ТАТАР ТЕЛЕ СүЗЪЯСАЛЫШЫНЫң МәГЪЛүМАТ БАЗАСЫН ТөЗүНЕң ГОМУМИ ПРИНЦИПЛАРЫ [ОБЩИЕ ПРИНЦИПЫ ФОРМИРОВАНИЯ ИНФОРМАЦИОННОЙ БАЗЫ СЛОВООБРАЗОВАНИЯ ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА] Текст научной статьи по специальности «Право»

И.И.Сабитова

ТАТАР ТЕЛЕ СY3ЬЯСАЛЫШЫНЫЦ MQrbAYMAT БАЗАСЫН T03YHE4 ГОМУМИ ПРИНЦИПЛАРЫ

Резюме. В статье рассматривается вопрос о компьютеризации составления словарей. Автор кратко знакомит с основными принципами организации словообразовательной базы.

Ключевые слова: словари, словообразование.

I.I.Sabitova. Basic principles of forming derivation database of Tatar language.

Summary. The article is devoted to the problem of computerization of dictionaries compiling. The author gives brief information about main principles of organizing a derivation database.

Key words: dictionaries, derivation.

Соцгы елларда лексикография зур Yсешкэ иреште: ^псанлы CYЗлеклэр, шул исэптэн

бетенлэй яца типтагы CYЗлеклэр денья кYрде. Бу шулай булырга тиеш тэ, ченки CYЗлеклэрдэ кешелекнец бетен казанышлары теркэлэ. Алар деньяны, ^^анны танып белY чарасы да, шул ук вакытта мэгълYмат саклау урыны да.

Белгэнебезчэ, традицион юл белэн CYЗлек тезY CYЗлекчелэрдэн кYп вакыт hэм энергия талэп итэ. Бигрэктэ зур ^лэмле CYЗлеклэр еллар буе тезелэ. Бу эшне ^ицелэй^нец бердэн-бер юлы - CYЗлек тезYне компьютерлаштыру. Шуца кYрэ дэ, бYгенге кендэ CYЗлекчелэребез алдында татар теленец комплекслы CYЗлеген тезY бурычы тора. Ул берничэ компонентны (морфология, этимология, терминология, энциклопедия кб.) Y3 эченэ алырга тиеш.

Казан дэYлэт университетыныц «Гамэли лингвистика» hэм «СYЗлек» теркеме эгъзалары белэн Тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц лексикография hэм лексикология бYлеге хезмэткэрлэре тарафыннан Татар теленец машина фонды hэм шул фонд нигезендэ Генераль CYЗлек тезелде. Генераль CYЗлек ул - татар теленец ацлатмалы, орфография, татарча-русча CYЗлеклэрнец CYЗлекчэсе, ягъни местэкыйль мэгълYматлар банкы. МэгьлYматлар банкы, Y3 чиратында, берничэ мэгьлYматлар базасыннан тора. Аныц бер параметры, ягьни компоненты татар теле CYЗьясалышыныц мэгьлYматлар база-сы. эмма ул базаны тезY ечен CYЗьясалышы CYЗлеге кирэк, э ул татар тел белемендэ бYгенге кендэ юк. Шуца кYрэ, тэ^рибэ буларак, Машина фондындагы татар теле CYЗлеклэренец компьютер версиялэренэ таянып кына CYЗьясалыш база-сы булдырылды hэм база нигезендэ татар теленец CYЗьясалыш CYЗлегенец бер елеше тезелде.

