CC BY
16КОРЪЭННЕ ТЭР^ЕМЭ ИТУ М0МКИНМЕ? © Нуриев Г.С., Сабиржанов Н.Н.
Казан (Идел буе) федераль университетынын Филология h9M сэнгать институты профессоры, филология фэннэре докторы (Казан шэhэре)
Yзэклэшкэн дини оешма - Татарстан Республикасы меселманнары Диния нэзарэтенен яшьлэр белэн эшлэY бYлеге белгече (Казан шэhэре)
Мэкалэдэ 0Y3 Коръэн тэфсире язылганда Yтэлергэ тиешле шартлар турында бара. Элеге елкэдэ татарлардан Шэйхелислам Хэмиди баш-карган хезмэтлэр турында да мэгьлумат бирелэ.
Коръэн анлатмасын (тэфсир) тезYче яки аны башка телгэ тэржемэ итуче нинди сыйфатларга ия булырга тиеш сон?
Элеге сыйфатларны санап чыкканчы, Корьэнне CYЗгэ-CYЗ (калькалашты-рып) тэржемэ итэргэ ярамаганлыгы турында берничэ CYЗ эйтеп узасыбыз килэ. Биредэ анлатма бирY, мэгьнэгэ ачыклык керту зарур, ченки ул -АллаЬы Тэгалэнен CYзе. Бар кешелек деньясы Изге Китапнын (яки мона охшаш китапнын) берэр CYрэсенэ бэрабэр берни дэ ижат итэ алмый.
АллаЪы Тэгалэ Коръэни-Кэримдэ эйтэ: «Колыбызга сэхифэлэп (влеш-лэп) Коръэн ицдергэнебездэн шиклэнсэгез, шуца охшаш бер сурэ (язып) китерегез вэ узегезне двресен свйли торган кешелэр дип уйласагыз, Аллактан башка шаhитлэрегезне чакырыгыз» («Бэкара (Сыер)» CYрэсе, 23 нче аятьнен татарча мэгьнэсе). Галэ габд - кол, хезмэтче, бэндэ. Бу оч-ракта пэйгамбэребез Мехэммэд (сгв) кYЗ алдында тотыла. Кол кэлимэсен туры мэгънэсендэ ирегеннэн мэхрум ителгэн кол дип тугел, э бэлки бэндэ, рухият хезмэтчесе, АллаЬнын илчесе, пэйгамбэр мэгънэсендэ анларга ки-рэк. YэдгYY шYhэдэ экуи - шаЬитлэрегезне чакырып китерегез. Бу очракта шYhэдэ - тарафдарлар, ярдэмчелэр, ягъни илаИлар, потлар мэгънэсендэ килэ. [Коръэн 2011: 20].
Коръэннен Yзенчэлеге - бер аятьнен бер-берсенэ каршы килми торган бер, ике яки ун терле мэгънэлэргэ ия булырга мемкин булуында. Бу турыда тулырак белергэ телэгэн кеше Бэйзави тэфсирен («Энвар ут-тэнзил вэ эсрар ут-тээвил» китабын) укый ала.
Коръэн теленен Yзенчэлеге - ул Yзлэренэ куптерле мэгънэлэр сыйдыр-ган CYЗлэрдэн тезелгэн-оешкан.
Коръэн текстынын тагын бер Yзенчэлеге - анда Пэйгамбэребезнен (сгв) Yзе тарафыннан бирелгэн анлатмалар талэп ителэ торган урыннар да аз тугел, ченки моннан башка аларны бYтэнчэ анларга мемкин. АллаЬ Илчесе (сгв) кешелэргэ Коръэнне анлатучы теп мегаллим булып кала.
Коръэндэ терле очракларга яки урынчалыкка таянып, кешелэрнен тор-мышы hэм кенкYрешенэ бэйле сорауларга жавап кебек ингэн аятьлэр дэ бихисап. Эгэр дэ Коръэнне очрагына туры килгэн хэллэрне белмичэ тэрже-мэ кылсан, кешелэр ялгыш фикерлэргэ юлыгачак.
