Научная статья на тему 'GABDRASHIT IBRAGIMOV’S WORK "THOUSAND AND ONE HADITHS"'

GABDRASHIT IBRAGIMOV’S WORK "THOUSAND AND ONE HADITHS" Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
81
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПАНТЮРКИЗМ / ГАБДРАШИТ ИБРАГИМОВ / ГАБДРАШИТ КАЗИ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Гимазова Рафиля Алмарисовна

В данной статье раскрывается деятельность Габдрашита Ибрагимова, в частности его труд «Мен да бер хадис» («Тысяча и один хадис»). В основе этой книги лежит труд турецкого ученого Мухаметгариф бека бине Умара «Тысяча и один хадис». Габдрашит Ибрагимов перевел предания на татарский язык и сделал обширные комментарии к ним, где в основном и выражены его идеи и взгляды, в которых, во время предварительного следствия по делу панисламистской пропаганды, были обнаружены противоправительственные мысли автора. Труд Габдрашит хазрата состоит из двух частей: вводная часть и сами толкования. Во вводной части автор описывает историю возникновения науки хадисоведения, раскрывает деятельность великих хадисоведов Бухари и Муслим и их влияние на татарское общество, приводит биографию турецкого ученого Мухаметгариф бека и т.д. Сами толкования составлены в определенном порядке: предания на арабском языке, потом перевод на татарский язык, далее комментарии.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОИЗВЕДЕНИЕ ГАБДРАШИТА ИБРАГИМОВА "ТЫСЯЧА И ОДИН ХАДИС"

The article reveals the activities of Gabdrashit Ibragimov, in particular his work «One thousand and one hadiths». This book is based on the work of the Turkish scientist Mukhametgarif bek bine Umar «Thousand and one hadiths». Gabdrashit Ibragimov translated the stories into Tatar and made extensive comments on them, where his ideas and views were mostly expressed. The author’s anti-governmental thoughts were found in them during the preliminary investigation into the case of pan-Islamist propaganda. The book by Gabdrashit hazrat consists of two parts: the introduction and the interpretation itself. In the introductory part the author describes the history of the emergence of the science of hadiths studies, reveals the activities of the great hadiths experts - Bukhari and Muslim and their influence on the Tatar society. The part also contains the biography of the turkish scientist Mukhametgarif bek, etc. The interpretations themselves are composed in a certain order: stories in Arabic, then their translation into Tatar and further comments.

Текст научной работы на тему «GABDRASHIT IBRAGIMOV’S WORK "THOUSAND AND ONE HADITHS"»

УДК 94(470.3)

Р.А. Гыймазова Габдрэшит Ибраhимовныщ «Мен дэ бер хэдис» эсэре

Бу мэкaлэдэ Гaбдpэшит Ибpahимoвныд эшчэнлeгe, aepым aлгaндa «Мсд дэ 6ep xэдиc» эcэpe кapaлa. Бу китaпныд нигeзeндэ тepeк гaлимe Мexэммэт Гapиф бик бин Умapныд «Мсд дэ 6ep xэдиc» xeзмэтe ятa. Гaбдpэшит Ибpahимoв pивaятьлэpнe тaтapчaгa тэp^eмэ итэ hэм aлapгa кид шэpexлэp язa. Бу шэpexлэpдэ кYбeceнчэ яныд идeялэpe hэм кapaшлapы чaгылa, aлap apacb^a пaниcлaмиcтик пpoпaгaндa эшe бyeнчa aлдaн тикшepY вaкbпындa xeкYмэткэ кapшы фикepлэp дип тaбылгaннapы дa бyлa. ^б^эшит xэзpэтнeд xeзмэтe икe eлeштэн ropa: кepeш eлeшe hэм шэpexлэpe. Кepeш eлeшeндэ aвтop xэдиcлэpнe eйpэнY фэнснсд бapлыккa килу тapиxын тacвиpлый, Бoxapи hэм Мecлим кeбeк бeeк xэдиcчe-лэpнeд эшчэнлeгeн hэм aлapныд тaтap жрмгыятснэ тээcиpeн a4a, тepeк г&лимс Мexэммэт Гapиф бикнeд биoгpaфияceн кш^э h.6. Шэpexлэp Yзлэpe билгeлe 6ep тэpтиптэ тeзeлгэн: гapэп тeлeндэгe pивaятьлэp, aлapныд тaтapчaгa тэp^eмэлэpe, aннapы шэpexлэp.

