Научная статья на тему 'КУШМА СүЗЛәРНЕ ФРАЗЕОЛОГИК БЕРәМЛЕКЛәРДәН АЕРУ БИЛГЕЛәРЕ [ЗНАКИ РАЗЛИЧЕНИЯ СЛОЖНЫХ СЛОВ ОТ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ]'

КУШМА СүЗЛәРНЕ ФРАЗЕОЛОГИК БЕРәМЛЕКЛәРДәН АЕРУ БИЛГЕЛәРЕ [ЗНАКИ РАЗЛИЧЕНИЯ СЛОЖНЫХ СЛОВ ОТ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ] Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1795
84
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОСНОВА / СЛОЖНЫЕ СЛОВА / ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ / МНОГОЗНАЧНОСТЬ / STEM / COMPOUND WORDS / PHRASEOLOGICAL UNITS / POLYSEMY

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Таhирова Ф. И.

В данной статье автор приводит критерии выделения сложных слов, которые способствуют отличить их от устойчивых словосочетаний

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Principles of differentiation between compound words and phraseological units

In the article the author gives criteria of distinguishing compound words, which help to differentiate them from set word combinations.

Текст научной работы на тему «КУШМА СүЗЛәРНЕ ФРАЗЕОЛОГИК БЕРәМЛЕКЛәРДәН АЕРУ БИЛГЕЛәРЕ [ЗНАКИ РАЗЛИЧЕНИЯ СЛОЖНЫХ СЛОВ ОТ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ]»

УДК 800/801

Ф.И.Таhирова

КУШМА CY3A0PHE ФРАЗЕОЛОГИК БЕРЭМЛЕКЛЭРДЭН

АЕРУ БИЛГЕЛЭРЕ

Резюме. В данной статье автор приводит критерии выделения сложных слов, которые способствуют отличить их от устойчивых словосочетаний.

Ключевые слова: основа, сложные слова, фразеологические единицы, многозначность.

F.LTakhirova. Principles of differentiation between compound words and phraseological units.

Summary. In the article the author gives criteria of distinguishing compound words, which help to differentiate them from

set word combinations.

Key words: stem, compound words, phraseological units, polysemy.

Кушма CYЗлэрне фразеологик берэмлек-лэрдэн аеру hэм теоретик, hэм практик яктан мehим мэсьэлэ булып тора. элеге проблема теоретик яктан шактый жентекле тикшерелгэн дип эйтергэ нигез бар. Рус тел белемендэ ул ^птэн ^тэрелэ. Турыдан-туры шушы мэсьэлэгэ багышланган хезмэтлэр ^п булмаса да, кайберлэрен атарга мемкин булыр иде: О.С.Ах-манова «К вопросу об отличии сложных слов от фразеологических единиц» мэкалэсе hэм шул ук авторньщ «О разграничении слова и словосочетания» исемле докторлык диссертациясе, Г.А.Бобрик «К определению признаков сложного слова» мэкалэсе hэм «Сложные слова и словосочетания в отношении к общим для них и различающим признакам» диссертациясе. Терки тел белемендэ Н.М.Маматов «Об отличии сложных слов от синтаксических сочетаний» мэкалэсеннэн беркадэр мэгълYмат алырга мемкин. Бу мэсьэлэ кушма CYЗлэргэ багышланган хезмэтлэрнец кайберлэрендэ (А.А.Юл-дашев, В.Г.Егоров, Ф.А.Ганиев, З.Г.Ураксин, Т.М.Гарипов, Л.Ж.Жабелова кб.) шулай ук куз-гатыла. Татар тел белемендэ Г.Х.Ахунжановныц «Татар теленец идиомалары» хезмэтен [2] h.б. галимнэрнец гомумирэк рухтагы хезмэтлэрен атарга кирэк.

Ьэр ике кYренешнец асылын ацлар ечен иц ЭYвэл билгелэмэлэргэ мерэжэгать итеп карыйк.