Шулай ук Коръэндэ иман, Ислам, АллаЬныц сыйфатлары, куклэр Иэм жирлэр, хокук, канун, тарих, гореф-гадэтлэр Иэм гарэп теленец суз сэнгате (красноречие) фэннэре белэн бэйле аятьлэр бар. Эгэр дэ галим кеше (гарэп телен никадэр камил дэрэжэдэ белгэн хэлдэ дэ) югарыда телгэ алынган фэннэр буенча мэгънэ эчтэлеген бирэ алмаса, ул, аятьнец бар тирэнлегенэ тешенэ Иэм аны шул дэрэжэдэ ацлата алмаячак. Менэ ни ечен Коръэнне сузгэ-суз тэржемэ иту мэгънэсез гамэл булып тора. (Хэзерге кендэ рус телендэге тэржемэлэрнец барысы да сузгэ-суз тэржемэлэрдэн санала.)
Шул сэбэпле, Коръэнне ацлатма бирудэн тыш тэржемэ итэргэ ярамый. Ацлатма (тэфсир) тезу ечен билгеле бер кагыйдэлэрне утэргэ кирэк. Коръэн тэржемэсендэ яки аныц тэфсирендэ элеге талэплэрнец берсе генэ сакланма-ган очракта да, бу жаваплылыкны уз естенэ алган зат (шэхес) узе дэ ялгы-шачак Иэм башкаларны да ялгыш фикерлэргэ кертеп жибэрэчэк.
Хэзер Коръэн тэфсирен (ягъни ацлатмасын) твЗYче ия булырга тиеш шартларны санап узыйк.
1. Ул гарэп телен hэм аныц семантикасын (мэгънэ катламнарын) камил дэрэщэдэ белергэ тиеш. Шул сэбэпле, телне белмэгэн кешегэ тэфсир тезу эшенэ алынырга ярамый. Ул камил дэрэжэдэ гарэп теленец грамматик тезелешен белергэ тиеш. Г арэп телендэ Иэр сузнец мэгънэсе хэтта хэ-рэкэлэр узгэргэн саен алмашына.
2. Берничэ телнец сарыф фэнен (морфология hэм сузлэрнец тврлэне-шен) камил дэрэщэдэ белY зарур. Ягъни Иэр сузнец нигезен, суз ясалышын, форма ягыннан мэгънэ узгэрешен белергэ кирэк. Боларныц барысын да белми торып, бетен Коръэнне ялгыш ацларга мемкин.
3. Ул этимология (сузлэрнец килеп чыгышы; гарэпчэ - гыйльмел иш-тикак) фэнен тепле итеп узлэштергэн булырга тиеш. Эгэр дэ ике та-мырдаш суз булса, аларныц мэгънэсе сузнец нигезе буенча карала.
4. Семантиканы (лингвистика фэнендэ тел берэмлеклэренец мэгънэ-сен ейрэнуче махсус булек; гарэпчэ - мэган) белергэ кирэк. Бу аца сузнец оешуы буенча мэгънэсен ацларга мемкинлек бирэчэк.
5. Шулай ук камил дэрэщэдэ стилистиканы (иц кимендэ ике телне-кен; гарэпчэ - гыйльмел бэян) да белергэ кирэк. Бу - жемлэ тезелеше узенчэлеклэре Иэм аларныц узгэрешлэре буенча сузнец туры Иэм кучерелмэ мэгънэлэрен ацларга мемкинлек бирэчэк.
6. Риторика (гарэпчэ - бэлэгать; кайбер сузлеклэрдэ «красноречие» тешенчэсе дэ «бэлэгать» дип тэржемэ ителгэн [Русско-булгарский словарь 2010: 53]) фэнен белергэ кирэк. Бу - сейлэм дэрэжэсендэге осталыкны ачарга ярдэм итэчэк.
