КОРЪәННЕ АһәңЛЕ ИТЕП УКЫГЫЗ! Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

КОРЪЭННЕ АЬЭЦЛЕ ИТЕП УКЫГЫЗ!

© Нуриев Г.С., Сабиржанов Н.Н.

Казан (Идєл 6ує) фeдepaль yнивepcитeтынын Филология hэм cэнгaть инcтитyты пpофeccоpы, филология фэннэpe доктоpы (Казан шэhэpe)

Yзэклэшкэн дини оeшмa - Тaтapcтaн Рecпyбликacы мeceлмaннapы Диния нэзapэтeнeн яшьлэp белэн эшлэY бYлeгe 6єлгєчє (Казан шэhэpe)

^pbs^e иичек монлы hэм ягымлы янгыpapлык итєп y^ipra? Элeгe мэкалэдэ шул cоpayгa тафшлле hэм этpaфлы жавап биpeлэ. Анда, ае-pым алганда, haRa^i дepec алмашу KYиeгYлэpe; Коpъэни-Кэpимнe аваз-лapиьщ эйтeлeшeи камил дз^ж^дя, ahэндe ящыparып укуга эзepлeк юллapы бэяи ителэ.

Бик кYплэp Коpъэннe жыелгаи халыкнын кYнeл хaлэтeн Yзeнэ тapтып тоpьфлык итєп уку тypындa хыяллана: ул адэм бaлaлapынын иман ^pbm aprr^ipa hэм aлapны дєнья мэшэкaтьлэpeннэн, юк-бap, файда^^, буш CYЗ-лэp ceйлэYДЭн котылып тоpыpгa; кешегэ тоpмыш aвыpлыклapынa куз йомapгa, pyхны кYтэpepгэ, Aллah белэн cep булып caклaнылa тоpгaн apaлaшy бул-дьфьфга яpдэм итэ.

Коpъэннe мaтyp итеп укыганда тэжвид кaгыйдэлэpeнэ тypы китepeп, тавышыннын монлы, ягымлы ящъфавын халык-тамашачы хєкємєнз тэкъ-дим итэpгэ яpыймы? Yз aдpecынa мактау CYЗлэpe ишeтY hэм Коpъэни-Кэ-pимнe кабаттан уку мepэж;эгaтeн кабул итY peхcэт ителэме?

Эбу ЛYбэбэ Бэшиp бине Гaбдeл-Мeнзиp (paзыяллahY гaнhY) CYЗлэpeн-нэн яхшы иcнэдлe элеге хэдиc имам Эбу Давыт тapaфыннaн pивaять ите-лэ: «Пэйгaмбэp гaлэйhиccэлaм эйтте: “Коpъэннe кєйлзп укымый тоpгaи кеше (икеиче тepлe эйткэндэ, кем аиы мaтyp тавыш белэн укымый) бездэн тYгeл”» [Изгeлэp бaкчacы, 2005: 499].

Гaбдeppaззaк hэм башка мeхэддиcлэp pивaять итэ тоpгaн хэдиcтэ Пэй-гaмбэp гaлэйhиccэлaм эйтте: «h3p нэpcэнeн YЗ бизэге бap, э Коpъэннeн бизэге - мaтyp тавыш». (Кeшeлэp) cоpaдылap: <^rep кешенен тавышы ма-тyp бyлмaca?» (Мона) ул эйтте: «Булдыфа алган кaдэp мaтyp укыфга ты-pышcын» [Изгeлэp бaкчacы, 2005: 499-500].

Эмма Коpъэннe бap ихлacынны биpeп, чын ^нелдэн кYpкэм итеп уку hэp кешенен дэ хэленнэн килеп бетми. Нэкъ менэ эчкepceз, caф, «уз» тавышы белэн (6єтєн кеше ишeтepлeк итеп, эмма шул ук вакытта «каты» кыч-к^мышна) Китап у^чи^та да юлыгаащ. Мондый дэpэжэгэ npemy єчєн Ходай тapaфыннaн бYлэк ителгэн cэлэтeннe оcтaлык дэpэжэceнэ Y^epep-гэ hэм аны бeлгeчлэpгэ гел тикшepтeп TOp^ra киpэк. Ahэнлe тавышынны мактау CYЗлэpeннэн hэм pиялaиyдaи caклay алай ук жинел тугел, эмма мєм-кин эш.