Ачкыч сузлэр: Гaбдpэшит Ибpahимoв, Гaбдpэшит кaзый, пaнтюpкизм, «Мсд дэ 6ep xэдиc», Нигмaтyллиннap-Бyби, Иж-Бубый мэдpэcэce.

XX йeз бaшы тaтap xaлкы тapиxындa зyp Yзгэpeшлэp, тэpэкъкыять бслэн бepгэ импepиячeл xeкYмэт тapaфыннaн кыcy, эзэpлeклэY ыcyллa-pыныд ядa тepлэpe тaбылып тopy бслэн эcэpлe. СYЗ, мaтбyгaт иpeгe any бслэн бepгэ пaниcлaмизм hэм пaнтюpкизм иceмe acтындa бeтeн Fycия бyйлaп ^эeлдepeлгэн тaтap xaлкыныд yкымышлылapынa кapшы кepэш бaшлaнa. Бу кepэш тaтap зыялылapын гынa тYгeл, э ^эмгыятьнсд бapлык кaтлayлapын YЗ эчснэ aлa, чeнки aлгa cepeлгэн cэяcэт мэгapиф eлкэceндэ тaмыp ^en килгэн ядaчa уку-укыту ыcyлынa hэм шушы ыcyл бслэн гaмэл кылучы мэктэn-мэдpэcэлэpгэ дэ кapшы чыгa. Кaдимчeлэp hэм ^эдидчeлэp apacындa бapгaн кepэштэн xaкимият YЗ cэяcэтeн тopмышкa aшыpyдa бик кyлaй фaйдaлaнa. Кaдимчeлэp тapaфыннaн язылгaн шикaятьлэp нэти^э-ceндэ ^п кснэ мэктэn-мэдpэcэлэp тyздыpылыn, мeгaллимнэpe тepмэлэpгэ ябылa1.

Элсте yйдыpмaлap бслэн тулы, фapaзлapгa нигсзлэнгэн, лэкин xaкыйкaтьтэ кYn кeшeлэpнeд эшчэнлсгснэ hэм тopмышынa нoктa кyйгaн элсгс «naниcлaмизм» hэм «naнтюpкизм» xэpэкэтс cэяcэтчс, ^эмэгать эшлeклece, дин бслгсчс, nyблициcт Гaбдpэшит Ибpahимoвны дa читлэтсп Yтми. Тaтapcтaн ^eмhYpиятe Милли apxивындa caклaнyчы эшлэp дэ бу

1 Мoдa миcaл итсп XX йeз бaшындa бeтeн Рycиядэ шehpэтe тapaлгaн Бу-быйлap npo^c^rn дa китepepгэ мeмкин. Kapa: Гимaзoвa Р.А. Пpocвeтитeльcкaя дeятeльнocть Нигмaтyллиныx-Бyби (тонсц XIX - нaчaлo XX вв.) Kaзaнь: ne4a^ ный ,^op, 2004. 220 c.

хакта сейли (ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 1-11). Ул белемне терле уку йортларында ала. Аз гына вакыт булса да, заманы ечен атаклы Кышкар авылы (хэзер Татарстанныц Арча районы) мэдрэсэсендэ дэ белем алган2.

Габдрэшит казыйньщ эшчэнлеге кYпкырлы. Егермегэ якын китап авторы, ул нэшер иткэн, яисэ наширлегендэ катнашкан терле ^ирлектэ денья кYргэн вакытлы матбугат басмалары да унлап. Алар «Миръат», «блфэт», «эт-Тилмиз», «Нэ^эт», «Терк CYзе», «Ислам деньясы», «^^аде ислам» h.б.

