CC BY
3Предпринимательская деятельность
и вопросы финансирования
УДК 93/94+929
ИЖ-БУБЫЙ ХЭЙРИЯЧЕЛЭРЕ - ТАТАР МЭГЪРИФЭТЕН YСТЕРYГЭ вЛЕШ КЕРТYЧЕЛЭР
А. Ф. Хисмэтуллина
Ирекле эзлзнуче
Иж-Бубый авылы, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
alsuroo@mail.ru
ХХ гасыр башында кечкенэ генэ татар авылында урнашкан Иж-Буби мэдрэсэсен Россия империясендэ яшэYче барлык терки халыклар танып белердэй кечле уку йорты дэрэжэсенэ житкерY, аньщ житэкчелэренец фидакарь хезмэ-теннэн тыш, элбэттэ, зур чыгымнар да талэп иткэн. Мэкалэдэ CYЗ элеге уку йортын яшэтYне Y3 естенэ алган Вятка губернасы Сарапул еязенэ караган Иж-Бубый авылы иганэчелэренен эшчэнлеге турында бара. Алар арасында мэдрэсэ биналарын тезетY ечен Y3 жирен вэкыф исэбеннэн бYлэк итеп биргэн, ирлэр hэм кызлар уку йортларын Y3 хисапларына матди яктан тээмин итеп торган, шэкертлэр дэ жомга намазларын мэчеттэ иркенлэп укысын ечен яца иркен Аллаh йортын тезеткэн hэм мэдрэсэ житэкчелэренэ элеге уку йортларына керткэн яцалыкларны канунлаштырырга ярдэм иткэн шэхеслэр булган. Мин, Иж-Бубый авылыныц хэйриячелэре бу гамэллэре белэн Х1Х-ХХ гасырлар кисешендэ татар мэгърифэтен YCтерYгэ зур елеш керткэн, дип исэплим. Хэзерге вакытта да аларныц игелекле эшлэрен дэвам иттерYчелэр булу - сеенечле кYренеш. Мэкалэдэ аларныц эшчэнлеге турында да мэгълYмат бирелэ.
Ачкыч сузлэр: Иж-Бубый авылы, Иж-Буби мэдрэсэсе, мэгърифэтче Нигъмэтуллин-Бубилар, сэYДЭгэрлек, иганэчелэр, вэкыф.
Белемле шэкертлэр hэм мегаллимнэр, hэрвакыт татар миллэтенец йезен билгелэп, башка терки халыкларныц Yсешендэ Yрнэк hэм таяныч булдылар. XIX гасырныц ахырында - ХХ гасыр башында миллэтпэрвэр татар байлары, аларныц белемгэ омтылышын хуплап, уку йортларына hэм аерым шэкертлэргэ hэрдаим матди ярдэм кYрсэтеп килде. Бу, Y3 чира-тында, татар мэгърифэтчелегенец Yсешенэ уцай йогынты ясады.
Билгеле булганча, ХХ гасыр башында Иж-Буби мэдрэсэсе гыйлем hэм тэрбия бирY дэрэжэсе ягыннан башка уку йортларын узып китэ. Соцрак «Мехэммэдия», «Галия», «Хесэения» мэдрэсэлэре, шулай ук
Хисматуллина А.Ф. Иж-Бу6ый xэйpиячeлэpe - тaтap мэгьpифэтeн YCтepYгэ eлeш кepтYчeлэp
yкытy-тэpбия hэм эчкe тэpтипдэpe бeдэн алдынгылыкка иpeшeп, бeтeн Роccиядa дан кaзaнaлap. Казан, Уфа hэм Оpeнбypг кeбeк эpe шэhэpдэpдэ ypнaшкaн тaтap уку йopтлapыныц мондый зyp дэpэ^эгэ иpeшYлэpe 6ep дэ гa^эплэндepми кeбeк, ченки кaдaдapдa мэгьpифэтчeлeкнe YCтepY eчeн мeмкинлeклэp зyp икэнлeгe бэxэcceз. Э мeнэ Вятка гyбepнacы Сapaпyл eязeнэ кapaгaн кeчкeнэ гeнэ тaтap авылындагы мэдpэcэнe ХХ гacыp башында бeтeн Ро^иядэ, э бYгeнгe кендэ индe бeтeн деньяга cибeлгэн xaдкыбыз танып бeлгэн кeчлe уку йоpты, тapиxчы галимэ Альта Мэx-мYтовa CYЗлэpe бeлэн эйткэндэ, «тaтap Афинам» дэpэ^эceнэ ни pэвeшлe кYтэpэ aдгaннap coq (МэxмYтовa 2003: i6S)?