Aллah Илчeceнeн (cra) Кыямэт кeнeндэ жавап тотачагыбыз тypындa эйткэн ва^итен иcтэ тотapгa к^эк: «Aллah кapшынa бacкaинaи cон бе-

лем алган hэм бYтэннэрне гыйлемгэ ейрэткэн кешегэ Аллаh Раббыбыз эй-тэчэк: «Син алар белэн ни рэвешле файдаландьщ?» Тегесе жавап бирэчэк: «Мин гыйлем алдым hэм белгэннэремне башкаларга да ейрэттем, Коръэн укыдым - боларньщ барысы да Синен ризалыгын ечен иде». (АллаЬы Тэ-галэ) эйтер: «Син алдалыйсын. Син, дерестэн дэ, гыйлем алдын, эмма ул (синен турында) “син кYп белуче” дип эйтсеннэр ечен генэ иде. Ьэм син Yзен турында “ул - изге Коръэнне укучы” дип эйтсеннэр ечен Коръэн укы-дын. Сина шулай дип эйттелэр дэ». Шуннан сон аны аска каратып Утлы жэhэннэмгэ ташларга кушылды».

Коръэнне ихласлык белэн уку, аерым кеше белэн Аллаh арасында баг-ланыш, чит теллэрдэн оста тэржемэ итYгэ охшаган, безгэ кYренми торган «кYпер» кебек булып калырга тиеш. Коръэн уку изге CYЗлэр деньясында гизYчене эйдэп баручыга Yзенен «кулы» турында ни Yзенэ, ни эйлэнэ-тирэдэгелэргэ искэ тешерми торган озата баручы кебек булырга тиеш.

Ахырзаман Китабын уку hэм ятлау ин кYркэм эшлэрнен берсе булып санала, ул кешене рухи яктан баета hэм аны бик югары дэрэжэлэргэ ^тэ-рэ. АЪэнле, матур уку жэннэт юлы да, жэhэннэм юлы да булырга мемкин. Мактаганны hэр кеше дэ яратканны hэм Yзендэ тэкэбберлекне жэелдер-мэYне дэ истэн чыгармау лязем.

Риваять ителэ: «Эбу вмэмэ (разыяллаhY ганhY) эйтте: “Мин Аллаh Илчесе галэйЬиссэламнен: “Коръэн укыгыз, ченки, дереслектэ, Кыямэт кенендэ ул укыганнар ечен шэфэгатьче булып килэчэк”, - дип эйткэнен ишеттем» (Меслим) [Изгелэр бакчасы, 2005: 495].

Тагын шунысы мэгълум: исэпсез-хисапсыз эжер-савап меэмин-месел-манга Коръэнне ятлаган hэм, алай гына да тYгел, соныннан аны онытмаган ечен бирелэ. Коръэн хафизлар, ягъни Коръэнне хэтердэн укучылар - Ила-Ии ачыш йертYчелэрнен жанлы гэYДЭлэнеше. Э бит эле Аллаh Yзенен чик-сез рэхим-шэфкате белэн истэ калдыру юлын тагын да жинелэйткэн: «Сез-нен ин хэерлелэрегез - Коръэн ейрэщчелэр hэм аны башкаларга да ейрэ-тYчелэр» (элеге хэдисне Госман бине Гаффэн (разыяллаhY ганhY) CYЗлэ-реннэн имам Бохари риваять иткэн) [Изгелэр бакчасы 2005: 496].

Имам эл-Жрзари эйткэн: «Аллаh Yзенен чиксез рэхмэте белэн месел-маннарга шуны да бYлэк кылды ки, аларнын кайберлэре Пэйгамбэребез-дэн (сгв) Коръэнне хэрефлэп ейрэнеп, тулы hэм дерес итеп укуга бетенлэе белэн бирелделэр, бер генэ хэрэкэне дэ hэм бер генэ сэкенне дэ, бер генэ хэрефне дэ тешереп калдырмадылар».

Башлап укучыларнын «серле» хэрефлэрне hэм «кеч житмичэ калган» аятьлэрне укыганда тавышларынын аhэне юклыгына, сулышлары жит-мэYгэ дэ зарланган чаклары азмыни? Беренче карашка гына Изге Коръэнне ятлау мемкин тYгел кебек тоела. Эмма сэбэбенэ керешкэн кеше гел жи-нэ! встэвенэ, мондый турылыклы юлдан безне АллаЬы Тэгалэ Yзе житэ-клэп бара.

