CC BY
6Богословское наследие Иж - Бобьи
УДК 297.1
Г. БУБИНЬЩ «ЗАМАНЕ ИЖТИЬАД МвНКАРЫЙЗМЫ, ДЭГЕЛМЕ?» КИТАБЫ ХАКЫНДА
А.М. Гайнетдинов
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец
Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты
Казан, Россия Федерациясе
Куренекле татар галиме, мэгьрифэтче, педагог, жрмэгать эшлеклесе Габдулла Бубинын (1871-1922) педагогика, логика, ислам дине буенча кыйммэтле хезмэтлэре бар. Элеге мэкалэдэ Габдулла Бубинын татар телендэ басылып чыккан хезмэтлэреннэн берсе - 1909 елда «Миллэт» типографиясендэ денья кургэн «Замане ищтиhад мвнкарыйзмы, дэгелме?» китабы карала. Автор Буби эсэрен югары бэяли, анарда чагылдырылган мэсьэлэлэрне билгели, бу эшнен гарэп галиме Ибн Каййимнен «А 'лам ал-муваккиин 'ан рабб ал-'аламин» хезмэтенен тэр^емэсе генэ тYгел, э ечтэн берен Буби Yзе язган икэнен раслый. Мэкалэдэ шулай ук кайбер цитаталарнын тарихчылар тарафыннан рус теленэ бик Yк тегэл тэр^емэ ителмэгэн очраклары да курсэтелэ.
Ачкыч сузлэр: Габдулла Буби, «Замане ижтиhад менкарыйзмы, дэгелме?», ислам, татар илакият гыйлеме, ижтиhад, тэклид, мэзhэб.
Габдулла Буби (Габдулла бине Габделгаллэм бине Нигьмэтулла бине Монасыйп) - мэшhYP дин галиме, мэгьрифэтче, педагог, публицист, ^эмэ-гать эшлеклесе. МэгьлYм булганча, ул 1871 елнын 9 (21) ноябрендэ хэ-зерге Татарстан Республикасы Эгер^е районы Иж-Бубый авылында мулла гаилэсендэ деньяга килгэн. Тепле белемне атасыньщ мэдрэсэсендэ алганнан сон, 1895 елда Г. Буби Иж-Бубый авылына имам hэм медэррис итеп билгелэнгэн. Мэдрэсэдэге укыту hэм тэрбия процессы тулысынча анын кулына кYчкэч, Г. Буби тепле дини hэм деньяви белем бирYче абруй-лы мэгьрифэт учагы булдырган. 1905-1906 елларда ул, Мэккэ, Мэдинэ, Каhирэ, Бэйрут, Истанбул ^б. шэhэрлэргэ сэяхэт кылып, белемнэрен камиллэштергэн. Кызганычка каршы, кадимчелэрнен яла ягулары арка-сында, 1911 елда данлыклы Иж-Буби мэдрэсэсе ябылган, шэкертлэре куып таратылган. Шуннан сон 1913 елда Г. Буби гаилэсе белэн Кытайнын Голж;а шэhэренэ кученеп киткэн, анда татар мэдрэсэсе оештырган.
Февраль инкыйлабыннан соц Русиягэ кайткач, ул Троицк шэhэревдэ кызлар мэдрэсэсендэ укыткан, соцыннан 1918 елныц ^эендэ исэ туган авылындагы мэктэпне торгызган. Галим 1922 елныц 7 февралендэ туган авылы Иж-Бубыйда вафат булган. Шундагы зиратта ^ирлэнеп, газиз анасы Бэдрелбанат белэн Габдулла Бубиныц икесенэ бер кабер ташы куелган. Тексты тYбэндэгечэ:
Алгы ягы (уеп язылган):
1) «Лиллээhил-фээтихэh
2) Бэдрелбанат
3) Иманкол кызы
4) Буби
5) вафат 1923 нче
6) йылда 85 йэшендэ
7) АллаИ рэхмэт кыйлсун».
Арткы ягы (уеп язылган):
1) «Бу тарафта
2) Габдулла
3) Габделгаллэм углы
4) Буби
5) вафат 1922 сэнэ
6) 51 йэшендэ
7) гафэраллааhY ЗYHYYбэh» (Кайбер тезэтмэлэр белэн: Мэрданов, Ьадиев 2003: 47).
Текстныц хэзерге татар теленэ кYчермэсе:
Алгы ягы: «Аллаh ризалыгы ечен "Фатиха" CYрэсен укы. Бэдрелбанат Иманкол кызы Буби 1923 елда 85 яшендэ вафат. Аллаh рэхим кылсын».
Арткы ягы: «Бу тарафта Габдулла Габделгаллэм улы Буби 1922 елныц 7 февралендэ 51 яшендэ вафат. Аллаh аныц генаhларын кичерсен».
