1906), дип азсызыклый.
Мэдрэсэнец уку программасы да замана талэплэренэ туры килеп Yзгэртелгэн. Деньяви фэннэр белэн беррэттэн, терле чит теллэрне ейрэнYгэ дэ игътибар ителгэн: гарэп, фарсы, терек, француз, рус теллэре. Рус телен ейрэнY шэкертлэргэ тормыш ту ечен бигрэк тэ меhим икэнлеген ацлап, ир балалар мэдрэсэсен дэ генэ тYгел, хэтта кыз бала-ларга да укытылган. Бу хакта да Габдулла Бубиныц Y3 фикере бар: Та-тарлар сатучылыкка бик маhирлэр, э бу эшне алып бару ечен урыс теле бик меhим булганлыктан, рус теле белэн беррэттэн хисап дэфтэрен дэ ейрэтергэ кирэк. «Хэтта шэкертлэребез рус мэктэплэренэ барудан местэгъни (ха^этсез. - Р.Г.) улсыннар вэ мэдрэсэдэн чыгу белэн вазый-фа алмыя муафикъ улып, учительски ышкул шэкертлэренец шэhре егер-ме рублэ вазыйфэ алуларына кызыкмасыннар» (Бубый 1906). Авторныц бу фикере дэ бик кызыклы. Меселман уку йортларыныц башка белем бирY йортлары арасында, бYгенге кен CYзе белэн эйтсэк, «конкурентоспособный» булырга тиешлеген ^рсэтэ. Элеге фикердэ дэ бYгенге кен чаткылары кYренэ кебек.
Шул ук М. Алиевныц истэлеклэренэ таянсак, 1908-1909 уку елына мэдрэсэнец hэм укытучылар коллективыныц бик нык эзерлегенэ тукталып китэ: спорт мэйданчыгы, барлык уку-укыту эсбаплары булган физика hэм химия кабинетлары булуы. Химия hэм физика дэреслэренец лабора-ториялэрдэ YTYен, география, тарих, рэсем, сызым дэреслэрендэ карталар сызарга ейрэтYлэрен дэ ассызыклый (Алиев: 7, 17).
Иж-Буби мэдрэсэсенец рус телен укытуда башлангычы земство тара-фыннан да хупланылган. Ел саен земство рус класслары ечен 600 сумга кадэр акча бYлеп биргэн (Гимазова 2004: 34). Татар мэктэп-мэдрэсэлэре, гомумэн, химаячелэр hэм ата-аналар хисабына гына тотылган. Алардан урнэк алып, кYп кенэ уку йортлары земстводан акча сорап мерэ^эгать иткэннэр. Шунлыктан, земство Иж-Буби мэдрэсэсе медэррислэре тара-
фыннан мерэ^эгатьлэре хупланган уку йортлары гына ярдэм ала алачак дип ж;авап биргэн (Гимазова 2004: 34). Элеге куренеш, мэдрэсэнец hэм аныц ^итэкчелэренец ^эмгыятьтэ уйнаган ролен кYрсэтеп тора.
Габдулла Бубиныц тагын бер фикеренэ тукталып китэсе килэ: «Мэдрэсэлэрдэ укылган фэннэренец кYбесе фэкать имам hэм медэррислэргэ, укытучылар мэктэбендэ укылган фэннэр укытучылык итYДЭн башка ярамас. Шуца кYрэ, теоретик фикерлэр белэн фэлсэфэ са-тып, эхлак бозуга сэбэпче булалар. Ченки мэдрэсэне бетереп чыккан hэрбер шэкерт имам я медэррис, КТУШны тэмамлаганнан соц укытучы булып китми» (Бубый 1906). Шуца кYрэ, бYгенге кендэ дэ бик актуаль фи-кер, «уку вакытында алынган гыйлемнэр алар hичшиксез килэчэк тор-мышта кен итэргэ ярдэмче, юл кYрсэтYче, ризык табучы булырга тиеш» (Бубый 1906). Ченки элеге кечкенэ генэ шэхси максат, тагын да биегрэгенэ илтэ. Габдулла Буби фикеренчэ, башта кеше Y3 тормышына, яшэешенэ кирэклекне кайгыртса, аннан соц миллэтен кайгырта. Шуныц ечен «бу табигый тэлаплэрне ^здэ тотып, мэдрэсэлэребездэ тормышта кирэкле фэннэрне укытырга кирэк» (Бубый 1906).