Алда эйтелгэн еч фэнне Коръэн тэфсире тезергэ яки Коръэни-Кэримне тэржемэ кылырга жыенганнарга белу мэжбури. Элеге фэннэрне белмэгэн кеше Коръэн теленец камил ритмлы, искиткеч бай Иэм аИэцле булуын ацлый алмаячак. Элеге фэннэрне узлэштергэн кеше Коръэннец могжиза,
АллаИ CYзе булуын анлый да алыр, Иэм бар кешелек деньясынын мона ох-шаш эсэр тудырырга сэлэтсез икэнлегенэ тешенер!
Пэйгамбэребез (сгв) заманында гарэп теленен CYЗ сэнгате (красноречие) ин югары баскычта булган, Иэм ул вакытта яшэгэн гарэплэр Коръэн CYзенен мэгънэви тирэнлегенэ Иэм гYЗЭллегенэ тан калганнар, шулай ук, кешенен мона охшаш китап барлыкка китерэ алмаячагын, монда АллаЬнын кодрэте булуын анлаганнар. (АллаЪньщ Китапларына (ТэYрат, Зэбур, Инжил, Коръэни-Кэрим) ышану - иман шартларыннан санала.) Шуны анлау аша гарэплэрнен купчелеге Коръэнне таныган, эмма дан-шеИрэткэ Иэм байлык-ка алданучыларнын кайберлэре ана ышанудан баш тарткан. Шуннан сон алар Yзлэре нэрсэ дэ булса ижат итэргэ омтылыш ясап карыйлар, эмма Коръэни-Кэримгэ охшаш еч кенэ юл да яза алмыйлар.
Бугенге кендэ Коръэн текстын тэржемэ итY белэн шегыльлэнергэ жерьэт итучелэр югарыда саналган фэннэрне бетен камиллегендэ белми диярлек.
7. Коръэнгэ ацлатма бир}че hэм тэрщемэ ит}че аны уку алъшна-рын hэм кагыйдэлэрен (кыйраэт) белергэ мэщбур. (Коръэн укуныц щиде тврле алымы бар.)
8. Гакыйдэ (инану нигезлэре) нык узлэштерелгэн булырга тиеш. Киресенчэ булган очракта анлатма бируче мэгънэви тэржемэ башкара ал-маячак, Иэм Yзенен CYЗгэ-CYЗ тэржемэсе белэн Yзе дэ ялгышларга кумелэчэк, башкаларны да генаЬка алып керэчэк.
9. Тэрщемэ ит}че, ацлатма бир}че Коръэннэн ничек итеп хвкемнэр чыгарылуы турында сейлэуче ислам юриспруденциясен, ислам хокукын (фикъhе, ысул) тепле итеп белергэ тиеш. Олеге фэннэрне белми торып, ул Коръэннэн искэрмэлэр Иэм дэлиллэрнен ничек чыгарылганлыгын бел-мэячэк.
10. Шулай ук фикъhене, ягъни Шэригать фэненец узен белY кирэк. Олеге фэнне белмэгэн кеше, ялгыш анлатмалар китереп, Шэригатьне бозып курсэтэчэк.
11. Аятьлэрнец ицY сэбэплэрен hэм нэтищэлэрен белергэ кирэк. Аларны белмичэ торып, билгеле бер (конкрет) сэбэплэр белэн бэйле булган аятьлэрнен мэгънэлэрен анлау мемкин тугел.
12. Ул нэсих-мэнсухны, ягъни моннан алдагы аятьнец нэтищэсен шуннан соцгы кайсы аять кире кагуын, hэм аларныц кайсына таянырга, кайсы артыннан барырга икэнлеген белергэ тиеш. Мисал ечен, бер аять тол хатыннын кабаттан бер ел дэвамында кияугэ чыга алмавын эйтэ, э башка бер аятьтэ дурт ай да ун кен кетеп торырга кирэк булуы эйтелэ. Огэр дэ тэржемэче нэсих-мэнсухны белмэсэ, тэржемэ кайсы аятькэ иярергэ кирэк икэнлегенэ ачыклык кертмэячэк.