Г. Буби байтак кыйммэтле хезмэтлэр язып калдырган: «Мвкялэмэи гарэбия» («Гарэп телендэ сейлэшY»), «Фэраиз» («Фарыз гамэллэр»), «Логия яхуд Мантыйк фэне» («Логика, яки Мантыйк фэне»), «Тэгаддеде зэYЩаmи хифзы сыйххэти тэтъбикъ» («^пхатынлылыкны сэламэтлек саклауга килештерY»), «Мохтасар нэхY гарэби» («Кыскача гарэп теле синтаксисы»), «ТэзэYвещдэ сэгадэт» («Никахлашуда бэхет»), «Тэрэкъкые фенун вэ мэгариф динсезлеге мещибме?» («Фэннэрнец hэм мэгарифнец алга китYе динсезлеккэ сэбэпчеме?»), «Хакыйкать яхуд Тугрылык» («Хакыйкать, яки Дереслек») (8 кисэктэн тора), «Замане ищmиhад менкарыйзмы, дэгелме?» («И^тЛад заманы Yттеме, юкмы?»), «Татарча хетбэ уку дересме?», «Гыйльме хэл» («Ислам гыйлеме»), «Сарфы гарэби» («Гарэп теле морфологиясе»), «Бубый мэдрэсэсенец кыскача тарихы», «Зиндан», «Хатыннар» кб. Лэкин аныц «Замане ищтиhад менкарыйзмы, дэгелме?» дигэн китабы башкаларыннан аерылып тора, ченки анда ул заманда гына тYгел, хэтта хэзерге заманда да бик актуаль булган дини проблемалар кYтэрелгэн. Галимнец 1909 елда «Миллэт» типографиясендэ
Гайнутдинов А.М. Г. Бубиньщ «Замане ижтиИад менкарыйзмы, дэгелме?» китабы хакында
басылып чыккан элеге бибэhа хезмэте тулысынча и^тиЬад Ьэм тэкълид мэсьэлэлэренэ багышланган.
И^тиЬад - нинди дэ булса дини мэсьэлэдэ, Коръэн Ьэм хэдислэргэ таянып, Yзлегецнэн хекем, нэти^э чыгару, э тэкълид дин галимнэренец фикерлэренэ сукырларча иярYне ацлата. Ислам динендэ ДYрт хокукый юнэлеш яки ДYрт мэзЬэб барлыкка килеп, алар ныклап тамыр ^эйгэннэн соц, Х-Х1 гасырларда ислам деньясында, хэзер беркем дэ Yзлегеннэн, турыдан-туры Коръэн Ьэм хэдислэргэ мерэ^эгать итеп, теге яки бу дини сорауга ^авап эзлэргэ тиеш тYгел, барысы да мэзЬэб галимнэре тарафыннан ейрэнелгэн, шуца кYрэ аларга иярY мэ^бYри, дигэн караш хасил булган Ьэм шул рэвешле «и^тиЬад ишеклэре» ябылган. Эмма байтак акыл иялэре, шул исэптэн татар галимнэре, моныц белэн килешэ алмаганнар, элбэттэ. Беренчелэрдэн булып Г. Курсави XIX йез башында ук дини фикердэ инкыйлаб ясаган: бетен татар-ислам деньясын тэкълид бэласеннэн коткарырга ниятлэгэн, кэлям эЬеллэре булган матYридилэрнец ейрэтмэлэренэ каршы чыккан, «и^тиЬад ишеклэре»н ачарга чакырган, халыкныц акылына салынган богауларны езэргэ омтылган. Г. Курсави юлын кYренекле галим Ш. Мэр^ани дэвам иткэн Ьэм аныц идеялэрен тагын да Y^^ro^ популярлаштырган. ШиЬаб хэзрэт Yзенец хезмэтлэре белэн бетен ислам галэмен диярлек тетрэндергэн, уйланырга мэ^бYP иткэн. Ул да халыкны ац-белемгэ, и^тиЬадка, схоластика Ьэм тэкълидтэн арынырга, Коръэн Ьэм хэдислэргэ мерэ^эгать итеп, акылы булган Ьэр кешене шэригать мэсьэлэлэрендэ хекем чыгарырга, элекке галимнэрнец ялгыш фикерлэреннэн арынырга, местэкыйль рэвештэ фикер йертергэ ендэгэн. Шулай ук Р. Фэхретдин, Г. Баруди, З. Камали, М. Бигиев кебек башка дин галимнэребез Yзлэренец хезмэтлэрендэ и^тиЬад Ьэм тэкълид проблемасын шул рухта яктыртканнар. Гомумэн, ^эдидчелэрнец ^п-челеге мэзЬэблэрне кире каккан (Хакимов 2015: 28).
Г. Буби да «Замане u^muhad...» хезмэтендэ бу мэсьэлэлэрне энэсеннэн ^ебенэ кадэр ^ентеклэп ацлаткан, Yзенец CYЗлэрен куэтлэY ечен бик ^п дэлиллэр китергэн Ьэм бернинди шик-шебЬэлэргэ урын калдырмаган. Аны язганда, автор тYбэндэге теп чыганакларны кулланган: Коръэн, хэдислэр, мэшhYP гарэп галиме Ибне Каййим эл-Ж^зиянец (1292-1350) «Игълям эл-мввэкъкыйгыйн» («Галэмнэрнец Раббысы исе-меннэн имза куючыларга белдерY») китабы, гарэп дин Ьэм ^эмэгать эшлеклесе Мехэммэд Рашид Риданыц (1865-1935) «Реформатор белэн мвкаллиднец бэхэсе» хезмэте. Шулай ук Г. Буби Шатыйбиныц «MYes-фэкать» («Муафыйклыклар»), Тафтазаниныц «Хашия-и Гадудия» («Гадуди хашиясе»), Мэргыйнаниныц «Эл-Ьидая» («Туры юл»), Мэхбу-биныц «Мохтасар эл-Викая» («"Саклау" хезмэтенец кыскача ацлатмасы»), Хэлэбинец «Мвлтэка эл-эбхYP» («Дицгезлэр кушылуы»), Шэехзадэнец «Мэщмэгъ эл-энhэр» («Елгалар ^ыелмасы»), Ибне Ьемамныц «Фэтх эл-Кадыйр» («Кодрэтле АллаИныц [хакыйкатьне] ачуы») хезмэтлэренэ дэ мерэ^эгать иткэн. Ни ечендер 1909 елгы басмада Ибне Каййим
китабыныц исеме «Игълям эл-мевэффэкыйн» дип бирелгэн (Буби 1909: 23, 63), бу - типография хатасы булса кирэк.