Без бу мэкалэбездэ CYЗьясалыш базасын тезYнец теп принциплары белэн кыскача гына таныштырып китэрбез. СYЗьясалыш базасы CYЗь-ясалыш CYЗлеге кебек Yк оя принцибы белэн тезелэ. Димэк, кулланучыныц (пользовательнец)

беренче запросы буенча (запрос - ул кулла-нучыны кирэкле мэгьлYматлардан файдалануны тээмин итэ торган командалар системасы) аны кызыксындырган лексема CYЗьясалыш оясы ясый аламы, ясый алса, аннан ясалган CYЗлэр беренче, икенче, еченче кб. баскычларга урнашты-рылулары, ягьни лексема CYЗьясалыш оясы ясар-га сэлэтлеме икэне турында мэгьлYмат бирелэ. Бер Yк вакытта ясалма CYЗлэрнец (дериватларныц) CYЗьясагыч формантлары ае-рым тес белэн кYрсэтелэ. Бу беренче hэм теп принцип.

База комплекслы итеп тезелэ. Монда CYЗьясалышы, морфемалар турында информа-циядэн тыш, семантика, стилистика, CYЗ теркемнэре h.б. мэгьлYматлар бар. Базада ку-шымчаларныц терлэре аерып кYрсэтелэ, ягьни CYЗьясагыч, формаясагыч, грамматик кушым-чалар компьютер экранында терле теслэр белэн, э кэгазьдэге вариантта (распечаткада) махсус билгелэр (терле шрифтлар) белэн аерыла. Кулланучыныц кушымчаларныц гадиме, куш-мамы, продуктивмы, продуктив тYгелме, алын-мамы, телнец Yзенекеме h.б. мэгьлYмат алу мемкинлеге бар. Бу CYЗьясалыш базасын тезYнец икенче принцибы.

вченче принцип - CYЗлеккэ (базага) керY юлларыныц кYп булуы. Традицион CYЗлеккэ, гадэттэ, бер юл белэн кереп була ул да булса кирэкле CYЗне, мэгьлYматны алфавит тэртибе буенча эзлэп табу. СYЗьясалыш базасына беренче этапта баш CYЗлэр, морфологик hэм CYЗь-ясалыш характеристикалары, аларныц компо-нентлары, басым (алынма CYЗлэрдэ hэм татар теленец YЗ CYЗлэрендэ басым соцгы и^еккэ тешмэгэн очракларда), CYЗДЭге хэрефлэр, и^ек-лэр саны аша керергэ мемкин. Бу мемкинлек CYЗлекче ечен, hичшиксез, бик меhим, ченки кэгазь CYЗлектэ керY юлларын арттыру аныц ^лэме артуга китерэ hэм билгеле бер стадиягэ ^иткэч бу CYЗлек естендэ эшлэY кыенлаша. Аерым билгелэр буенча мэгьлYматны (мэсэлэн, исемнэн бер яки берничэ кушымча ярдэмендэ

ясалган сыйфатларны) сайлап алу катлаулана. э компьютер базада булган телэсэ нинди билгене (характеристиканы) яки характеристикалар ^ыелмасын хаталарсыз, тегэл итеп кыска вакыт эчендэ бирэ. Сезнец игьтибарыгызга CYЗьясалыш базасы биргэн кайбер материаллар Yрнэклэрен тэкьдим итэбез. Бу Yрнэклэрдэ базага керYнец берничэ юлы кYрсэтелэ.

Беренче Yрнэк. эгэр кулланучыны CYЗьяса-лышы ояларындагы омоним CYЗлэр кызыксын-дырса, компьютер тYбэндэге исемлекне бирэ: газ I и. 2 Физик ^исем газ II и. махс. Тукыма гарип I с. Имгэнгэн гарип II и. иск. кит. Юлчы гарип III с. иск. кит. Серле герлэвек I и. Су герлэ+в=екII и. > Г148 гра’фик I и. 2 Диаграмма гра’фик II и. Рэссам гра’фик III с. Графикага караган кб.

Икенче Yрнэк. Ояларда диал. (диалекталь) пометкасы белэн бирелгэн CYЗлэр турындагы запроска экранда

гырыл=дык и. диал. 2 > Г207 дардар и. диал. дим II и. диал. к. зим дембэскэ и. диал. дембэскэ=лек и. диал. > Д173 елтыр I и. диал. ере кб. CYЗлэр пэйда була. еченче Yрнэктэ кулланучыны ^пмэгънэле CYЗлэр кызыксындырганда (мэсэлэн, алты мэгьнэле CYЗлэр) тYбэндэге мэгьлYмат бирелэ: гомуми с. 6 гембэ и. 6 дулкын и. 6 ел=лык с. 6 > Е9 елыш (у) ф. 6 ерак рэв. 6 зат и. 6 кб.