Элбэттэ, моныц Иж-Буби мэдpэcэceнeц аддынгы кapaшлы ^итэк-чeлэpe, ягьни бepтyгaн Нигьмэтyллин-Бyбилapныц фидaкapь тьфышлыгы rora^ce икэнлeгe шик тyдыpмый. Шулай да яцача кopылгaн мэдpэcэнe матди яктан яшэтY, шэкepтлэpгэ гыйлeм-тэpбия 6^y hэм ^эйге aйлapдa, бeлeмнэpeн кYтэpY кypcлapы oeштыpып, мeгaдлимнэpнe укыту зyp чыгымнap талэп итэ бит. Димэк, Иж-Буби мэдpэcэceнeц матди xэлeн башлыча авылныц xэйpиячeлэpe кaйгыpткaн бyлыpгa мемкин. Алap кeмнэp булган? Мэдpэcэнe яшэтYДЭ xэйpиячeлэpнeц eлeшe ни дэpэ^эдэ? БYгeнгe кендэ авылыбызда мэгьpифэтлe hэм тэpбиялe яшь буын вэкиллэpeн Ycтepepгэ яpдэм итYчe игaнэчeлэp бapмы? Элeгe copayлapгa ж;авап эзлэп табу бик тэ кызыклы будды минeм eчeн.
Mapraap нигeзлэп, от^ак монда тaтap гaилэлэpe кYплэп кYчeнeп килгэн Иж-Бубый авылы - кYpшe-тиpэдэ ypнaшкaн кол кpecтьян aвыллapы apacындa иpeклe булып калган cиpэк aвыллapныц бepce. Аныц xaлкы дэYлэт кpecтьяннapы булып иcэплэнcэ дэ, иген игэp eчeн ^^ мэйдaннapы аз буду cэбэплe, элeк-элeктэн cэYДЭ эшeнэ зyp игътибap биpгэн. XVIII гacыpдa Алабуга - Вoткинcк почта тpaктыньщ caлынyы hэм аныц авыл аша узуы, бep яктан, Казан, МэcкэY, Мэкэp^эгэ, э икeнчe яктан, Пepмь, Вятка, Екaтepинбypгкa, шулай ук Уфа, Оpeнбypг, Уpтa Азиягэ бapып чыгapгa мeмкинлeк биpeп, cэYДЭгэpлeк эшeн тагын да алга ^ибэpгэн, авыл xaлкы apacындa Ро^ияжц зyp шэhэpлэpeндэ тoткapcыз CЭYДЭ итэpгэ xaклы булган эpe cэYДЭгэpлэp бapлыккa килгэн.
Иж-Бубый авыл тapиxы мyзeeндa cэYДЭгэpлэpнeц y3 эшлэpeн тагын да яxшыpaк кейлэп ^ибэpep eчeн дэYлэттэн бypычкa акча алып тopyлapы тypындaгы XVII ra^ip башы hэм азагына кapaгaн дoкyмeнтлapныц apxивлapдaн адынган кYчepмэлэpe caклaнa. Туган тeбэгeбeз тapиxын ^ш^клэп eйpэнгэн Раиф Мэpдaнoв шyлap нигeзeндэ, авылныц cэYДЭгэpлэpe xeкYмэттэн 3yp гына cyммaдap œpan aдыpлык булгач, Yзлэpe дэ аны киpe кaйтapыpдaй шактый гына байлыкка ия бyлгaннapдыp, дигэн фикepeн бeлдepгэн идe.