Г. Буби элеге мэкалэсендэ заманы ечен актуаль hэм кен кадагында торган, чишелешен кичектерегэ ярамаган мэсьэлэлэрне кутэреп чыккан. Кайбер ^тэрелгэн мэсьэлэлэр эле бYгенге кен кY3легеннэн караганда да актуальлеген югалтмаган. Шунысын да искэртеп Yтмичэ ярамый: Г. Буби элеге мэкалэдэ, ^эдидче буларак, яца ысуллы мэктэплэрне яклап чыкса да, иске тип мэдрэсэлэрнец hэм КТУШныц эшчэнлеген бетенлэй бетереп ташламый. Ьэрберсенец уцышлы, отышлы hэм тискэре якларын кYрсэтеп, килэчэк меселман уку йортларында булырга hэм максатчан шул юнэлештэ эшлэргэ тиеш юлларны кYрсэтеп Yтэ.
Иж-Буби мэдрэсэсенец hэм аныц мегаллимнэренец тагын бер эшчэнлеклэрен искэ алу кирэк. Ул да булса, хэзерге татар эдэби теленец стилистик системасында шактый Yзенчэлекле булган социаль-функцио-наль стиль - илаhият еслYбенец формалашуына керткэн елешлэре.
XX йез башына кадэр хетбэ-вэгазьлэр, нигездэ, гарэп телендэ алып барылган. Эмма татарча уку hэм ейрэнY, фикерне YCтерY, телне шома, уйны йегерек итеп эйтэ белY, ирекле эцгэмэгэ, меназарэгэ (бэхэскэ) хэзерлэY буенча да дэреслэр, гамэли шегыльлэр Yткэрелгэн. ^эдиди мэдрэсэлэрдэ шигъри кичэлэрнец уздырылуы да билгеле.
XIX йезнец ахырларында бу мэсьэлэдэ вэзгыять Yзгэрэ башлый. Ул татар халкыныц миллэт булып формалашу, милли эдэби тел барлыкка килY, милли Yзац YCY, тэгълим-тэрбия системасында Yзгэрешлэр башлану белэн бэйлэнгэн. Татарларга ислам кануннарын, дини йолаларны яшэеш ечен файдалы булырлык итеп Y3 ана телендэ, халык сейлэм теленэ якын булган ацлаешлы телдэ ейрэтY, ацлату меhим мэсьэлэлэрнец берсенэ эверелэ.
Инсанияттэ тел гаять кодрэтле кечкэ ия. Элеккеге заманнарда ук акыл иялэре, олуг эдиплэр бу кечнец бееклегенэ, нэфислегенэ сокланганнар,
Гимазова Р.А. Иж-Буби мэдpэcэcе hэм мeдэppиcлэpе эшчэнлегенец кaйбеp юнэлешлэpе
яныц ^эмгыятьтэ тоткян ypынынa олы бэha биpгэннэp. Тел - фяни дeньяны, чынбapлыкны тянып белY, apaлaшy-фикеpлэшY, инcaният тyдыpгaн мятди hэм мэдэни кыйммэтлэpне aлдaгы бyыннapгa тaпшыpy чapacы гыня тYгел, ул эле куэтле ышaндыpy hэм инaндыpy кopaлы дя булып TOpa. Телнец тылcымлы тээcиp итY ^че, бapыннaн дя бигpэк, кешенец яцыня, xœ-тoйгылapынa, эчке кичеpешлэpенэ зyp Йогынты яcaвындa дя чягыля. АллЛ Тэгялэ адэм бaлaлapынa беp-беpcе белэн apaлaшыpгa - тел, ceйлэгэнне a^rapra якыл биpгэн. Пэйгaмбэpебез дэ далям диненец бяшлянгыч чopындa кopaл ypынынa дэгъвэт hэм инaндыpy чapaлapыннaн куллянгян. Ул зaмaннapдa ук дepеc, тeгэл, ячык hэм нэфиc ceйлэмне бapлыккa китеpэ тopгaн чapaлapны eйpэнгэннэp, мaтyp ceйлэм cэнгaтенэ eйpэткэннэp, ocтa opaтop-нoтыкчылap тэpбиялэYгэ ^итди игътибap биpгэннэp.