Имам эл-МэYриди билгелэп узганча, «Бер генэ китап та Коръэн ятлан-ган кебек ятланмый. Бу - аца Ходай тарафыннан бирелгэн Yзенчэлек, ул аны шуныц белэн башка китаплардан аерып тора».

Нэрсэ эшлэргэ соц?!

Коръэнне авазларныц эйтелешен камил дэрэжэдэ, аhэцле яцгыратып укырга омтылырга кирэк! Олеге осталыкны Yзлэштерергэ ярдэм итэ тор-ган кайбер кицэшлэр белэн уртаклашыйк.

1. Коръэнне тэщвид кагыйдэлэрен истэ тотып, аларны Yтэп укырга кирэк.

Изге Китапта Коръэнне салмак (талгын) ритм белэн кейлэп укырга ендэгэн аять бар: «Яки теннец яртысыннан ^брэк вакытында Коръэнне ашыкмыйча, ачык итеп укы» («МYЗЭммил (Ябынган)» CYрэсе, 4 нче аять). [Коръэн, 2011: 553].

2. Изге Китапны укыганда кайчак щитеп бетмэгэн сулышка куне-гYлэр YткэрY }тэ дэ файдалы. Мисал ечен, табигый hэм мавыктыргыч эш - Иава шарларын hэм сабын куыкларын ереп кабарту яки су астында сулышны кYнектерY Yпкэлэрне кицэйтY ечен файдалы; димэк, бу кунегу-лэр Коръэн укыганда Иава алмашу мэсьэлэсен чишYДЭ ярдэм итэ алачак.

3. Шулай ук, сейлэм вакытында дерес hава алмашуда кYнекмэлэр бул-дыру ечен киц катлауга яхшы билгеле булган берничэ кYнегY тэкъдим итэр-гэ мемкин. Мондый ^негулэрне кечле, матур тавыш булдыру ечен тыры-шучы hэркем дэ эшли. Иншэ АллаЬ, аларныц Коръэн укуны камиллэштер-Yдэ дэ ярдэме тияр.

Дерес итеп hава алмашырга ейрэнэбез

Гэудэнец дерес торышы. Сулыш Юлы мускулларыныц эшчэнлеген тоемлауда гэYДЭне дерес торышка куя белергэ ^эм истэ тотарга!) кирэк.

Торып басыгыз, иелегез, арка hэм кулбаш мускулларын йомшартыгыз. Аннан соц гэYДЭгезне (кулбашыгызны, кYкрэгегезне кYтэрэ тешкэндэй бу-лыгыз, аны артка hэм тYбэнгэ таба ташлагыз. Аркагыз нык, туры, э кул-ларыгыз, муен, кулбашларыгыз иркен hэм жицел хэрэкэтлэнучэн булыр. ГэYДЭгезнец мондый торышы махсус шегыльлэнгэн вакьпта гына тYгел, тормышта гадэтигэ, табигыйгэ эверелергэ тиеш. Моны исегездэ тотыгыз! ^-негулэр ярдэмендэ г^дэгезнец элеге халэте гадэтигэ эверелергэ мемкин:

«А» варианты: арка белэн стенага сеялеп, баш арты, калак сеяклэре hэм укчэ белэн терэлеп басарга.

«Э» варианты: тез утырырга, жилкэлэрне турайтырга. Башны туры, тубэнгэ таба иебрэк тотарга, ияк ескэ ^тэрелмэскэ тиеш [Нуриев 2010: 9-10].

Кече яшьтэн Yзебезне сулыш эгъзаларыннан дерес файдаланырга ^-нектерэбез, ягъни гади сулыш кунегулэрен эшлэYДЭ Yзебезгэ ярдэм итэбез. Бу урында «сулыш алу», «борын аша сулау» CYЗлэрен «иснэу» термины белэн алыштыру максатчанрак булыр. «Иснэу» (борын белэн тиз генэ, аз гына Иава алу) ^негулэренэ булган тубэндэге талэп-кагыйдэлэрне Yзлэшгерэбез:

1. Тиз генэ иснэгэндэ жилкэ, ^крэк селкенми.

2. Иснэгэндэ кабыргаларга куелган куллар гына хэрэкэтлэнэ ала.