1900 eлдa Иж-Бубыйда туып Ycкэн, шундагы кызлap мэдpэcэceндэ бeлeм адган Мэрьям Зэйнуллинаныц иcтэлeклэpeннэн кYpeнгэнчэ, XX гacыp башында авылыбыз шэhэp тибындагы кeчкeнэ бep биcтэнe xэтepлэткэн: икeшэp катлы 3yp-3yp тopaк röpraap тeзeлeп киткэн ypaмдa
9 кибeт hэм лaвкa, икмэк пeшepeп caтa тopгaн neKap^ гepдэп эшдэп тopгaн. Aвыддaн 4rnr9p9K, ypмaн эчeндэ, 2 киpпeч зaвoды ypнaшкaн бyдгaн. Шyдaй ук aвыл жэмэгaтьчeдeгe 2 cy тeгepмэнe тот^н. Иж eдгacыньщ apъягындa биядэp YPчeтYчe 2 зaвoд hэм aдap кapшындa дэвaxaнэ будып, eд эйдэнэceндэ шуцда KYn кeнэ жиpдэpдэн кымыз бeлэн дэвaлaныpгa дип кидгэннэp (Зэйнyддинa 1987: 5). Yзeнeц шyндa кымыздa булуы тypындa тaтapньщ бepeнчe xaтын-кыз apracraacbi Cэxипж;aмaд Гыйззэтyддинa-Бoджcкaяньщ дa Yзeнeц иcтэлeклэpeндэ язып кaддыp-гaндыгы бидгeдe.
375 xyж;aлыктaн тopгaн aвыддa Mэpьям ana иллeлэп бaй тopмыштa яшэгэн гаидэ бyдгaндыгы тypындa x96ap итэ, шyлap apacындa Mexэммэтжaн Эxмэтж;aнoв hэм бepтyгaн Нигьмэтyддин-Бyбидapньщ иц эpe cэYДЭгэpдэp икэнлeгeн кYpcэтэ, э шaктый гынa 6aräbiK тyпдaгaннap pэтeндэ Caггapoвдap, Apcдaнoвдap, Гoбэйдyллиннap, Эминeвдap, Гыйз-зэтyддиннap, Иcмэгыйдeвдap, Mycиннap, Ж¡эдaдeтдинoвдap, Тexвэ-тyддиннap hэм Нэфыйкoвлapны aтaп Yтэ (Зэйнyддинa 1987: 5a). 4biftran тa, 1897 eдгы xamiK caнын иcэпкэ глу кэгaзьдэpeнэ кapaгaндa, Иж-Бyбыйдaгы xy^^bi^aprniR 76 npo^mbi cэYДЭ эшe бeдэн шeгыдьдэнгэн: кeмдep мaнyфaктypa бeдэн caтy иткэн, шyлaй ук тoвapны вaкдaп caтy дa пoпyдяp бyдгaн (Caн aдy кэгaзьлэpe 1897: 1-397). Кибeт тoтa aлмaгaннap aны aвыддapдaн aвыддapгa йepeп caткaннap. Кeмнэpдep эpe cэYДЭгэp-дэpнeц мaллapын якын-тиpэ aвыддapгa гынa тYгeд, epaK eдкэдэpгэ aдып бapып caтyчы xeзмэтчeлэp - тэцкэчe caтyчыдap будып киткэннэp. KYn кeнэ иж-бyбыйдыдap, читкэ кшет, Уфa, Биpcк, Пepмь, Capaпyд Ke6eK шэhэpдэpдэ кибeтдэp aчкaннap, cэYДЭ эшлэpeн кыpгыз, кaзaкъ якдapындa жэeддepeп жибэpгэннэp; кибeт тoтapгa xэддэpe житмэгэннэpe nprnas-чикдap, caтyчыдap будып яддaнып ган кYpгэннэp (Зэйнyддинa 1987: 5a).
Шyлaй итeп, cэYДЭ бeдэн шeгыдьдэнY aвылдaшдapныц тopмыш-кeнкYpeшeн яxшыpтyгa зyp йогынты яcaгaн. Caтy эшдэpe бeдэн тepлe eдкэдэpдэ йepY, тepдe миддэт hэм кaтдay вэкиддэpe бeдэн apaлaшy cэбэплe, Иж-Бубый xaлкы тиpэ-яктaгы кYpшe aвыллapгa кapaгaндa aq-бeдeм дэpэжэce hэм кeнкYpeш ягыннaн югapыpaк бyдгaн. Эшмэкэpлэp уку-язуныц, xиcaп гыйдeмнэpeнeц киpэгeн бик тиз a^ara^ бaлaдapны яшьтэн Yк бeдeмдe итэp eчeн мэктэп aчyны xyn кYpгэн.