13. Тэрщемэче мэгънэсе узеннэн узе ацлаешлы булмаган, кыска ицде-релгэн аятьлэрнец мэгънэлэренэ ачыклык керткэн хэдислэрне белергэ тиеш. Ул гарэп телен ничек кенэ яхшы белсэ дэ, элеге аятьлэрнен мэгънэ-
сенэ ачыклык керткэн хэдислэрдэн тыш, башка кеше ацларлык тэржемэ ясый алмаячак.
14. Коръэнгэ ацлатма бир}че, тэрщемэ ит}че «ладуни гыйльменэ» -Коръэнгэ hэм хэдискэ ияреп баруныц соцында аца Аллак тарафыннан ачылган яшерен белемнэргэ ия булырга тиеш. Хэдистэ эйтелгэн: «Алган бе-лемнэре буенча баручы кем генэ булмасын, Аллак ул кеше белмэгэн фэннэрне дэ аца ачачак» (Эбу Ногайм). Коръэнне рус теленэ тэржемэ итучелэ-рнец берсе генэ булса да элеге шартларны утагэн булып торамы? Юк, берсе дэ.
Безнец чор дин галимнэре эйткэнчэ, югарыда китерелгэн барлык фэн-нэргэ естэп, Коръэн тэфсирен тезуче яки тэржемэ итуче табигать фэннэрен дэ белергэ тиеш. Коръэндэ бары тик соцгы гасырларда гына галимнэр ацлатмалар тапкан ачышларга курсэтэ торган аятьлэр шактый. Ундурт га-сыр элек ицгэн Коръэни-Кэримдэгелэр кеше тарафыннан уйланган эсэр тугел, бу - АллаЬы Тэгалэнец Сузе икэнлеген тагы бер тапкыр раслый торган нечкэлеклэр дэ бар.
Коръэн ацлатмасы язарга яки аны тэржемэ итэргэ алынучыныц элеге талэплэргэ туры килуе зарур. Моннан тыш, Коръэнне тэрщемэ итуче тYбэндэге шартларга да щавап бирергэ тиеш:
1. Гарэп теле белэн беррэттэн ул тэрщемэ ителэ торган телне дэ бертигез дэрэщэдэ белергэ тиеш. Коръэнне ацлау - бер нэрсэ, э аны башка телгэ тэржемэ игу - ул узе янэ бер жаваплы хезмэт. Шунлыктан, ике телне дэ камил дэрэжэдэ белу талэп ителэ.
2. Ул иц ЭYвэл Коръэн тэфсирен гарэп телендэ язарга тиеш. Аннан соц тэфсирнец мэгънэсен тэрщемэ итэргэ дэ мемкин булачак. Шул рэ-вешчэ, укучы моныц сузгэ-суз тэржемэ тугел, э ацлатма икэнлеген белэчэк. Коръэннец сузгэ-суз тэржемэсе була алмый.
3. Коръэнне тэрщемэ итуче тэкъва кеше булырга тиеш. Эбу Бэкер (АллаИ аннан разый булса иде): «Эгэр Коръэнгэ hэм хэдискэ каршы килер-лек нэрсэ дэ булса эшлэсэм, мине нинди щир кутэреп торачак?» - дип эйткэн. Мондый тэкъвалыкка ия булмый торып, тэржемэче узенэ нэрсэ оша-са, нэрсэ жицел бирелсэ - шуны язарга мемкин.