Габдрэшит ИбраЬимовныц эзлэнYчелэр кYЗлегеннэн читтэ калып барган тагын бер хезмэтенэ тукталып Yтэсе килэ. Ул да булса 1907 елны Санкт-Петербургта денья кYргэн «Мец дэ бер хэдис» эсэре. Элеге хезмэтнец нигезендэ терек авторы Мехэммэдгариф бэкнец «Мец дэ бер хэдис» эсэре ята. Бу хакта Г. ИбраИимов: «Биц бир хэдис шэриф»не тэртип вэ госманлы теленэ тэр^емэ кылган кеше Теркия голямасыннан Мехэммэдгариф бэктер. Табг иттергэн кеше дэ углы доктор Нэ^метдин бэктер» (ИбраИимов, 1905), дип язып Yтэ.

Мехэммэдгариф бэк Эрзум шэhэре тупчы команданы мэрхYм хащи Гомэр бэкнец улы, Теркиядэ мэшhYP ИбраЬим пашаныц3 якыны булган. Ьижри белэн 1261 елны (1844) Эрзумда туган. 1278 елга кадэр Гариф бэк мэктэптэ укыганнан соц, дэYлэт хезмэтенэ керешэ. Бер тарафтан дэYлэт мэхкэмэсендэ хезмэт итеп, икенче тарафтан ж;амигь шэриф дэреслэренэ йереп, дин гыйлеменнэн укытырга рехсэт алган. Ьи^ри белэн 1294 елда (1877-1878) Русия илэ булган сугышта Анатолиядэ баш командан Эхмэт Мохтар Паша хэзрэтлэренец янында, сугыш башыннан ахырына кадэр, писарь булган. Ьи^ри белэн 1304 елда рак белэн авыртып китеп, 1315 елны (1898) 54 яшендэ Истанбулда вафат (ИбраИимов, 1905, б. 9-10).

Терек галиме Мехэммэдгариф бэк Yзенец «Мец дэ бер хэдис» хезмэтен тезегэндэ гарэп телле хэдис ^ыентыкларыннан файдаланган. Нигездэ хэдислэр мисырлы дин галиме, тарихчы, тел белгече hэм шагыйрь ^амалетдин эс-Суютиныц (1445-1505) «^амиг эс-сэгыйр»еннэн алынса, 578 нче номерлы хэдис Мехэммэд эл-Мэнэвинец «Файдэл-кадир би шэрхил-^эмигис-сэгыйр» ^ыентыгыннан алынган. Габдрэшит казый тарафыннан элеге хэдислэр эшкэртелеп, татар теленэ тэр^емэ ителеп, шэрехлэр белэн тулыландырылган.

2 Кышкар мэдрэсэсе бай сэYДЭгэр, берничэ сабын кайнату заводлары ху^асы Баязит бине Госман тарафыннан оештырылган Иэм аныц нэселе иганэсенэ яшэгэн. Финанс мэсьэлэсе хэл ителгэн булганлыктан, авторитетлы мегаллим-нэрне мэдрэсэгэ тарта алганлыктан, заманасы ечен алдынгы мэдрэсэлэрнец берсе булган. Шуца кYрэ, тирэ-як авыллардан гына тYгел, Казан, Ырынбур, Жидесу, Касыйм, Себер якларыннан шэкертлэр килгэн. Атаклы шэкертлэре: Габделжэббар Кандалый, Мехэммэтгариф Тукаев, Мотыйгулла Техфэтуллин, Габдрэшит ИбраЬимов, Фатыйх Халиди, Таиб Яхин И.б.

3 Монда, курэсец, госманлы дэYлэт эшлеклесе, 1877-1878 еллардагы рус-терек сугышы вакытында беек вэзир ИбраЬим ЭИэм паша кYЗ алдында тотылган.

Нэкъ менэ шушы шэpexлэpeндэ naниcлaмизм npoцeccы вaкытындa xaкимияткэ кapшы фикepлэp тaбылгaн: Бу xaктa Бyбыйлap ecтeннэн oeштыpылгaн xeкeм эшендэ: «Apaбcкий тeкcт npeдaний, coдepжaщий изpeчeния Мyxaммeдa, не зaключaют в cc6c пpecтyпнoгo, являeтcя для мycyльмaн cвятынeю, вxoдящeю в cocтaв иx вepы и нс мoгyщeю no этoй дичине noдвepгaтьcя нapeкaниям. Taтapcкий nepeвoд apaбcкoгo тeкcтa близoк к noдлинникy - тоже нс имеет coмнитeльныx мест. Оcoбoгo внимaния тpeбyeт лишь «тoлкoвaниe» npeдaний, npинaдлeжaщee aвтopy» (TP ]№\. Ф. 41. Tacв. 11. Эш 2. Б. 47), дип язылган.