О.С.Ахманова фразеологик берэмлеккэ тYбэндэге билгелэмэне бирэ: «Фразеологии-ческая единица - словосочетание, в котором семантическая монолитность (цельность номинации) довлеет над структурной раздельностью составляющих его элементов (выделение признаков предмета подчинено его целостному обозначению), вследствие чего оно функционирует в составе предложения как эквивалент отдельного слова» (1). Икенче терле эйткэндэ, фразеологик берэмлеклэрнец се-мантика, мэгънэ ягыннан

берлеге hэм функциональ яктан берлеге кYрсэтелэ. э бу билгелэр аларны кушма CYЗлэр белэн тицлэштерэ. естэвенэ шунда ук фразеоло-гик берэмлек тешенчэсен билгели торган сино-нимнар китерелэ: композита соположения,

лексикализованное словосочетание, несобственное сложное слово кб. Шулай итеп, бу-талчык билгелэмэдэн Yк башлана.

Г.Х.Ахунжанов «идиома» термины белэн эш итэ hэм аца ике билгелэмэ бирэ. Беренче, кицэйтелгэн билгелэмэ, безнец фикеребезчэ, аларныц асылын биреп бетерми, икенчесе болай: «идиома - CYЗлек берэмлеге сыйфатында теркэ-лэ торган, кимендэ ике CYЗле hэм специфик мэгънэле тотрыклы эйтелмэ». Бу билгелэмэне шулай ук тегэл дип эйтэ алмыйбыз. Билгеле булганча, CYЗлек берэмлеге булып морфема-лардан башлап, эйтемнэргэ, мэкальлэргэ кадэр кертелергэ мемкин. Ике CYЗЛе булу hэм специфик мэгънэ - шулай ук еш очрый торган билгелэр. Гомумэн, Г.Х.Ахунжанов идиома CYзенец иц киц мэгънэсен ала hэм аца кучмэ мэгънэле тезмэлэрнец барысын да кертеп карый, шул исэптэн квтуче сумкасы бот. «пастушья сумка» кебек CYЗлэрне дэ. Белгечлэрнец бу мэсьэлэгэ карата фикерлэре бик нык аерыла. Кайберлэренец фикерлэрен мин мэкалэмдэ [5] курсэткэн идем. Гомумилэштереп эйткэндэ, кушма CYЗлэрне фразеологик берэмлеклэрдэн ничек аерырга, нинди билгелэргэ нигезлэнергэ дигэндэ алар терлечэ жавап бирэ. Мэсэлэн, Ф.Э.Ганиев болай дип яза: «1. Сложные слова в отличие от подобных им фразеологических единиц состоят из основ-морфем, а не из самостоятельных слов» [3: 33]. Ьэр ике берэмлек тэ бертерле - аерым языла икэн, икесе дэ гади CYЗлэрдэн тора икэн, алар арасындагы аерма кYЗгэ бэрелеп тормый (не очевидна), э киресенчэ, фор-маль яктан алар охшаш. Димэк, «морфемамы, CYЗме?» соравына «фразеологик берэмлекме, кушма CYЗме?» соравына жавап биргэннэн соц гына

^авап бирергэ мємкин, ягъни бу - аеру билгесе тYгел, э аеруныц нэти^эсе.

Икенче билге итеп Ф.Э.Ганиев бер мес-тэкыйль басым булуын тэкъдим итэ. Билгеле булганча, татар телендэ рус телендэге кебек hэр CYЗнец мeстэкыйль басымы юк. Басым синтагма-га бер тeшэ. Бу шулай ук артикулятор энергия экономиясе канунына да туры килэ. элеге кYЗлектэн караганда, телнец тєрлє характердагы берэмлеклэре аерылмыйлар, э киресенчэ бер Yк хэлдэ, бер Yк канунга буйсыналар.