Коръэнне тэржемэ иту, тэфсир тезу елкэсендэ татар дин эИеллэре дэ зур эш башкарган. Элеге мэкалэбездэ шуларныц берсенэ - 1911 елда Казанда -«Кэримия» типографиясендэ басылган «Эл-Иткан фи тэржумэтил-Куръэн» тэфсиренэ [Хэмиди, 1911] игътибар юнэлтэсебез килэ. Элеге китапныц авторы - Уфа губернасыныц Минзэлэ еязе Яхшыбай авылында имам Иэм медэррис вазифаларын башкаручы, ислам фэннэре буенча купсанлы хезмэт-лэре белэн билгеле Шэйхелислам бине Эсэдулла Хэмиди (1869-1911). Ул Казандагы «Мэржания» Иэм «Мехэммэдия» мэдрэсэлэрендэ укый. 1904 елга кадэр «Госмания» мэктэбендэ белем бирэ. Аннан соц Яхшыбай авылы мэчетендэ (хэзер Татарстанныц Сарман районына керэ) имам-хатыйб булып эшли башлый. Хэмидинец югарыда телгэ алынган тэфсире хэтта Токиода (1950), Истанбулда (1984) Иэм Катарда (1985) нэшер ителэ.
Коръэннец элеге ацлатмасы (комментарий) нигезенэ Жрлэледдин эс-Суютинец (1445-1505) Коръэн экзегетикасы (беренчел мэгънэлэре югала барган дини текстларга ацлатма биру турындагы тэгълимат) елкэсендэге хезмэтлэре кергэн. Тэфсир Коръэннец тулы тематик курсэткечен тэкъдим итэ. Коръэн белэн бэйле бик куп гарэп ацлатмаларына таянып, Ш. Хэмиди Коръэн мэгънэлэрен бирунец иц кулай вариантларына туктала. Тэфсирнец теп узенчэлеге - аныц гадилегендэ, киц катлам укучыларга ацлаешлы бу-луында. Э тэфсирнец исеме исэ Жрлэледцин эс-Суютинец «Эл-Иткан фи улум эл-Куръэн» хезмэте белэн узара охшашлыклар булу турында сейли. Шул ук вакытта, Коръэн ацлатмасын язган Шэйхелислам Хэмиди, экзегеза проблематикасына яцача якын килеп, уз чоры узенчэлеклэрен чагылд^1р^1р-га тырышкан. Аныц Коръэн тэфсире Урал-Идел буе тебэгендэ зур популяр-лык белэн кулланылган.
Барлык ислам галимнэре дэ килешэ тешэлэр: Коръэнне тэржемэ итеп аныц тэфсирен тезу ечен югарыда безнец тарафтан саналган шартларны тегэл утэргэ кирэк. Боларныц барысын да жентеклэп ейрэнергэ телэгэн кеше тубэндэге китапларны укый ала: Жрлэледдин эс-Суюти «Эл-Иткан фи улум эл-Куръэн»; Сэйид Галэви «Эл-Кэваидел эсасият фи улумил Куръэн»; Мухэммэд Зубэйди «Итхаф»; доктор Нурддин Гитр <^лумул Куръэнил-Кэрим» h. б.
Эдэбият:
1. Коръэн аятьлэренец татарча мэгънэлэре. Терле галимнэрнец тэрже-мэлэре hэм шэрехлэреннэн файдаланып матбугатка эзерлэYче Р. Батулла. -Казан: Идел-Пресс, 2011. - 624 б.
2. Русско-булгарский словарь / Составитель Рашид Кадыров (Издание первое). - Будапешт: Балтавар, 2010. - 143 с.
3. Хэмиди Ш. Эл-Иткан фи тэржYмэтил-Куръэн (Коръэн тэржемэсендэ-ге камиллек) / Шэйхелислам бине Эсэдулла Хэмиди. - Казан, 1911. (ФР ИИЯЛ УНЦ РАН, ед. хр. 27 А 184. - 158 б.)
ПРИМЕНЕНИЕ ГРАММАТИЧЕСКИХ ТРАНСФОРМАЦИЙ ПРИ ПЕРЕВОДЕ ТЕКСТОВ ДИПЛОМАТИЧЕСКИХ ДОКУМЕНТОВ © Подзолкова И.Р.*
Сургутский государственный университет ХМАО - Югры, г. Сургут
В данной статье рассматриваются проблемы перевода текстов дипломатических документов, в частности в плане применения грамматиче-
* Аспирант.