Гaбдpэшит Ибpahимoвныд «Мсд дэ 6cp xэдиc» xeзмэтe кepeш eлeштэн hэм шэpexтэн тopa. Yз чиpaтындa, 10 биттэн тopгaн кepeш eлeш тэ, бepничэ киcэккэ бYлeнгэн:

- 2-6 битлэpдэ Г. Ибpahимoвныд «Мсд дэ 6cp xэдиc» xeзмэтeнэ кepeш CYЗ ypын aлгaн. Aндa ул xэдиc гыйлeмeнeд тaтapлapдa кид тapaлмaгaнлыгын, гapэплэp тapaфыннaн бу eлкэ яxшы eйpэнeлгэн булуы hэм имaм Бoxapи, Мecлимнeд эшчэнлеге бслэн тaныштыpыn китэ.

- 7 биттэ Лaтыйф Сэлим пaшaныд Нэ^метдин Мexэммэдгapиф yлынa гapэn телендэ язылгaн xaты ypнaштыpылгaн. Пaшa Гapиф бэк xeзмэтeнэ яxшы бэялэмэ б^ещ aны бacтыpыn чыгapыpгa киpэклeгeн эйтэ.

- 8 биттэ Мexэммэдгapиф бэк улы Нэ^метдиннед Лaтыйф Сэлим пaшaгa тepeк тслсндэ язылгaн ^aвan xa™ ypнaштыpылгaн. Ул aндa xэдиcлэp ^ыенытыгыныд бacылyын hэм pyc-тepск cyгышынa бaгыш-лaнгaн «Сэpнсвэшэт, ягъни мсд икс йeз тyкcaн дYpт cэнэ hи^pияceндэ Fycия мexэpэбэcс иcнэcсндэ бaшымызa килэнлэp» иcсмлс икснчс 6cp xсзмэтснсд бacмaгa эзсpлэнYCн xэбэp итэ.

- 9-10 битлэpдэ Мexэммэдгapиф бэкнсд YЗ биoгpaфияce ypын aлгaн.

Шэpсx eлсшс Yзe дэ ксpсш CYЗ бслэн бaшлaныn китэ. Aвтop aндa

coдгы eгepмe-yтыз сллap эчсндэ гыйлсмлс тepсклэpнсд мeceлмaннapгa Вoльтсp, Жaн-Жaк Fycco, Мoнтсcкьс ^б. тэp^смэ итсп, тaнытyлapы xaкындa язa. Бу зыялылap pycиялслэp eчсн Пушкин, Лepмoнтoв, Гoгoль кeбeклэp, ди. Ьэм элеге бeeк шэxecлэp тapaфыннaн эйтелгэн xикмэтлe CYЗлэpнeд Kopъэннэн, ceннэттэн aлынyын бeлмэYлэpeнэ aчынa.

«Мед дэ 6cp xэдиc» ^ыeнтыгындaгы xэдиcлэpнeд биpeлeшeнэ килгэндэ, ид элек xэдиcнeд гapэn вapиaнты, aннaн coд тaтap теленэ тэp^eмэce, шyннaн coд шэpexe китepeлэ. Хэдиcлэpнeд иcнэдлэpe б^ел-мэcэ дэ, Гaбдpэшит Ибpahимoв aныд кaйcы ^ыешыкган aлынгaнын эйтсп Yтen, «эxaдиc мeндэpи^энeд paвилэpeнe вэ миxpa^лэpнe aдлaмaк иcтэяннэp «^aмиг эc-caгыйp» вэ шэpexлэpeнэ мepэ^эгaть бoepcыннap» (Ибpahимoв, 1905, б. 18), ди.