Кайбер тарихчылар, «Замане ищтиhад...» хезмэтен Г. Буби Yзе язмаган, фэкать «Игълям эл-мевэкъкыйгыйн» китабын гарэп теленнэн татарчага тэр^емэ иткэн, дип ялгышалар (Адыгамов 2015: 146). Бу CYЗлэре белэн алар элеге китап белэн тулысынча танышып чыкмаган-лыкларын, аны игътибар белэн укымаганлыкларын кYрсэтэлэр. Чынлыкта исэ, элеге олуг хезмэтнец ечтэн бере - Г. Бубиныц YЗ CYЗлэре, YЗ иж;ат ^имеше. 69 битле китапныц 23 нче битендэ ул болай язган: «Шул ук вакытта, бу тарихтан бик ^п соц, ягъни hи^рэттэн 751 елда вафат булган Ибне Каййим, шэригать дэвам ителгэн кебек, ижт^адныц дэвам ителYен сейлэгэн hэм тик бу турыда «Игълям эл-мевэкъкыйгыйн» исемле бер китап язган. Менэ минем бу дэрэ^э-максатым шул китапны тэр^емэ итеп, миллэт улларыма кYрсэтY hэм, ижт^ад бетте, дигэн заманнан соцгы галимнэр hэм беек адэмнэр ни сейлэгэннэр - шуны мэйданга кую. Хэтта ижт^ад заманы бетмэде, дигэн CYЗ яца CYЗ тYгел, бэлки иске CYЗ икэнлек билгеле булсын! Менэ минем максатым бу. Эгэр тэкълиднец ислам hэм меселманнар башына китергэн бэлалэре минем йерэгемне бу кадэр яндырып куырмаса, мин туп-туры бу китапныц тэр^емэсенэ керешер hэм терле китаплардан хэтеремдэ калган бу озын кереш елешне язып маташмас идем. Менэ шул хэсрэтлэр, менэ шул ачы хакыйкатьлэр минем калэмемне бу CYЗлэрне язарга мэ^бYP итте. Инде максатка килим дэ Ибне Каййимнец CYЗлэрен тэр^емэ итYгэ тотыныйм» (Буби 1909: 23). Димэк, хезмэтнец 23 битендэ Г. Бубиныц YЗ фикерлэре, уйланулары урын алган, 23 нче биттэн алып 62 нче биткэ хэтле елешендэ Ибне Каййимнец «Игълям эл-мевэкъкыйгыйн» эсэренец кыскача тэр^емэсе бирелгэн. 62 нче биттэн 69 нчы биткэ кадэр тагын Г. Буби CYЗлэре hэм «Эл-мэнар» («Маяк») журналында басылган Сэед Мехэммэд Рашиднец «Реформатор белэн мекаллиднец бэхэсе» исемле хезмэтенец кыскача тэр^емэсе китерелгэн. Шулай итеп, «Замане ищтиhад...» хезмэтен Г. Бубиныкы итеп санарга тулы нигез бар, Ибне Каййим китабыннан езеклэрне ул фэкать Yзенец фикерен куэтлэY ечен тэр^емэ иткэнлеге аныц тYбэндэге CYЗлэреннэн ацлашыла: «Эгэр: "Ижт^ад заманы Yтмэде hэм билгеле бер имамныц CYзенэ тэкълид тиешле тYгел", - дип эйтY сез [эйткэн] кебек, кеферлек hэм адашу булса, бездэн элек кяфер, бездэн элек азгын Ибне Каййим hэм дYрт имам Yзлэре булырга тиешле иде, азрак инсафлык кылыгыз!» (Буби 1909: 63).
«Замане ищтиhад...» эсэре тубэндэге CYЗлэр белэн башланып китэ (Бисмилладан соц): «Кешелэрнец акыллары кеннэн-кен Yсеш тапкан hэм бу Yсешнец эсэрлэре дэ иц надан hэм иц ахмак адэмнэрнец дэ кузлэрен камаштырыр дэрэ^эдэ кYренеп торган бер заманда бу сорауны бирY hэм "Коръэнне ацлау фэкать элекке кешелэргэ махсус, алар беттелэр, Кыямэт заманына кадэр [Аллаh] мондый адэмнэрне яцадан тудырмас" дип эйтY никадэр тYбэнлек булса, аца ж;авап бирY максаты белэн алтыннан
Гййнутдинов A.M. Г. Бу6иньщ «Зaмaнe ижтиhaд мeнкapыйзмы, дэгелме?» китaбы хaкындa
кыйммэтле гомepнe эpэм итY дэ, xa^imarre, шyлкaдэp axHarabre» (Буби 1909: 2). «И^тиhaд зaмaны уздымы яки юкмы?» cоpaвын биpY тYбэнлeк hэм a^a ®;aBan биpY xypлык, дип carnca дa, Г. Буби, xaкыйкaтьнe aчy hэм кYpcэтY eчeн, бу œpayra ®;aBan биpepгэ aлынгaн. Аныц фикepeнчэ, иcлaм диненец acылы - a^rn hэм фикep, тэкьлид иcэ a^rnra мepэ^эгaть итYнe тыя, шул pэвeшлe, иcлaм бинacын ^имepэ, шэpигaтьнe нигезеннэн чыгapa. Г. Буби, имaнныц мaкcaты - xaйвaнны бэйлэгэн кебек, кешене бep мэзhэбкэ бэйлэп кую тYгeл, бэлки кeшeлэpнeц aкыллapын гыйлем hэм мэгьpифэт дэpэ^элэpeннэн югapы мeнгepY, дип camra^ Тэкьлидкэ ябышyчылapны Г. Буби capbœ кeтYe белэн чaгыштыpгaн. КeтYчe бep cy3 яиcэ тaвыш биpcэ -кyйлap килэ, бaшкa бep aBa3 биpcэ - китэлэp, эммa моныц килY-китY cэбэплэpeн бeлмилэp, шуныц кебек мeкaллидлэp дэ фэкыйhлэpeнeц CY3лэpeнэ cyкыpлapчa ияpeп, hичбep нэpcэ aцлaмыйчa, диннэpeн тотaлap. Г. Буби юкта гынa мондый чaгыштыpy китepмэгэн, чeнки Коpъэннeц «Бзтрз» CYpэceнeц 1l1 нче aятeндэ xaк CY3нe a^apra тeлэмэYчe кeшeлэp xaйвaнгa тицлэнэ. «Зaмaне u^muhad...» кигабыныц axыpгы eлeшeндэ aвтоp: «Димэк, xaйвaнлыктaн hэм тэкьлид дэpэ^эceннэн чыгып, кешелек hэм мэдэният дэpэ^эceнэ ^шу eчeн, элбэттэ, aкыл hэм фикepнe фaйдaлaныpгa киpэк», - дигэн нэти^э чыгapгaн (Буби 1909: б5).