Aвыддa мэдpэcэ эшдэп киткэн вaкыт итeп 1781 eлны иcэпдидэp. 3yp Yзгэpeшдэpнe эдeгe уку röp™ 1895 eддa бepтyгaн Гобзйдулла hsM Габдулла Нигъмэтуллин-Бубилар тapaфыннaн кичepэ бaшдый. Эдбэттэ, бу кaтдayды эш, читтэн мaтди будышдык кYpcэтeдмэcэ, бэдки oзaккapaк cyзыдыp идe. Эммa мэдpэcэдэ peфopмaдap бaшдaнгaнчы ук, aвыд бaйлapы apacындa эдeгe уку roprarnbiR мэнфэгaтьлэpeн hэpдaим кaйгыpтып тopyчыдap бyдa.
Mэcэлэн, Гaбдyддa Буби XIX гacыp ypтaлapындa мэктэпдэp caлдыpгaн Мвхзммзтсадыйк Гайса улын hэм Эхмэдщан Эхмзди улын pэxмэт CYЗДэpe бeдэн иcкэ aдa: «...тугыз apшинды бep мэктэп кeнэ
Хuсмaтyллuнa А.Ф. Иж-Бубый xэйpиячeлэpe - тaтap мэгъpифэтeн YCтepYгэ eдeш кepтYчeдэp
шэкepтлэpгэ бик тыгыз булганлыктан, шушы Mexэммэтcaдыйк эфэндe ...iS5S eлдa yнбep apшинлы тагын бep мэктэп caддыpгaн вэ iS59 eлдa шул икe мэктэп apa^rn тугыз apшинлы бYpэнэ бeлэн бepлэштepeп aшxaнэ иткэн. ...iS60 eлдa eчeнчe бep мэктэпнe ...Эxмэд^aн Эxмэди уды caддыpгaн. ...Mexэммэтcaдыйк эфэндeнeц мэдpэcэce iS77 eлныц axыpынa кaдэp дэвам кылды», - дип мэгьлYмaт биpэ уд Yзeнeц иcтэлeклэpeндэ (Mэpдaнoв, Мицнуллин, Рэxимoв i999: 22, 23).
Бу мэдpэcэ бинacы туза башлагач, Габдулла Буби эйтYeнчэ, авылныц эpe cэYДЭгэpe Мвxэммэдщaн xa^u Эxмэдщaнов iS75 eлдa бepьюлы икe мэктэп бинаоын тeзeтэ, от^ак иcэ тагын ите мэктэп бинacын ^шгазэ. «Mexэммэтcaдыйк эфэндe caлдыpгaн бик иcкe вэ бик эчepгэн мэктэплэpнe CYirepe^ бepce уни^ вэ бepce yнбep apшинлы тагын me мэктэп caлдыpды. Заманына кYpэ мэдpэcэлэp бик иpкeн вэ шэкepтлэp eчeн бик ж;айлы будды. Mero шул вакыттан отц мэктэп тeзeлeшe hэммэce Mexэммэд^aн xaщиныц кecэceннэн capыф кылына башлады», - дип яза Габдулла Буби (Mэpдaнoв, Мицнуллин, Рэxимoв i999: 23).
Бaштapaк мэдpэcэ мэчeт янында ук ypнaшкaн була. Со^ак aлap xaдык тeлeндэ Mэдpэcэ атавы дип йepтeлэчэк як-ягы cy бeлэн эйлэндepeп адынган yтpayгa кYчepeлэ. Алда эйгеп Yткэн икe мэдpэcэ бина^ да Ха^и бай (авыл xaлкы Y3 итeп, xepмэт бeлэн аны бYгeн дэ шулай иcкэ ада) тapaфыннaн шул yтpayгa caддыpылa. Элeгe ypын Эхмэджрн ^бделкзрим улынъщ (i905 eлдa уд Y3e hэм аныц нэceл дэвaмчылapы Тapaкaнoв фaмилияceн aлaлap) caтып адган ypыны була (Ж¡иhaнгэpэeвa 202i: 2а). Уд аны вэкыф иcэбeнэ шэкepтлэp фaйдacынa тaпшыpa. «...Бубыйныц энэ шул шehpэт тапкан мэдpэcэce бYгeн дэ шунда, мeнэ шушы Эxмэд^aн Гaбдeлкэpим углы вэкыф кылган ypындa yтыpa. ...Мин аны мeнэ xэзep дэ pэxмэт бeлэн жкэ адамын, вэ бeтeн миллэт аны мэцгeлeк иcкэ aлaчaктыp. Рэxмэт Эxмэд^aн абзый! Син Y3 кулыцнан килгэн hичбep xeзмэтeцнe миллэтeцнэн кызганмадыц! О^мaxлap кeбeк ypыныцны мэдpэcэгэ биpeп, шэкepтлэpнe, миллэтeцнe шaтлaндыpдыц! Бeз вэ бeтeн миллэт cиннэн paзыйбыз, Аллahы да етннэн paзый бул^н!..», - дип яза аныц тypындa Габдулла Буби (Mэpдaнoв, Мицнуллин, Рэxимoв i999: 26, 27).