XX Йeз бяшындя тaтapчa xeтбэ укуны бяшляп ^ибэpYчелэpнец беpcе Иж-Буби мэдpэcэcенец имaм-xaтыйбы hэм мeдэppиcе Гябдулля Нигъмэтуллин-Буби буля. 190б елныц 21 мapтындa xa^ cэфэpеннэн кяйткяннян coц, Гябдулля Буби ^омгя xeтбэcен тaтapчa укый (Гимязовя 2004: б5-бб). Бу - бeтенлэй бяшкя килмэcлек вякыйгя буля. КYп тepле шay-шyлap, кapшылыклap, aцлaшылмayчылыклap булугя кapaмacтaн, aбpyйлы, yй-ниятлэpенэ инянгян тэвэккэл кеше бyлapaк, Г. Буби бяшлягян эш-гaмэллэpеннэн чигенми; ^омгя hэм гяет xeтбэлэpен тaтap телендэ укуын дэвям итэ. 1908 елдя «Taтapчa xeтбэ уку дepеcме?» (Бубый 1908) дигэн китябын дя нэшеp итэ. Ул яндя Кopъэнгэ, пэйгaмбэpебез Mexэммэд (cгв) xэдиcлэpенэ, ятяклы дин гaлимнэpенец xезмэтлэpенэ нигезлэнеп, Y3 фикеpлэpенец дepеcлеген дэлилли. «Вэгязь, - ди ул, - ^ыелгян xaлык иcлaм hэм милли pyx белэн cyгapылcын, килэчэктэ hэм мэцгелек яшэештэ Yзлэpенэ фяйдя китеpеpлек нэpcэлэpне aцлacыннap eчен киpэкледеp. Taтapлapныц кYпчелеге гapэп телен aцлaмыйлap, ятня caен беp Yк нэpcэне ceйлэYче имaмнap дя мэгънэcенэ тeшенмилэp» (Бубый 1908). Mэдpэcэдэ ятлягянны, попугяй кебек, ятня caен беp нэpcэне кябятляучы имaмнapныц xaлыккa беpнинди дэ фaйдacы юклыгыня бacым яcый. «3rop кешелэp нэpcэ тypындa CY3 бapyын aцлaмыйлap икэн, моны xeтбэ дип иcэплэpгэ мeмкинме?» - ди. Гябдулля Буби ^омгя hэм гяет нaмaзлapындa тaтapчa xeтбэ укуны нэзapи яктян дя дэлиллэп биpэ. Элеге кapaштa тopгaн мeгaллим, Yзенец шэкеpтлэpенэ дэ, тaтap телендэ xeтбэ укуныц мehим-леген, яныц ^эмгыять eчен киpэклеген тeшендеpгэн.
Элек-электэн Yк тaтap мэктэп-мэдpэcэлэpендэ дэ, иcлaмият кaнyннapын ныкляп Y3лэштеpY белэн беpлектэ, CY3 cэнгaтенэ, ceйлэшY эдэбенэ дэ eйpэткэннэp, opaтopлык cэнгaтен Yзлэштеpгэн hэм Аллah Тэгялэнец CYзен, Mexэммэд (cгв) xэдиcлэpен ядэм бaлaлapынa яцляешлы, ocтa ^иткеpэ белYче имaм-xaтыйблap xэзеpлэYгэ 3yp ypын биpелгэн. Шунлыктян дини уку йopтлapындa тeп фэннэp булгян Кopъэн, тэ^вид, Кopъэн тэфcиpе, гякяид, фикъh, иcлaм hэм пэйгaмбэpлэp тapиxы, шэpигaть гыйлемнэpе, гapэп телен eйpэтY белэн беppэттэн, эxлaк, prnop^a, фэлcэфэ, мянтыйк кебек фэннэp дэ укытылгян. Сeйлэшэ-
аралаша белY, CY3 сэнгатенэ ия булу иц мэртэбэле hэм иц кирэкле гамэллэрнец берсе итеп саналган.