Г. Буби тэкьлиднец aлгa киткэн бaшкa миллэтлэpнe иcлaм диненэ чaкыpyдa к^тэ булуын accызыклaгaн. Эгэp дэ aлapгa «Менэ безнец шэpигaтeбeз бу: мe^тэhидлэp тapaфыннaн тeзeлeп беткэн, Коpъэн белэн хэдиоте a^ay вaкыты yзгaнлыктaн, ^з болapны aцлaмaccыз! Шуныц eчeн тез, Коpъэн белэн xэдиcкэ кapшы бyлca дa, фэкыйhлэp CYзeн aлaчaкcыз hэм зaмaныгыз фaйдacынa мyaфыйкмы, тYгeлмe - бep дэ кapaмыйчa, шуныц белэн гамэл кылaчaкcыз» (Буби 1909: S-9) дип эйтсэк, элбэттэ, ул миллэт вэкиллэpeнeц иcлaмны кaбyл итYДЭн бaш тapтaчaклapы кeн кебек aчык, чeнки, Г. Буби язгaнчa, aлap Y3 aкыл hэм фикepлэpeн Yтepeп, элекке фэкыйhлэp CYзeнэ бaш ияpгэ proa бyлмaячaклap. Эгэp динне мондый тap кыcaлap эчендэ кYpcэтcэк, ул Bacina чит миллэтлэpнe иcлaмгa кызык-тьфу тYгeл, Y3 apaбыздa бyлгaн мэгьpифэтлe кeшeлэp дэ иcлaмнaн бизэчэклэp, дип caнaгaн ул. Шyцa кYpэ галим бep генэ юл кYpгэн, ул -иcлaмны тикшepeп, aны пэйгaмбэp зaмaнындaгы гaдилeгeнэ кaйтapy hэм hэpкeмгэ Y3 aкылынчa aцлapгa pexcэт 6^y. Дepec, бу вaкы11a Г. Буби тepлe кapшылыклapныц кYбэюeн тaныгaн, лэкин, aныц кapaвы, мeceл-мaннap apacb^a низaглap бетэчэк, чeнки cэxaбэлэp hэм тaбигыйннap вaкытындa кapшылыклap hичбep фaнaтизмcыз бyлгaн.
Г. Кypcaви, Ш. Мэpж;aни, Р. Фэxpeтдин h.б. тaтap гaлимнэpe язып кaлдыpгaнчa, ДYpт мэзhэбкэ нигез caлyчылap Yзлэpeнэ тэкьлид кылyдaн та^ый pэвeштэ тыйгaннap. Г. Буби дa «3aMam u^muhad...» хезмэтендэ бу тypыдa xepмэтлe имaмнap 36y Хэнифэ, Шaфигый, Мэлик hэм Эхмэднец CY3лэpeн кт^^н. abtop мэзhэблэpгэ ияpYчeлэpнeц кYплeгe hэм электэн Yк бyлгaнлыгы белэн aлдaнмacкa чaкыpa, чeнки, aныц фикepeнчэ,
дереслек ^плек hэм борынгылык белэн булса, башка диннэрне тотучылар hэм мэ^силэр дерес юлда булыр иде.
Кайбер галимнэр ижт^ад кылырга лаек булу ечен терле шартлар куялар, мэсэлэн, Корьэнне, менлэгэн хэдислэрне, гарэп телен ^б. камил дэрэ^эдэ белY. Лэкин Г. Буби, имам Шатыйбига таянып, монын ечен гарэп гыйлемнэренен текстын hэм стилен анлап, шэригать максатларын белY житэ, ди. И^тЛад кылыр ечен бетен шэригать хекемнэрен белYче ме^^ид булу шарт тYгел икэнлеге хакыда Мэр^ани дэ язган. Мэсэлэн, галим Т. Ильяс анын «Назурател-хакк» китабыннан «Бер адэмнен барлык шэригать хекемнэрен чыгаруга кече ^итмэсэ дэ, Корьэн hэм пэйгамбэрнен хэдислэрен тикшереп, кайбер хекемнэрне чыгаруы ярый» (Ильяс 2010: 283), «Ягьни кайсы заманда гына булмасын, Кыямэт кененэ кадэр hэрбер меэмингэ Корьэн hэм пэйгамбэрнен хэдисе белэн тотыну hэм ижт^ад юлында булырга тиешле» (Ильяс 2010: 284) дигэн фикерлэрен китергэн. Г. Буби да ижт^ад дигэндэ, ниндидер авыр мэсьэлэлэрдэ хекем чыгаруны, катлаулы сорауларга ^авап эзлэYне тYгел, э гади дини мэрасимнэрне Yтэр алдыннан, бу эшлэргэ Корьэннэн яки хэдислэрдэн дэлил эзлэYне кYЗдэ тоткан. Фэлэн имам шулай эйткэн, тегэн мулла болай эйткэн, дип кенэ аларнын коры CYЗлэренэ иярмичэ, гыйбадэт белэн бэйле булган hэр гамэлгэ Yзлегеннэн Корьэн hэм хэдислэрдэн дэлил эзлэY, Г. Буби фикеренчэ, Yзенэ кYрэ и^Лад була. Шул рэвешле, кайсы галимнен дэлиллэре Корьэн-Сеннэткэ яраклырак - ул шуны алырга куша. Г. Буби язганча, дини хекемнэрне караган hэрбер акыл иясе шэригать дэлиллэреннэн Yзе нэти^э чыгарырга тиеш, эгэр ул дереслеккэ ирешсэ -ике саваплы, хата кылса - бер саваплы була. Элеге CYЗлэрне галим мэшhYP бер хэдискэ нигезлэнеп эйткэн. Шулай ук ул, кешенен, херрият hэм ихтыяр хикмэтлэрен саклап, хекем чыгару белэн шегыльлэнYе YЗ-Yзен хаталы булу мемкинлеге белэн эсир шудэн хэерлерэк hэм ижт^аднын килэчэге тэкълиднен килэчэгеннэн иминрэк, дип санаган.