3. Иснэгэндэ кендектэн ескэ куелган кул гына хэрэкэтлэнеп ала. [Нуриев, 2010: 10].

«ИснэY дэреслэре»н массаж ясаудан hэм тын юлы жепселлэрен ^нек-терYДЭн башлыйбыз. Иснэгэндэ Yпкэгэ Yтэ торган Иава дымлана, жылына. Ьава агымы белэн борын эченен лайлалы тышчасына массаж ясап, борын куышы hэм йоткылыкнын чистаруына ирешэбез. Ьава агымы белэн массаж ясау - беренчел тавыш ^негулэре.

1. Тиз генэ иснибез: борын яфракларына бармаклар белэн бэргэлэп, hаваны дэвамлырак итеп, борын аша чыгарабыз.

2. Иснибез; мангайны, янакларны, борынны бармаклар белэн бэргэлэп ж^1лыт^1п, Иаваны борын аша чыгарабыз.

3. Борын сыртын астан ескэ таба сыпырганда иснибез; Иаваны дэ-вамлырак итеп, борын аша чыгарабыз.

4. Баскан килеш, авызны нык ябып, иснибез; Иаваны эле ун, эле сул борын тишеклэреннэн дэвамлырак итеп чыгарабыз; борын тишек-лэрен бармак белэн, чиратлаштырып, каплап торабыз.

5. Муенны естэн аска таба култык астына кадэр сыпырганда исни-без; hаваны дэвамлырак итеп борын аша чыгарабыз.

6. Эчнен аскы елешен сыпырабыз, борын аша тиз генэ иснибез; Иа-ваны борын аша, дэвамлырак итеп чыгарабыз. [Нуриев 2010: 10].

Борын белэн Иава алмашуны кYнектергэннэн сон, махсус жайлашты-рылган, тавышлы сулыш кYнегYлэренэ кYчэбез. Бу кYнегYлэрнен максат-лары булып, сулыш юлларын чистарту, тавышны борынга жибэрмэY, кат-наш типтагы Иава алмашу кунекмэлэрен YЗлэштерY тора. Сулыш диафрагма hэм кабыргара мускуллар хэрэкэтлэ^е ярдэмендэ алынса - катнаш типтагы, дерес сулыш алу була. Ьава Yпкэнен бетен елешлэренэ дэ ти-гез таралып, сейлэмне оештыру жирлеге туа.

Дерес сулыш алуда икенче сулыш мускуллары - кабыргара мускуллар да катнаша. Yпкэгэ тулган hава, кинэя-тарая ала торган кабыргара мускул-ларга да басым ясый.

Сейлэм турыдан-туры Yпкэдэн чыккан Иава агымынын кеч белэн кы-сылып чыгуына бэйле. Ьава алмашунын каршы хэрэкэтен дэ тудыра ал-ган, сейлэм ечен ин эhэмиятле диафрагма, кабыргара hэм эчнен аскы мус-кулларын ныгыту максатыннан тавыш катнашында гади кунегулэр эшлибез.

«Бушану».

Баштагы торыш: аяклар жилкэ кинлегендэ, куллар аска тешерелгэн. Аяк очларына басып, бер Yк вакытта кулларыгызны да ескэ кYтэреп, hава алыгыз. Йомшарган гэYДЭгезне “ефф!” дип эйтеп, аска ташлагыз hэм ту-раймыйча, пружина сыман тагын еч тапкыр бегелегез, бу очракта Yпкэгез-дэ калган Иаваны еч тапкыр “еф-еф-еф!” дип чыгарып бетерегез.

ГэYДЭгeз йомшapa-йомшapa, тагын да тYбэнгэpэк-тYбэнгэpэк иелэ ба-paчaк.

«Утын яручы» (мускул киеренкелеген 6emepY).

Баштагы тоpыш: aяклap жилкэ кинлегендэ, кyллap тeшкэн. Ике кулы-гыз белэн «балта» алыгыз, аиы баш ecтeгeзгэ кYтэpeгeз, бep Yк вакытта тaвышcыз, аз гына haвa алыгыз hэм авыздан кєч белэн Иава этеп чыгapып, тиз генэ кyллapны балта белэн ceлтэнгэн кебек алга таба 6єгєлєгєз. Кул-лapны кYтэpeп тypaeп бacыгыз hэм кабат 6єгєлєгєз, «бep» дип кычкыфып, «балта» белэн бYкэнгэ cyккaидaй итегез. ДYpткэ кaдэp caMaa эшлибез. Ял итэ-итэ 5 тапк^ кабатлыйбыз [Нypиeв, 2010: 11].