Иж-Буби мэдрэсэсе укытучылары hэм шэкертлэре татарлар арасында ислам дине тэгълиматын татарча вэгазьлэYгэ зур елеш кертэ. Исламны киц халык массаларына ацлаешлы булган татар телендэ ацлатуны, шулай иткэндэ, кеше ^целенэ эйбэтрэк йогынты ясау мемкинлеген кYрсэтэлэр. Бер Yк вакытта Г. Бубиныц хатыйблык осталыгы турында да эйтеп узасы килэ. Мэдрэсэдэ Y3гэртеп-кору чорында чыккан терле авырлыкларны да, ацлату, дэлиллэY ысулы белэн тирэ-як халыкны, муллаларны Y3 ягына аудара алган. Моныц ечен бертуган Бубиларга динне, Коръэнне белY генэ тYгел, ана телен камил белY, аныц сейлэм байлыкларыннан оста файдалану, ораторчылык сэлэте дэ ярдэм иткэн. Заманында Иж-Буби мэдрэсэсен тэмамлаган hэм шунда татар теле мегаллиме булган Жамал Вэлиди дэ Yзенец остазы турында: «Жанлы, Yткен, ялкынлы кеше иде. Адымнарын икелэнYсез атлый, фикерлэрен ачык, кискен йертэ», - дип язган (Вэлиди 1999: 166).
Нэти^э ясап шуны эйтергэ кирэк, бертуган Бубилар Yзлэренец эшчэнлеге белэн заманы ечен алдынгы уку йортын гына гамэлгэ куймый-лар, э шул мэдрэсэ кысаларында белемле, тормышта Y3 урыннарын тап-кан, алдынгы карашлы шэкертлэр тэрбиялэп, олы юлга чыгарганнар. Совет власте урнашканнан соц, ТАССР совнаркомы hэм ^ирле органнарда ^итэкче урыннарда Иж-Буби мэдрэсе шэкертлэрен ^плэп кYPY моца ми-сал булып тора (Гимазова 2004: 184-219).
ЧЫГАНАКЛАР ЬЭМ МАТЕРИАЛЛАР
Алиев М. Истэлеклэр // Отдел рукописей и редких книг КФУ. Т 3258.
Бубый Г. Татар мэктэплэренец истикъбале // Казан мехбире. 1906. № 77.
Бубый Г. Татарча хетбэ уку дерестме? Казан: Yрнэк, 1908.
ФЭННИ ЭДЭБИЯТ
Вэлиди Ж. Габдулла Бубый // Бертуган Бубыйлар hэм Иж-Бубый мэдрэсэсе: тарихи-документаль жыентык. Казан: Рухият, 1999.
Гимазова Р. Просветительская деятельность Нигматуллиных-Буби (конец XIX - начало ХХ вв.). Казань: Печатный Двор, 2004.
Автор турында белешмэ: Гимазова Рафилэ Алмарисовна - тарих фэннэре кандидаты, Татар теле hэм милли мэдэният кафедрасы житэкчесе, Россия ислам институты (420049, Газовая ур., 19, Казан, Россия Федерациясе); [email protected]
Редакциягэ керде 17.03.2022 Кабул ителде 22.04.2022
Гимазова Р. А. Иж-Буби мэдрэсэсе hэм медэррислэре эшчэнлегенец кайбер юнэлешлэре
НЕКОТОРЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ МЕДРЕСЕ ИЖ-БУБИ И ЕГО МУДАРРИСОВ
Р.А. Гимазова
Российский исламский институт
Казань, Российская Федерация
В конце XIX - начале XX вв. братья Буби реорганизовали работу медресе Иж-Буби, создав мусульманское учебное заведение, работающее на основе джа-дидского метода. Особое внимание в нем уделялось светским наукам, изучению иностранных языков. В период активного движения шакирдов во время Первой русской революции в медресе создается шакирдское самоуправление, способствовавшее предотвращению расколов. В это же время растет число студентов Иж-Буби в результате перехода некоторого числа учащихся из медресе «Мухамма-дия» и «Хусаиния». Введение русского языка в мужском и женском медресе, организация русских классов открыли возможность получения земского финансирования этих классов, что покрывало расходы на оплату труда учителей русского языка. Широкий кругозор, дальновидность братьев Габдуллы и Губайдуллы Буби, умение глубоко анализировать происходящие в обществе процессы - все это повышало образовательный уровень медресе. Эти взгляды нашли отражение в статье Габдуллы Буби «Татар мэктэплэренец истикъбале» («Будущее татарских школ»). Медресе Иж-Буби внесло большой вклад в воспитание татароязычных имамов, в звучание проповедей на татарском языке. Своей деятельностью братья Буби не только учредили передовое учебное заведение, но и в рамках этого медресе воспитали и подготовили высокообразованных учеников, которые благодаря своим прогрессивным взглядам смогли занять достойное место в общественном пространстве того времени.