XIX гасырда татарлар арасында бу тэкьлид шулкадэр тамыр ^эйгэн булган ки, эгэр бер кеше теге яки бу дини мэсьэлэдэ Корьэн hэм хэдислэрдэн ж;авап эзлэргэ чакырса, аны фанатик муллалар имансызлыкта гаеплэгэннэр, хэтта олуг галимнэребез Г. Курсави hэм Ш. Мэр^анигэ дэ кадимчелэр тарафыннан «кяфер» меhере сугылган. Эгэр дэ ислам тарихына кYЗ салсак, нэкь менэ толерантлык ^итмэY аркасында, месел-маннар арасында тарткалашулар hэм сугышлар чыккан, фетнэлэр кубарылган, hэркем YЗ мэслэген таратырга hэм башкаларныкын юк итэргэ керешкэн, меселманнарга бик кYп зарар hэм хэсрэт килгэн. Ислам еммэте, исламнын башлангыч чорында бик нык алга китсэ дэ, соныннан тэкьлид аркасында тYбэнлеккэ тешкэн, лэкин Г. Буби ышана ки, бер вакыт килер, тэкьлид камыты меселманнар муеныннан салыныр, алар Корьэн кушкан саф ижт^ад hэм дерес фикерлэY юлына басарлар, шул вакытта меселманнарга рэхэт кеннэр ^итэр.
Гайнутдинов А.М. Г. Бубинын «Замане ижтиhад менкарыйзмы, дэгелме?» китабы хакында
Г. Буби язганча, Европа халкы, тиз арада уянып, тэкьлид каран-гылыгыннан чыгып, ижт^адка, фикерлэYгэ тотынган hэм шул рэвешле гыйлем-мэгьрифэт ягыннан югары дэрэщэлэргэ ирешкэн. Шул ук вакытта, ул, аларнын hэр яктан Yсеш кичерYе белэн алданып, Европага иярYДЭн дэ тыйган. Моны Г. Буби, бер тэкьлидне ташлап, икенче тэкьлидкэ керY, дип санаган. Галим М. Бигиев та 1913 елда бу турыда щентеклэп язган hэм бу куренешне ул яна тэкьлид дип атаган (Бигиев 2014: 336). Гомумэн, Г. Буби эйткэн фикерлэрне шул заман татар галимнэре дэ кабул кылып, Yзлэренен китапларында тагын да ныграк Yстереп, халыкка тэкьдим иткэннэр.
ИщЛад проблемасын тикшергэндэ, тарихчыларыбыз hэрвакыт диярлек «Замане ищтиhад...» эсэрен искэ алалар, аннан еш кына цитаталар китерэлэр, эмма кайбер очракларда галимнен CYЗлэре рус теленэ тегэл, сыйфатлы рэвештэ тэрщемэ ителми яки нык кыскартыла. Бубилар тормыш юлын hэм эшчэнлеген ейрэнгэн Р. А. Гыймазова галимнен элеге китабына hэм ищЛад мэсьэлэсенэ багышланган мэкалэ язган. Анын фикеренчэ, «Замане ищт^ад...» китабынын 3 нче битендэ «Акыллы кеше беркайчан да "Ищт^ад заманы уттеме?" дигэн сорау бирмэс. Бу - риторик сорау, hэм ана щавап бирергэ ихтыящ юк»1 дип язылган икэн (Гимазова 2015: 203). Чынлыкта Г. Буби алай димэгэн, 3 нче hэм башка битлэрдэ дэ андый CYЗлэр юк. Эсэр шуна охшаш CYЗлэр белэн башланып китэ, лэкин алар, югарыда курсэтелгэнчэ, бетенлэй башкача ящырый. Г. Бубинын цитаталарын китергэндэ битлэрен тегэл кYрсэтмэY очраклары да юк тYгел. Мэсэлэн, «Яшэешнен хакыйкатендэ Аллаhнын шундый бер сеннэте hэм бер кануны бардыр ки, ана игьтибар иткэн адэм мэдэниятнен ин югарысына менгэн кебек, аны игьтибарсыз куйган адэм дэ тYбэнлекнен ин тYбэненэ тешYДЭ» CYЗлэре 45 нче тугел (Гимазова 2015: 207), 64 нче биттэ язылган (Буби 1909: 64). Шулай ук «Дереслеккэ ирешсэ - ике саваплы, хата кылса - бер саваплы булыр. Димэк, кешенен херрият hэм ихтыяр хикмэтлэрен саклап, хекем чыгару белэн шегыльлэще YЗ-Yзен хаталы булу мемкинлеге белэн эсир итYДЭн хэерлерэк» цитатасы «Дереслеккэ ирешсэ - ике саваплы, хата кылса - бер саваплы булыр. Ищт^ад тэкьлидтэн яхшырак»2 рэвешендэ бик кыскартылып бирелгэн hэм ул 12 нче тYгел (Гимазова 2015: 209-210), 14 нче биттэ урын алган (Буби 1909: 14).