«Шсос».

Э xэзep нacоcны эшлэтеп жибэpэбeз, caлмaк кына «cy» cyьфтaбыз. ^ep - cyл якка иcнибeз, ике - тypaeп бacaбыз, Иаваны чыгapaбыз; єч - ун якка бeгeлэбeз, иcнибeз; ДYpт - тypaeп бacaбыз. Tиз темпта yнгa-cyлгa бeгeлэбeз. (Баштагы тоpыш - гэYДЭ тypы, aa^ap жэелгэн; 1 - cyл якка 6єгєлу, ун кул гэYДЭ буйлап ecкэ кYтэpeлэ; 2 - баштагы тоpыш; 3 - ун якка 6єгєлу, cyл кул гэYДЭ буйлап ecra кYтэpeлэ; 4 - баштагы тоpыш. Санауны єч тапк^ кaбaтлapгa.) 1 тапк^ caлмaк, aинapы 3 тaпкыp тизлэнештэ 3-4 мэpтэбэ кабатлыйбыз. [Нypиeв 2010: 12].

[f], [к] т;і|)ті>іі,:.lapuiiun кимил яцтиришми Иом сулыш aктивлыгын YCTepY єчєн кунєгулзр

1) [ги - Fы - Fe - FЭ - Fa - FO - Fe - Fy - fy] ;

2) [ки - кы - ке - кэ - ка - ко - ке - ку - ky];

3) [FИKKИ - Гы«Кы - Fe««e - FЭKKЭ - ГаККа - FORRO - Fe««e - FyKKy -

fykky];

4) [KИFFИ - KЫFFЫ - KeFFe - KЭFFЭ - KaFFa - KOFFO - «eFFe - KyFFy -

kyffy];

5) [Fикики - гыкыкы - Fe«e«e - Fэкэкэ - гакака - fokoko - Fe«e«e -FyKyKy - fykyky];

6) [киFИFик - кыFЫFык - KeFeFe« - KЭFЭFЭK - KaFaraK - kofofok -KeFeFeK - KyryryK - KYFYFYKY];

7) [иг - ыг - эг - эг - ar - of - er - yr - yf] ;

8) [ик - ык - эк - эк - ак - ок - ек - ук - yk];

9) [игик - ыгык - егек - эгэк - агак - ofok - егек - угук - YFYK].

[r], [к] тapтыклapы бик кYп очpaктa [г], [к] авазына эйлэнэ яки [r], [к] да булмаган, чиcтa [г], [к] дэ булмаган аваз ишетелэ. Менэ шуна кYpэ [r], [к] aвaзлapынa кYнeгYлэpнe кYбpэк эшлэpгэ тypы килэ. Бу aвaзлap эйтем-нэpдэ hэм тизэйткeчлэpдэ тегэл ящъфашка иpeшкэичe эшлэнэ [Нypиeв, 2004: 105].

Тпвыш peгистpлapындa янгвіріуньі кунєктєру

Teкcтны caлмaк темпта, аваз кYлэмeнэ игътибap биpeп ящъфатабыз. Безне адэм иткэн уку,

Aдэмнe алга илткэн уку, (ике юлда да ля# кече октава)

Илтеп куккэ житкэн уку,

Уку, уку, уку. (ике юлда да от кече октава)

Юлымызны xax иткэн уку,

Йеземезне ак иткэн уку,

Yзeмeзнe баг иткэн уку,

Уку, уку, уку.

Раст, чын кеше эше уку,

Баг вэ pэxэт жимеше уку,

Aчкaн pэxэт ишеген уку,

Уку, уку, уку.

Г акылга ^p биpгэн уку,

Мeкaтдэc уй биpгэн уку,

Су юкта cy биpгэн уку,

Уку, уку, уку.

ДЭYЛЭT, бэxeт биpгэн уку,

Мелек, тэxeт биpгэн уку,

Безгэ к^эк илла уку,

Уку, уку, уку.

Уpыcчa да уку, уку,

Кытайча да уку, уку,

Кемчэ генэ дэ уку, уку,

Уку, уку, уку.