«Мед дэ 6cp xэдиc» эcэpe тaтapлap apacындa зyp кызыкcынy белэн табул итслсп, яpaтыn yкылгaн кYpэceд, чeнки 1910 eлгa ул инде 20000 гэ якын тиpaж белэн бacылыn чыккaн. Гaбдpэшит кaзыйныд элеге xeзмэтe бepтyгaн Бyбыйлap эше вaкытындa дa бик еш телгэ aлынa. TeнтY

вакытында аларныц йортларыннан да, мэдрэсэ китапханэсеннэн дэ, башка мегаллимнэр, процесс вакытында тикшерещ Yткэн кешелэрнец кулларында да элеге басма табылган hэм конфискациялэнгэн.

1911 елныц 1 февралендэ Казан губерна жандармериясе идарэсенэ Вятка губернасы Сарапул еязе ротмистры А.И. Будагоский тарафыннан ^ибэрелгэн телеграммада Г. ИбраЬимовныц «Мец дэ бер хэдис»нец ^инаятьчел булуы, шунлыктан Казан кибетлэрендэ, «Миллэт» басмаханэ-сендэ тешу Yткэрергэ кирэклеге hэм табылган эдэбиятны ^ыеп алу тиешлеге хэбэр ителэ (ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш. 3. Б. 24). Шуныц нигезендэ 1911 елныц 4-5 февраль кеннэрендэ уздырылган тешу вакытында Печэн базарындагы Идрисов-Галиев сэYДЭ йортыныц «Миллэт» китап кибетеннэн (Здание типографии «Миллят») hэм шул ук сэYДЭ йортыныц Зур мещан урамындагы складыннан - 1032 экземпляр, мещан Вэли Эхмэдуллинныц МэскэY урамындагын «Сабах» кибетеннэн (Галеев, 2000) - 257 экземляр китап конфискациялэнэ (ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 3. Б. 26).

Казан окружной мэхкэмэсенец меhим эшлэр буенча тикшерYчесе Шулинский 1911 елныц 29 апрелендэге карары нигезендэ Г.ИбраЬи-мовныц «Мец дэ бер хэдис»енец 5, 11, 27, 54, 57, 61, 88, 196, 206, 211, 229, 232, 235, 237, 264, 335, 416, 437, 464, 475, 498, 505, 507, 510, 519, 522, 535, 557, 561, 566, 577, 578, 596, 634, 662, 667, 772, 786, 799, 848, 830, 861, 880, 995, 997 кб. номерлы хэдислэренец (барлыгы 40тан артык) шэрехлэрен рус теленэ тэр^емэ иттерY ечен экспертка - Казан университеты профессоры Николай Федорович Катановка ^ибэрэ (Шунда ук. Эш 5. Б. 1-1об.). 64 кен буе эксперт Н.Ф. Катанов элеге хезмэтне ейрэнеп чыгып, кирэкле ^ирлэрен урысчага тэр^емэ итэ (Шунда ук. Эш 5. Б. 39-82, 85; Эш 10. Б 69-95).

Татарстан ^емhYриятенец Милли архивында Фатыйх Кэрими фондында (ТР МА. Ф. 1370. Тасв. 1. Эш 22. Б. 24-24 об.) сакланучы «Мец дэ бер хэдис» ^ыентыгы белэн бэйлэнешле бер хат та игътибарны ^элеп итэ. Элеге язма 1912 елныц 12 мартында Шэйхерразый Эхмэдуллин тарафыннан ^эмэгать эшлеклесе, эдип hэм журналист Фатыйх Кэримигэ

4

язылган .

Хат авторы: «1911 ел 3 мартта бэн - бер охотник Сарапул каласына бардым. Максудым шул иде: бэн Сарапулда торгучы ротмистр жандармский полковник Антон Иванычка5 кунак улып кердем. [...]

КерYем илэ кYPдем: бер кYмэсендэ бик кYп безем меселман китап-лары естэлдэ. Муаффэкатэн ачып карадым. [...] Бэн дидем: «Бу нэдэй

4 Элеге хатныц тулы басмасын «Гасырлар авазы» журналыннан укырга мемкин. Кара: Гыймазова Р. «Арамызда кYп CYЗ улды, язып бетерерлек тYгел» / Р. Гыймазова, Р. Мэрданов // Гасырлар авазы - Эхо веков. 2001. № 1/2. 82-87 бб.