Тарихчы Р.М. Мехэммэтшин, Г. Буби китабындагы кайбер щем-лэлэрне русчага тэрщемэ иткэндэ, аларнын кайбер урыннарын ни ечендер тешереп калдырган. Мэсэлэн, «Замане ищтиhад...» хезмэтеннэн «Димэк, бу вакытта безгэ алга киткэн миллэтлэрне исламга чакыру да мемкин булыр. Эгэр без бYген алга киткэн миллэтлэргэ: "Менэ безнен шэри-гатебез бу: мещ^идлэр тарафыннан тезелеп беткэн, Корьэн белэн
1 «Разумный человек никогда не задаст вопрос: "Прошло ли время идж-тихада?" Это вопрос риторический, и нет необходимости на него отвечать».
2 «Если муджтахид прав - ему две награды, если ошибся - одна. Иджтихад лучше, чем таклид».
хэдисне ацлау вакыты узганлыктан, сез боларны ацламассыз! Шуныц ечен сез, Коръэн белэн хэдискэ каршы булса да, фэкы^лэр CYзен алачаксыз hэм заманыгыз файдасына муафыйкмы, тYгелме - бер дэ карамыйча, шуныц белэн гамэл кылачаксыз! Менэ сезнец меселманлыгыгыз шушында hэм адашуыгыз моныц капма-каршысында", - дип эйтсэк, боларныц исламга мэхэббэтлэре тешэрме? Болар YЗ акыл hэм фикерлэрен Yтереп, элекке фэкы^лэр CYзенэ баш ияргэ hэм Yзлэрен ахмак hэм юлэр дияргэ риза булырлармы? Боларны КYhистаниларга, Вэлвэли^илэргэ ничек ышандыру кирэк? Юк, болар элекке фэкы^лэр CYзе белэн тYгел, бэлки акылга сыешлы юл белэн йериячэклэр. Эгэр динебезне, тэкълид иялэре уйлаган кебек, болай тар бер рамка эчендэ кYрсэтсэк, ул вакытта кая алга киткэн чит миллэтлэрне Yзебезгэ, исламга якынлаштыру; киресенчэ, YЗ арабыздан мэгърифэтле адэмнэребезне дэ (АллЛ кYрсэтмэсен) исламнан биздерэчэкбез hэм YЗ аягыбызга Yзебез балта орачакбыз» CYЗлэре «Бу вакытта безгэ алга киткэн миллэтлэрне исламга чакыру мемкин булыр. Эгэр без бYген аларга: "Менэ безнец шэригатебез бу: межт^идлэр тара-фыннан тезелеп беткэн, Коръэн белэн хэдисне ацлау вакыты узганлыктан, сез боларны ацламассыз! Шуныц ечен сез, Коръэн белэн сеннэткэ каршы булса да, фэкы^лэр CYзен алачаксыз hэм заманыгыз файдасына муафыйкмы, тYгелме - бер дэ карамыйча, шуныц белэн гамэл кылачаксыз! Менэ сезнец меселманлыгыгыз шушында hэм адашуыгыз моныц капма-каршысында", - дип эйтсэк, боларныц исламга мэхэббэтлэре тешэрме? Болар YЗ акыл hэм фикерлэрен Yтереп, элекке фэкы^лэр CYзенэ баш ияргэ hэм Yзлэрен ахмак hэм юлэр дияргэ риза булырлармы? Эгэр динебезне, тэкълид иялэре уйлаган кебек, болай тар бер рам эчендэ кYрсэтсэк, ул вакытта кая алга киткэн чит миллэтлэрне Yзебезгэ, исламга якынлаштыру; киресенчэ, YЗ арабыздан мэгърифэтле адэмнэребезне дэ (Аллаh курсэт-мэсен) исламнан биздерэчэкбез hэм YЗ аягыбызга Yзебез балта орачакбыз» дигэн езекне тэр^емэ иткэндэ, «Боларны КYhистаниларга, Вэлвэли-^илэргэ ничек ышандыру кирэк? Юк, болар элекке фэкы^лэр CYзе белэн тYгел, бэлки акылга сыешлы юл белэн йериячэклэр», «..^эм YЗ аягыбызга Yзебез балта орачакбыз» кебек кайбер ^емлэлэр hэм ^емлэ кисэклэре тешеп калган, шулай ук «хэдис» CYзе «сунна» дип тэр^емэ ителгэн (Мухаметшин 2001: 208). Р.М. Мехэммэтшин дэ бу цитатаныц битлэрен бутаган: ул «Замане ищтиhад...» китабыныц 7-8 нче тYгел (Мухаметшин 2001: 212), 8-9 нчы битлэрендэ урын алган (Буби 1909: 8-9). Элеге тарихчы, ^емлэлэрне тешереп калдырганда, бер очракта гына купнок-талар куярга онытмаган: «Ьэрбер фирка бер имамны ияртYче [итеп] тотып, мэзhэбтэ фанатизм куэтлэнде... бу каршылыклар... ислам халыкларыныц лэгънэтенэ эверелде»3 (Мухаметшин 2001: 209). Лэкин, чынлыкта, Г. Бу-
3 «Из-за того, что каждая группа придерживалась руководства только одного имама, усилился фанатизм в мазхабах... эти разногласия стали... проклятием народов ислама».