Иpлэpгэ дэ фapыз уку,

^mapra да фapыз уку,

Фapыз эшнен бapыcы уку,

Уку, уку, уку. (ике юлда да от I октава)

Хроматик гаммалар нигезендэ тавышньщ мелодик диапазонын устеру (Кол Гали «Кыйссаи Йосыф». Хатимэ)

Йоотф cэYчe кыйccacын мин ceйлэп биpдeм, - Соль кече октава Гapэпчэ, фapcыдaгычa бэян иттем, Соль #

Уку-тынлау ечен бyлcын ажат, дидем, - Ля

Укыгaинap xэep-догa кыш^н имди. Ля #

Бу кыйccaны укыф гакълы булгаи кеше, Си

Tынлayчынын кYHлe эpep, amp яше, До I октава

Юкка чш^ гeнahлapынын hэммэce, - До #

Рэxмaн ана pэxим-шэфкaть кылыф имди. Ре

Укыгaинap, тынлaгaннap дога кылыф, Соль

(дYpт юлда да до I октава)

(^т юлда да pe)

(дYpт юлда да ми)

(^т юлда да фа)

(дYpт юлда да cоль).

(2 юлда да ля)

Бу ззгьійфь кол дога тели, Халикь белер, - Соль #

Дога белзн гeнаhльIлар ярльїканьїр, Ля

Ярльїкауга ул лаекльї бульїр имди. Ля #

ГэYhэр - таш ул, лзкин Изр таш гэYhэр булмас, Си

Тикмз кеше гэYhэр кадрен анльїй алмас, До II октава

Бу нззьімньщ кадерен hич ахмак белмзс, - Си

Гакьілльїлар тьщлар, анлар, белер имди. Ля #

Исме Г али моньї язган ззгьійфь колньщ, Ля

Егерме дурт ижек белзн тезде юльїн, Соль #

Ярльїка, йа Рзхман, мин генаИльї кольщ, Соль

Рзхмзтеннзн елеш емет итзм имди. Фа #

Ходавзндз, бар хажзтем сина мэгьлYм, Фа

Галим кеше бу нззьімньї сейлзп бирсз, Ре #

Г акьілльїлар колак сальїп тьщлап торса, Ми

Шул икэY мин генакльїга дога кьілса, Фа

Бу догани тзнре кабул кьільїр имди. Фа #

Мин зарльїньщ менажзте сина мзгьлум, Ми

Мин кольщньї рзхмзтеннзн кьілма мэхрYм, - Ре #

Сон сульїшта иман бYлэк кьіл син имди. Ре

МэYлям биргзн уньїш, ярдзм аркасьінда, До #

Изге, беек рзжзп ае утьізьінда, До I октава

Тарих елньщ алтьі йез дз тугьізьінда Си

Бу ззгьійфь кол бу китапньї тезде имдм. Ля #

Ярдзм, уньїш, фзИем, кузт Хактан алдьім, Ля

ИлИам бYлэк иткзненз шекер кьілдьім, Соль #

Бу вакьітта китабьімньї тзмамладьім, Соль

Сезгз, безгз ул файдальї булсьін имди. Соль кече октава

[Нуриев, 2009: 30-31]

Одзбият:

1. Изгелзр бакчасьі (ТeзYче имам зн-Нзвзви). - Казан, 2005. - 880 б.

2. Корьзн аятьлзренен татарча мзгьнзлзре. (Терле галимнзрнен тзр-жемзлзре Изм шзрехлзреннзн файдаланьїп матбугатка эзерлэYче Р. Батул-ла). - Казан: Идел-Пресс, 2011. - 624 б.

3. Нуриев Г.-Р.С., Хзйруллина А.Х. Сзхнз теле / Г.-Р.С.Нуриев, А.Х. Хзй-руллина. - Казан: Отечество, 2004. - 364 б.

4. Нуриев Г.С. АИзн Ьзм ритм (Уку ярдзмлеге) / Г.С. Нуриев. - Казан: Вестфалика, 2009. - 62 б.

5. Нуриев Г.-Р.С., Сабиржанов Н.Н. Бзлзкзй чичзннзр (I кисзк: Сей-лзм гимнастикасьі) / Г.-Р.С.Нуриев, Н.Н.Сабиржанов. - Казан: Вестфалика, 2010. - 70 б.