0ченче аеру билгесе итеп фразеологик берэмлеклэрнец экспрессив-эмоциональ Yзенчэ-леклэре кYрсэтелэ. Бу билге дэ eлешчэ генэ туры килэ. Шуца кYрэ дэ еш кына мавыгып китеп фразеологиягэ кушма CYЗлэрне кертY очраклары була. Бу турыда Л.Ж.Жабелова, мэсэлэн, болай дип яза: «Если придерживаться этого принципа выделения фразеологических единиц, то объектом фразеологии могут стать даже обыкновенные слова, т.е. однословные „простые” слова типа тюлкю ‘лиса’ в переносном значении о хитром, льстивом человеке, мал ‘скот’ перен. грубый, подлый человек (просторечн., бран.), которые употребляются исключительно в определённых стилистических целях. Иными словами, по этому признаку между фразеологической единицей, сложным словом и простым словом границы нет» [4]. Димэк, бу билге дэ ^авап би-реп бетерми.

СYЗлек тeзY практикасында кушма CYЗлэр hэм фразеологик берэмлеклэрнец аермасын билгелэY аларныц CYЗлек структурасындагы урынын билгелэY дигэн CYЗ, димэк, бу - гамэли яктан мehим мэсьэлэ. Гамэлдэ аларны аеру билгелэре итеп тYбэндэгелэрне тэкъдим итэргэ мємкин:

1. Бер CYЗ итеп, кушып языла башлаган, сирэк булса да кушып язу очраклары булган берэмлеклэрне кушма CYЗ дип танырга кирэк, ченки бер CYЗДЭн торган фразеологик берэмлек булмый: ташбаш 1) ‘шук’, ‘чая’, ‘усал’; 2) ‘YЗCYЗле’, ‘кире’ [6; 57]; иceрeкбаш Ъэрвакыт исерек кеше’.

2. КYпмэгьнэле тезмэлэр шулай ук кушма

CYЗ дип танылырга тиеш. Фразеологиядэ ^пмэгънэлелек hэм омонимия очраклары прак-тикада предикатив (фигыль булган) фразеологик берэмлеклэрдэ генэ очрый. СYЗлеклэрдэ булган очраклар - техник ялгыш: фразеологик

берэмлекнец ирекле CYЗтезмэ эквиваленты китерелэ, hэм гадэттэ ул уйдырма тезмэ була.

3. Бик мehим билге - кайбер галимнэр та-рафыннан кYрсэтелгэн номинатив функция. СYЗлэр, шул исэптэн кушма CYЗлэр дэ, тешен-чэне белдерэ, атый. Фразеологик берэмлек объектны бер яктан характерлый, аца экспрессив-эмоциональ бэя бирэ, субъектныц икенче объект

белэн чагыштыру, метафора аркылы объектка карата менэсэбэтен белдерэ. Икенче терле итеп эйтсэк, CYЗ - атама, фра-зеологизм - бэялэмэ.

Кушма CYЗДЭ, гади CYЗлэрдэге кебек ук, мэгънэнец денотат hэм сигнификат планнарын аерып чыгарырга мемкин. Мэсэлэн, дымYлчзгeч CYзе бер яктан, 6uerneK Yлчзгeч, басым Yлчзгeч кебек CYЗЛЭр белэн беррэттэн, гомуми - прибор -мэгънэсен бирсэ, икенче яктан, махсус функция-сен, тегэл билгелэнешен чагылдыра.

4. Кушма CYЗ, гади CYЗ кебек ук, логика дэрэ^эсендэ hэрвакыт тешенчэгэ туры килэ.