Гайнутдинов А.М. Г. Бубиныц «Замане ижтиhад менкарыйзмы, дэгелме?» китабы хакында
биныц китабында «ислам халыкларыныц лэгънэте» («проклятие народов ислама») CYЗлэре бетенлэй юк.
Тарихчы Р.К. Эдhэмов та Yзенец бер мэкалэсендэ Г. Бубиныц кайбер цитаталарын тэр^емэ иткэн, тик аларныц барысын да дерес hэм тегэл дип эйтеп булмый. Мисал ечен, «Соцгы фэкыйhлэрнец, Коръэндэ юк [бул-маган] хэез-нифас хекемнэренэ караган йезлэрчэ сэхифэ язган хэлдэ, Коръэннец эче тулы кирэкле хекемнэргэ карамауларына сэбэп тэ - менэ бу тэкълид. Болар фикьЛ хекемнэренэ сарыф иткэн заманнарыныц [вакытларыныц] уннан берен Коръэн Кэримнец бик куп ^ирдэ эмер иткэн кирэкле хекемнэрен карауга сарыф итсэлэр, бэлки меселманнар бу кадэр наданлык hэм ахмаклыкка тешмэслэр иде» ^емлэлэре рус теленэ «Соцгы фэкы^лэр хэез-нифас хекемнэренэ йезлэрчэ сэхифэ багышладылар hэм, Аллаh мэхлукларына караган аятьлэрнец кYплегенэ карамастан, аларны ейрэнYДЭн читлэштелэр. Моныц сэбэбе дэ - нэкъ менэ тэкълид. Коръэннец ^п аятьлэре Аллаh мэхлуклары белэн бэйле булган [табигый] кануннарны ейрэнергэ чакырса да, алар фикыЛ хекемнэрен ейрэнY белэн артык мавыктылар, меселманнарныц тYбэнгэ тешYлэренец сэбэбе нэкъ менэ шунда»4 дип хаталы рэвештэ тэр^емэ ителгэн (Адыгамов 2015: 146).
«Замане ищтиhад...» китабында Г. Курсави, Ш. Мэрж;ани кебек галимнэр кртэргэн ижт^ад hэм тэкълид мэсьэлэлэре бик тэфсиллэп ацлатылган. Аны фэкать компилятив характердагы эсэр дип санарга ярамый, ченки хезмэтнец ечтэн берендэ галимнец YЗ CYЗлэре китерелгэн hэм YЗ карашлары чагылыш тапкан. Ижт^ад проблемасы хакында язган татар тарихчыларыныц барысы диярлек «Замане ищтиhад...» китабына мерэ^эгать итэлэр, тик, кызганычка каршы, кайбер очракларда Г. Бубиныц CYЗлэрен тегэл тэр^емэ итмэY кYЗЭтелэ. Ьэр миллэттэшебез «Замане ищтиhад...» хезмэте белэн Yзлегеннэн танышып чыга алмый. Бу инде ацлашыла да, беренчедэн, ул гарэп графикасында язылган, икен-чедэн, иске татар телендэ, ягъни хэзерге телдэн шактый аерыла торган рэвештэ язылган, еченчедэн, гарэп-фарсы CYЗлэре белэн чуарланган. Шуца кYрэ килэчэктэ аны, хэзерге татар hэм рус теллэренэ сыйфатлы рэвештэ тэр^емэ итеп, бастыру зарур. Галимнец элеге бибэhа хезмэте hэр татар-меселман гаилэсе естэлендэ булырга лаек.
4 «Поздние факихи посвятили сотни страниц своих трудов вопросам месячных и послеродовых кровотечений и, несмотря на многочисленность айатов, касающихся божественных творений, отстранились от их изучения. И причиной этого явился именно таклид. Они слишком увлеклись изучением правовых вопросов, хотя во многих айатах Корана присутствует призыв изучать [естественные] законы, связанные с божественными творениями, именно в этом причина упадка мусульман».
ЧЫГАНАК ЬЭМ МАТЕРИАЛЛАР
Буби Г. Замане ижтиИад менкарыйзмы, дэгелме? Казан: Миллэт, 1909.
ФЭННИ ЭДЭБИЯТ
Адыгамов Р.К. Проблема иджтихада в трудах татарских богословов конца XVIII - начала XX вв. и ее влияние на современную общественно-религиозную мысль // Ислам в современном мире. 2015. Том 11, № 4. С. 139-154.
Бигиев М.Д. Избранные труды / сост. и пер. с осман. яз., введ., сн. и ком-мент. А. Хайрутдинова. Казань: Татар. кн. изд-во, 2014.
Гимазова Р.А. Проблема иджтихада в трудах Габдуллы Буби // Минбар. Исламские исследования. 2015. Т. 8, № 2. С. 201-215.
Ильяс Т. ФикыИ даирэсендэге хезмэтлэре // Мэрж;ани: фэнни-популяр жыентык. Казан: ^ыен, 2010. Б. 281-337.
Мэрданов Р.Ф., Ьадиев И.Г. Эгер^е тебэгенец ташъязма истэлеклэре. Казан: Тамга, 2008.
Мухаметшин Р.М. Религиозно-мировоззренческие искания в начале XX века // Ислам в Среднем Поволжье: история и современность. Очерки. Казань: Мастер Лайн, 2001. С. 202-212.
Хакимов Р.С. Традиционный ислам у татар. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2015.