5 Антон Иванович Будаговский - жандармерия ротмистры.

китаплар?». Диде: «Бэн Бубый ышкулыннан6 тентеп алдым7», - диде. [...] «Сэн «Мец дэ бер хэдис» китабын белэсYнме?» - диде. Бэн: «Белэм, Yземдэ дэ бар», - дидем. «ИбрЛимовныцмы?» - диде. «Шул», - дидем. Мица «Мец бер хэдис» биреп, «шушы урыннан укып, мица перевот ит!» -диде. Бэн укыдым. Сейлэдем, бэн сейлэгэч, «Ялгалайсыц!» - диде. «Вам на три год етермэ!» - диде. 464 нче хэдис иде8. Атышуны тэгълим хакында иде. Янэ бер хэдис кYрсэтте. Янэ перевот иттем. Янэ «Ялганныйсыц!» - диде. Ул хэдис 861 нче хэдис9 иде. [...] Ул эйтте: «Синец перевот илэ бэн перевот иттергэн перевот арасында зур аерма бар!» - диде. «Алар перевоты хе^мэткэ зарарлы. Синец перевотыц зарарсыз», - диде. «Син Yзец юри, тезэтеп перевот итэсец», - диде. [...] «Ибраhим китапларыны утка як!» - дип эйтте бэца».

Панисламиз процессы вакытында Г. ИбрЛимовныц шулай ук «ДэYре галэм» (1909), «Миръат»ы (1900-1903, 1907-1909) телгэ алына. 1911 елныц 24, 26 ноябре hэм 1, 2 декабрьлэрендэ матбугат эшлэре буенча Казан вакытлы матбугаты эгъзасы Н.А. Ашмарин тарафыннан уткэрелгэн экспертиза беркетмэсендэ «Миръат»ына «панисламизм» белэн бэйлэнешле тYгел дип бэя бирелгэн (ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 9. Б. 113).

Хакыйкатьтэ, чыннан да «Миръат» саннарын карасак, элеге мэка-лэлэр кYбрэк фэлсэфи юнэлештэ язылган. Мэсэлэн:

«Адэм баласы кезгегэ караса, Yзене дэ, этрафында булганларны hэм кYрер. Эгэр дэ кезгедэ бер терле сэнэгате махсуса10 булса, ул вакыт Yзене дэ берничэ терле шэкелдэ кYрэ белер. Га^эеп бер замана килдек: hэрнэрсэнец хакыкысы бар: чыны бар, ялганы бар. Эмма кезгегэ карамак эчендэ, бервакыт тэгаен итэргэ кирэк, вэ кезгене тота да белергэ кирэк» (Ибраhимов, Миръат, №3, б. 2), - дип, тирэ-юньдэ булган вакыйгаларга бер яклы гына тYгел, терле яклап ^залларга кирэклеген ассызыклый.

«Миръат» саннарында рус телен ейрэтY, гимназиялэрдэ укуга карашы лояль булса, «Мец дэ бер хэдис»тэ фикер Yзгэрешен кYрэбез. Бу бигрэк тэ 557 нче хэдисендэ кыз балаларга белем 6^y елешен шэрех кылганда кYренэ.

557 нче хэдис: «Балаларыгызны суда йезэргэ, ук атарга Yгрэтецез. Хатыннарныц ейлэрендэ вакыт кичрэ торган уенчыклары йип эрли торган орчыкларыдыр...». Элеге хэдиснец Габдрэшит Ибраhимов тарафыннан

6 Вятка губернасы Сарапул еязе Иж-Бубый авылы (хэзер Татарстанныц Эгер^е районы) мэдрэсэсе.

7 Бубый ышкулында тенту - 1911 елныц 29 январь тенендэ Бубый мэдрэсэсе укытучылары hэм шэкертлэре панисламизмда гаеплэнеп, мэдрэсэдэ тенту ясала, мэдрэсэ ^итэкчелэре кулга алынып, Сарапул термэсенэ жибэрелэ.

8 464 нче хэдис: «Ук атмак лэhY (уен) - буш кичерелгэн вакытларныц хэерлеседер».