ДYртенче Yрнэктэ басым соцгы и^еккэ тешмэгэн CYЗлэр исемлеге запросына компьютер гадэлэ’т=чэ рэв. иск. > Г4 гадэт+е’+н=чэ рэв. >Г5 гадэттэге’=чэ рэв. >Г5 гадэ’т=чэ рэв. >Г5 гадел=лэ’р=чэ рэв. >Г7 газе’та и.

газета’=лык и. > Г19 кб. CYЗлэрне бирэ.

Бишенче YPнэк. Кулланучыга алты хэрефле ялгыз CYЗлэр кирэк булса экранга тYбэндэге исемлек чыга: гавами с. га’вань и. гага’ра и. гаднэн с.

гаж;аип и.иск. кит. газель и. зоол. кб.

Aлтынчы Yрнэктэ билгеле бер CYЗьясагыч кушымчасы (бу очракта — ылда кушымчасы) ярдэмендэ ясалган CYЗлэр китерелэ: га+г=ылда(у) ф. > Г2 гай+г=ылда(у) ф. 2 >Г23 гац+г=ылда(у) ф. >Г43 гыж=ылда(у) ф. >Г193 гый+г=ылда(у) ф. >Г198 h.б.

Югарыда китерелгэн YPнэклэр базага керYнец берничэ варианты гына. Тел кеше-лэрнец и^тимагый тормышы hэм эшчэнлеге белэн турыдан-туры бэйлэнештэ торганлыктан, аныц CYЗлек составы кешелэрнец тормыштагы, эшчэнлектэге халэтен hэм Yзгэрешлэрне чагыл-дыра. СYЗлек составындагы Yзгэрешлэр, беренче чиратта, аныц сан ягыннан YCYе, баю-тулылануы хисабына була. Басылып чыккан эзер CYЗ-леклэрдэ бу CYЗлэрне берничектэ теркэп булмый. э компьютер базасына телэсэ нинди яца матери-алларны (яца CYЗлэрне, ясалма CYЗлэрне, яца оя-ларны ) кертеп була hэм аныц структурасы Yзгэрми. Бу CYЗьясалыш базасын тeзYнец дYртенче принцибы.

Димэк, татар теленец компьютердагы CYЗь-ясалыш базасы ДYрт принципка нигезлэнеп тeзелэ. Беренчесе - оялау принцибы. Бер оя эченэ бер тамырдан ясалган мэгънэдэш CYЗлэр туплап бирелэ. База комплекслы итеп тeзелэ: ан-да CYЗьясалышы, морфемалар, семантика, стилистика, CYЗ тeркемнэре, кушымчалар ту-рында тулы мэгьлYмат тупланыла. Бу - икенче принцип. єчєнчє принцип - базага керY юлларыныц кYплеге. Aца баш CYЗлэр, хэрефлэр hэм и^еклэр саны, морфологик hэм CYЗь-ясалышы характери-стикалары h.б. керергэ мєм-кин. СYЗьясалыш базасы структурасыныц даимилеге, ягьни яца материалларны база структурасын Yзгэртмичэ кертY мємкинлєгє - мэгълYматлар базасын тeзYнец ДYртенче принцибы.

ЭДЭБИЯТ

1. Автоматизация подготовки словарей: Учеб.-метод. пособие / Ред. Н.В.Павлович. - М.: Изд-во МГУ, 1988. -170 с.

2. Компьютерная лингвография / науч. ред. Н.К.Замов, К.Р.Галиуллин. - Казань: Изд-во Казан. унта, 1995. - 119 с.