Автор турында белешмэ: Гайнетдинов Айдар Марсиль улы - филология фэннэре кандидаты, Яца тарих бYлегенец елкэн фэнни хезмэткэре, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мэрж;ани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин ур., 7А, Казан, Россия Федерациясе); [email protected]
Редакциягэ керде 08.02.2022 Кабул ителде 22.04.2022
О КНИГЕ Г. БУБИ «ПРОШЛО ЛИ ВРЕМЯ ИДЖТИХАДА ИЛИ НЕТ?» А.М. Гайнутдинов
Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан Казань, Российская Федерация [email protected]
Перу выдающегося татарского ученого, просветителя, педагога, общественного деятеля Габдуллы Буби (1871-1922) принадлежат ценные труды по педагогике, логике, исламскому вероучению. В статье рассматривается один из опубликованных трудов Габдуллы Буби на татарском языке «Замане uщmuhaд мвнкарыйзмы, дэгелме?» («Прошло ли время иджтихада или нет?»), изданного в 1909 году в типографии «Миллят». Автор статьи высоко оценивает произведение Буби, обозначает вопросы, отражаемые в нем, доказывает, что данная работа не
Гайнутдинов А.М. Г. Бубиныц «Замане ижт^ад менкарыйзмы, дэгелме?» китабы хакында
является только лишь переводом сочинения арабского ученого Ибн Каййима «А 'лам ал-муваккиин 'ан рабб ал-'аламин» - треть произведения написана самим Буби. В статье приводятся случаи некачественного и неточного перевода на русский язык историками некоторых цитат из анализируемой книги.
Ключевые слова: Габдулла Буби, «Прошло ли время иджтихада или нет?», ислам, татарская богословская мысль, иджтихад, таклид, мазхабы, цитаты.
Для цитирования: Гайнутдинов А.М. Г. Бубиныц «Замане ижтиhад менкарыйзмы, дэгелме?» китабы хакында // Историческая этнология. 2022. Т. 7, № 1. С. 111-122. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.111-122
Сведения об авторе: Гайнутдинов Айдар Марсилевич - кандидат филологических наук, старший научный сотрудник отдела новой истории Института истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7А, Казань, Российская Федерация); [email protected]
Поступила 08.02.2022 Принята к публикации 22.04.2022
ABOUT THE BOOK OF G. BUBI "IS THE TIME OF IJTIHAD OVER OR NOT?"
A.M. Gainutdinov
Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
The famous Tatar scientist, educator, teacher, and public figure, Gabdulla Bubi (1871-1922), wrote very valuable works on pedagogy, logic, and Islamic doctrine. The article deals with one of the main published works of Gabdulla Bubi in the Tatar language "Zamane ijtihad munkarism, dagelme?" ("Is the time of ijtihad over or not?"). It was published in 1909 in the Millat printing house. The author highly appreciates this work, points out the issues that are reflected in it, proves that it is not only a translation of the work of the Arab scholar Ibn Qayyim "I'lam al-Muwaqqi'in 'an Rabb al-'Alamin", because one third of the work is written by G. Bubi. The article also cites cases of low-quality and inaccurate translation into Russian by historians of some quotations from the book "Is the time of ijtihad over or not?".
Keywords: Gabdulla Bubi, "Is the time of ijtihad over or not?", Islam, Tatar theological thought, ijtihad, taqlid, mazhabs, quotes.
For citation: Gainutdinov A.M. G. Bubinyn «Zamane idzhtihad monkarizmy, dagel'me?» kitaby hakynda [About the book of G. Bubi "Is the time of ijtihad over or not?"]. Istoricheskaya etnologiya, 2022, vol. 7, no. 1, pp. 111-122. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.111-122 (In Tatar)
Историческая этнология. 2022. Том 7, № 1 REFERENCES
Adygamov R.K. Problema idzhtihada v trudakh tatarskikh bogoslovov kontsa XVIII-nachala XX vv. i yeye vliyaniye na sovremennuyu obshchestvenno-religioznuyu mysl [The problem of ijtihad in the works of Tatar theologians of the late 18th - early 20th centuries. and its influence on modern socio-religious thought]. Islam in the modern world, 2015, vol. 11, no. 4, pp. 139-154. (In Russian).
Bigiyev M.J. Izbrannyye trudy [Selected works]. Kazan: Tatar. kn. izd-vo, 2014. (In Russian).
Bubi G. Proshlo li vremya idzhtihada [Has the time for ijtihad passed?]. Kazan: Millat, 1909. (In Russian).
Gimazova R.A. Problema idzhtikhada v trudakh Gabdully Bubi [The Problem of Ijtihad in the Works of Gabdullah Bubi]. Minbar. Islamic Studies, 2015, vol. 8, no. 2, pp. 201-215. (In Russian).
Ilyas T. Fiqyh dairasendage hezmatlare [His works in the field of jurisprudence]. Marjani: popular science collection. Kazan: Jyen, 2010, pp. 281-337. (In Tatar).
Mardanov R.F., Hadiev I.G. Agerje tobagenen tashyazma istaleklare [Epigraphic monuments of the Agryz region]. Kazan: Tamga, 2008. (In Tatar).
Mukhametshin R.M. Religiozno-mirovozzrencheskiye iskaniya v nachale XX veka [Religious and ideological searches at the beginning of the 20th century]. Islam in the Middle Volga region: history and modernity. Essays. Kazan: Master line, 2001, pp. 202-212. (In Russian).
Khakimov R.S. Traditsionnyi islam u tatar [Traditional Islam of the Tatars]. Kazan: Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences, 2015. (In Russian).
About the author: Aidar M. Gainutdinov, Cand. Sc. (Philology), Senior Research Fellow of the Department of Modern History, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7A Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); aydargm@yandex. ru.
Received February 8, 2022 Accepted for publication April 22, 2022