Ключевые слова: история татарского образования, медресе Иж-Буби, Габ-дулла Буби, Губайдулла Буби.
Для цитирования: Гимазова Р.А. Иж-Буби мэдрэсэсе hэм медэррислэре эшчэнлегенец кайбер юнэлешлэре // Историческая этнология. 2022. Т. 7, № 1. С. 14-23. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.14-23
Сведения об авторе: Гимазова Рафиля Алмарисовна - кандидат исторических наук, заведующая кафедрой татарского языка и национальной культуры Российского исламского института (ул. Газовая, 19, Казань, Российская Федерация); [email protected]
Поступила 17.03.2022 Принята к публикации 22.04.2022
CERTAIN ASPECTS OF THE WORK OF IZH-BUBI MADRASAH AND ITS MUDARISSES
R.A. Gimazova
Russian Islamic Institute
Kazan, Russian Federation
At the end of XIX - beginning of XX centuries the Bubi brothers established the Muslim educational institution, which operated after the Jadid method, as part of Izh-Bubi madrasah. Much attention there was paid to secular sciences and the study of foreign languages.
During the First Russian Revolution, when the shakirds were active, the madrasah became known for the establishment of shakird self-government. This helped to prevent ideological splits and to increase the number of students due to the transfer of students from Muhammadiyah and Khusainia.
Later, Russian language lessons were included in the male and female madrases, and lessons for Russian-speakers were introduced. As a result of these changes, the zemstvo paid for the language classes and the Russian language teachers could get salaries.
The madrasah further developed thanks to the broad-based knowledge, forward-thinking approach of Gabdulla and Gubaidulla Bubi, as well as their ability to deeply analyze the processes that took place in society during that period.
These ideas are reflected in Gabdulla Bubi's article "Tatar maktaplerenen istikbale" ("The future of Tatar schools").
Izh-Bubi madrasah had a great impact on the education of Tatar-speaking imams and the Tatar version of sermons.
The Bubin brothers not only established an advanced educational institution but also educated and guided their students to a worthful path in life and progressive views.
Keywords: History of Tatar education, Izh-Bubi madrasah, Gabdulla Bubi, Gubaidulla Bubi.
For citation: Gimazova R.A. Izh-Bubi madrasase ham modarrislare eshchanlegenen kayber yunaleshlare [Certain aspects of the work of Izh-Bubi madrasah and its mudarisses]. Istoricheskaya etnologiya, 2022, vol. 7, no. 1, pp. 14-23. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.14-23 (In Tatar)
ruMasoea P.A. H®-Ey6n Magpacace haM Megappnc^ape эmнaнgereнeц Kanôep MHagemnape
REFERENCES
Walidy J. Gabdulla Bubyy [Bubi G.]. Bertugan Bubyylar ham Izh-Bubyy madrasase: tarikhi: dokumental' jyyentyk [The Bubi Brothers and Izh-Bubi madrasah: The collection of history and records]. Kazan: Ruhiyat Publ., 1999. (In Tatar)
Gimazova R. Prosvetitel'skaya deyatel'nost' Nigmatullinykh-Bubi (konets XIX -nachalo XX vv.) [The Educational Activity of the Nigmatullins-Bubi (the late 19th -beginning of 20th centuries)]. Kazan: Print Center, 2004. (In Russian)
About the author: Rafilya A. Gimazova, Cand. Sc. (History), Head of the Department of Tatar Language and National Culture, Russian Islamic Institute (19 Gazovaya St., Kazan 420049, Russian Federation). [email protected]
Received March 17, 2022 Accepted for publication April 22, 2022