9 861 нче хэдис: «Ьэркем кэлимэте (сYз) АллаИ гали вэ бэлэнд (беек) улсын ечен катталь идэрсэ (Yтерсэ), бу адэм фи сэбили (юл) Аллаhи газидер».

10 сэнэгате махсуса - бозыклык, кимчелек.

эшлэнгэн шэрехе игътибарга лаеклы. «Моннан утыз-кырык ел элек меселман авылларында hэр нэрсэне дэ хатыннар тукып, hэммэ киемнэр дэ хатыннар тарафыннан тегелэ иде. Шунлыктан, хуж;алык ечен сарыф кылынган акча кYлэме аз булган. Эмма элеге заманда фабрикалар ^бэйде. Кул белэн эшлэнгэн эйберлэрнец бэялэре артты. Шуныц ечен кыз балаларга кул hенэре ейрэтY кирэк. Пэйгамбэребез дэ моца игътибар иткэн. БYгенге кендэ без кызларыбызга Аурупа тэрбиясен бирергэ телибез. Yзебезнец борынгы шегыльлэребезне оныттык. Аурупа тэрбиясеннэн нинди файда кYрербез? Чепчиклар ясарга, карсет кияргэ, пионинада уйнарга ейрэтэбез. Yз башыбызга бэлэсе арта. Мэсарифе кYбэя. Соцрак, кучерга, горничныйга, экономкага мохтащлык туа. Денья ечен, кара кен ечен кирэкле гамэллэрне: аш пешерY, ризыкны мемкин кадэр азрак чыгымнар белэн хэзерлэY, акча китерерлек кул hенэрлэрен ейрэтмибез. Милли тэрбияне оныттык. Килэчэктэ безнец кызларыбыз балаларын ничек тэрбиялэрлэр, шуны уйламыйбыз. Халкыбыз хатын-нарыбызга Аурупа тэрбиясен бирсэ, миллэтнец килэчэге юктыр. Кызларыбызга дини вэ милли тэрбия бирY тиеш», ди.

Габдрэшит казыйныц кYпкырлы эшчэнлеген кYзаллаганнан соц, ^амал Вэлидинец 1915 елны язган CYЗлэре искэ тешэ: «Габдеррашид казый, Гатаулла Баязитов, Риза казый, Фатыйх Кэримов, Ьади Максуди, Исмэгыйль бэй hэм аныц уку-укыту мэгарифенэ зур елеш керткэн берничэ укучысын - Галимж;ан Баруди, Хэйрулла Госмани, Эхмэт hэм Гани Хесэеновлэр, Габдулла hэм Гобэйдулла Бубыйларны кушсак, без татарларны 1905 ел имтиханына хэзерлэгэн кешелэрне атап утэрбез», - ди ул (Вэлидов, 1915).

Бу шэхеслэр барысы да Русия меселманнарыныц и^тимагый фикер Yсешенэ зур йогынты ясаганнар. Аларныц hэрберсе YЗ юлы белэн, лэкин бер максатка юнэлгэннэр - милли-дини Yзацны саклап калу. Фатыйх Кэрими, Ьади Атласи, Садри Максуди татар халкыныц килэчэген терки халыклар белэн берлэшYДЭ кYрсэ, Хэсэнгата Габэши, Ризаэтдин Фэхретдин hэм Гатаулла Баязитов, татар ^эмгыятен дини hэм мэдэни Yзгэрешкэ ендэсэлэр, Габдрэшит ИбраИимов - милли ихтыя^ларны канэгатьлэндерYДЭ сэяси юлны сайлый.

Чыганаклар hэм эдэбият

1. ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 1.

2. ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 2.

3. ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 3.

4. ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 4.

5. ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 5.

6. ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 6.

7. ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 7.

8. ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 8.

9. ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 9.

10. ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 10.

11. ТР МА. Ф. 41. Тасв. 11. Эш 11.

12. ТР МА. Ф. 1370. Тасв. 1. Эш 22.

13. Гимазова Р.А. Просветительская деятельность Нигматуллиных-Буби (конец XIX - начало XX вв.). Казань: Печатный Двор, 2004. 220 с.