Фразеологик берэмлек ешрак хекемгэ (умозаключениегэ) туры килэ. Фразеологик берэмлек гади CYЗ белэн тэцгэл килэ дигэн фикер тегэл тYгел, ул ^емлэдэ гади CYЗ кебек бер ^емлэ кисэге булып тора, ягъни вазыйфасы ягыннан гына бер. Бу яктан карау фразеологик берэмлеклэр янында ялгыш бирелгэн эй-темнэрне hэм мэкальлэрне аерып чыгарырга да мемкинлек бирэ. Мэкальлэр тэмамланган фикер белдерэ, димэк ^емлэгэ туры килэ, э фразеологик берэмлеклэр - ^емлэ кисэге генэ. Мэсэлэн, инз кузєиизи тамызу, инз кузєиизи Ym^pY Ьб. - фразеологик берэмлеклэр, э алар белэн бергэ ялгыш бирелгэн инз дз бYлзк, двя дз бYлзк - мэкаль [7: 401].

5. СYЗьясагыч кушымчалар кушып яца CYЗлэр ясап караган вакытта да кушма CYЗлэр фразеологик берэмлеклэрдэн аерыла. Мэсэлэн, ацлатмалы CYЗлектэ фразеологик берэмлек була-рак ач куз тезмэсе бирелгэн [7: 88]. Аннан ач кYЗлзнY ясалган. Нэти^эдэ кYЗлзнY CYзе килеп чыккан. Югыйсэ CYЗьясагыч кушымча KY3 CYзенэ генэ тYгел, ач^з CYзенэ кушыла. Димэк, ач^з CYЗьясагыч нигез була ала икэн, бергэ язылырга тиеш, hэм кушма CYЗ дип танылырга тиеш, ченки бер CYЗДЭн торган фразеологизм булмый. Нэкъ шулай ук mимep юл - тимерьюлчы, me яклы ‘двуличный’ - икеяклылык ‘двуличие, цинизм’, UKe юл - икеюллык ‘двустишие’.

ДYрттомлык CYЗлекне тезегэн вакытта ечтомлык ацлатмалы CYЗлеккэ нигезлэнеп эш итсэк, анда бирелгэн берэмлеклэрнец ромбка кадэрге елешен кушма CYЗ дип танырга hэм вокабула буларак бирергэ (ченки махсус

ДYртпочмак □ билгесе юк), э □ ромбтан соцгы-ларын барысын да фразеологик берэмлеклэр дип танырга тиеш булабыз. Тормыш кYрсэткэнчэ, болай эшлэY дерес тYгел, ченки hэм беренчелэр, hэм икенчелэр арасында артык, кирэкмэгэн тезмэлэр куп. Мэсэлэн, инз саплау гыйбарэсе бирелгэн [7: 401]. Саплау CYзенец Yзенэ ацлатма бирелэ: инэне ^епле итY, ^епне инэгэ кидерY. Бу гап-гади синтаксик берэмлек булып чыга кб.

Шулай итеп, CYЗлеклэр тeзY гамэлендэ лын билгелэY hэм бик кирэк, hэм бик мehим эш.

телнец барлык берэмлеклэрен аеру, тану, асы-

ЭДЭБИЯТ

1. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. - М.: Сов. энциклопедия,1966. - 606 с.

2. Ахунщанов Г. Х. Татар теленец идиомалары. - Казан: Татар.кит.нэшр. - 1972. - 118 б.

3. Ганиев Ф.А. Образование сложных слов в татарском языке . - М.: Наук, 1982.-149 с.

4. Жабелова Л.Ж. Сложные имена существительные в современном карачаево-балкарском языке. -Нальчик: Эльбрус, 1986. - 108 с.

5. Тагирова Ф. И. Различение сложных слов от сходных конструкций // Гуманитарные науки: Поиски и достижения.- Казань: Фикер, 2004. - С.383-390.

6. Татар теленец ацлатмалы CYЗлеге: В 3- т. - Т.1. - Казан: Татар.кит.нэшр., 1977. - 476 б.

7. Татар теленец ацлатмалы CYЗлеге: В 3-х т. - Т.3. - Казан: Татар.кит.нэшр., 1981. - 832 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.