14. Ибраhимов Г. Мец дэ бер хэдис. СПб.: Габдрэшит бине Гомэр Ибра-hимов басмаханэсе, 1905. 8 б.

15. Здание типографии «Миллят» // Режим доступа: http://old-kzn.ru/ houses/read/zdanie-tipografii-milljat.html (дата обращения: 31.10.2017).

16. Галеев Н. Татарские торгово-промышленные фирмы Казани XIX -начала XX вв. // Гасырлар авазы - Эхо веков. 2000. № 1/2 // Режим доступа: http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/ 2000_1_2/11/11_1/ (дата обращения: 31.10.2017).

17. Гыймазова Р. «Арамызда куп CYЗ улды, язып бетерерлек тYгел» / Р.Гыймазова, Р.Мэрданов // Гасырлар авазы - Эхо веков. 2001. № 1/2. 82-87 бб.

18. ИбраЫмов Г. Ликулли мэками мэкали вэ ликулли мэйдан риж;ал // Миръат. № 3. Б. 4.

19. Вэлидов Щ. Ун еллык тарихыбыздан бер кисэк // Вакыт. 1915. 4 март.

Р.А. Гимазова

Произведение Габдрашита Ибрагимова «Тысяча и один хадис»

В данной статье раскрывается деятельность Габдрашита Ибрагимова, в частности его труд «Мен да бер хадис» («Тысяча и один хадис»). В основе этой книги лежит труд турецкого ученого Мухаметгариф бека бине Умара «Тысяча и один хадис». Габдрашит Ибрагимов перевел предания на татарский язык и сделал обширные комментарии к ним, где в основном и выражены его идеи и взгляды, в которых, во время предварительного следствия по делу панисламистской пропаганды, были обнаружены противоправительственные мысли автора. Труд Габдрашит хазрата состоит из двух частей: вводная часть и сами толкования. Во вводной части автор описывает историю возникновения науки хадисоведения, раскрывает деятельность великих хадисоведов Бухари и Муслим и их влияние на татарское общество, приводит биографию турецкого ученого Мухаметгариф бека и т.д. Сами толкования составлены в определенном порядке: предания на арабском языке, потом перевод на татарский язык, далее комментарии.

Ключевые слова: Габдрашит Ибрагимов, Габдрашит кази, пантюркизм, «Тысяча и один хадис», Нигматуллины-Буби, медресе Иж-Бобья.

R.A. Gimazova

Gabdrashit Ibragimov's work «Thousand and One hadiths»

The article reveals the activities of Gabdrashit Ibragimov, in particular his work «One thousand and one hadiths». This book is based on the work of the Turkish scientist Mukhametgarif bek bine Umar «Thousand and one hadiths». Gabdrashit Ibragimov translated the stories into Tatar and made extensive comments on them, where his ideas and views were mostly expressed. The author's anti-governmental thoughts were found

in them during the preliminary investigation into the case of pan-Islamist propaganda. The book by Gabdrashit hazrat consists of two parts: the introduction and the interpretation itself. In the introductory part the author describes the history of the emergence of the science of hadiths studies, reveals the activities of the great hadiths experts -Bukhari and Muslim and their influence on the Tatar society. The part also contains the biography of the turkish scientist Mukhametgarif bek, etc. The interpretations themselves are composed in a certain order: stories in Arabic, then their translation into Tatar and further comments.

Keywords: Gabdrashit Ibragimov, Gabdrashit-qadi, pan-Turkism, «Thousand and One hadiths», Nigmatullins-Bubi, medrese of Izh-Bobya.

Гимазова Рафиля Алмарисовна - кандидат исторических наук, заведующая кафедрой татарского языка и национальной культуры Российского исламского института (г. Казань); e-mail: rafilyagim@gmail.com

Гыймазова Рафилэ Алмарис кызы - тарих фэннэре кандидаты, Россия ислам институтыньщ татар теле h9M милли мэдэният кафедрасы медире (Казан шэhэре).

Gimazova Rafilya Almarisovna - Candidate of Historical Sciences, Head of the Department of the Tatar language and national culture of the Russian Islamic Institute (Kazan).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.