Mexэммэдж;aн Эxмэд^aнoв iSSS eлдa Y3 xиcaбынa мэдpэcэ бина-лapыныц кaйcылapын кYчepeп, кaйcылapын ep-яцадан TOp^^m кую бeлэн бeppэттэн yтpayны кoймaлap бeлэн эйлэндepeп ада, яxшы кaпкaлap яcaтa; язын тиpэ-яктaн cy бeлэн бYлeнeп кадып, шэкepтлэp caл бeлэн бата-чума йepгэнлeктэн, ^эeн уд ^rap дэ caддыpтa. Сoцpaк башка xэллepэк aвылдaшлap да аныц тагын икe кYпep тeзeтeп, yтpayны еч
ypыннaн «3yp ^Hp» бeлэн тoтaштыpaдap. Монда бaйлap, читтэн китepтeп, cиpeнь, cэpви кyaклapы, тупыл aгaчлapы yтыpттыpaдap, бepникaдэp вакыттан coц уд шэкepтлэp ял итэ тopгaн мaтyp бep бакчага эвepeлэ. Сoцpaк шунда ук cпopт мэйданчыгы, кYлдэ йeзY eчeн кeймэлэp бyлдыpылa. i S95 eлдa, Габдулла Бубиныц Yтeнeчeн тыцлап, М. Эxмэд-ж;анов ДYpт бYлмэдэн тopгaн 3yp мэктэп бинacын тeзeттepэ, аяклы
пapтaлap hэм кapa тaктaлap кaйтapтa. i904 eлдa уд бye eгepмe ДYPт, ицe yнcигeз apшинлы cигeз cыйныфлы, э i 907 eлдa эчeндэ 3yp бep зад hэм yникe cыйныф булган бye 42 hэм ицe 2 i apшинлы мэктэп бинaлapын тeзeтэ. Mэдpэcэдэ cпeктaкльлэp кую, эдэби кичэлэp yздыpy нэкь мeнэ шул задда oeштыpылa башлый (Mэpдaнoв, Мицнуллин, Рэxимoв i999: 39, 40).
Булачак мэгъpифэтчeлэpнeц aтaлapы Гaбдeлгaллэм xэзpэт Нигь-мэтулла уды мeдэppиcлeк иткэн чopдa ук, Иж-Буби мэдpэcэceнeц даны eparaapra тapaлып, монда шэкepтлэp ^плэп килэ башлагач, ^омга нaмaзлapы вакытында авыл мэчeтeнeц икe залы xaлыкны cыйдыpa адмый. Шунлыктан Mexэммэд^aн Эxмэд^aнoв Y3 чыгымнapы xиcaбынa 3yp мэчeт caддыpa. БYгeнгэчэ caклaнып кадган элeгe бинаныц eчeнчe зады нэкь мeнэ шэкepтлэp eчeн атап тeзeлэ.
Алдынгы кapaшлы cэYДЭгэp М. Эxмэдж;aнoв мэдpэcэнe уцышлы тэмамлаган шэкepтлэpнe Шэpык hэм Евpoпa иллэpeнэ yкyлapын дэвам rn^pro ^ибэpэ тopгaн була. Mэcэлэн, Гаяз Матеудовныц башта Садони-кига (Гpeция), аннан Льeж yнивepcитeтынa (Бeльгия), авылдашыбыз Кoтдyc Абдpaxмaнoвныц Mиcыpныц Эл-Эзhэp yнивepcитeтынa Mexэм-мэд^ан xa^M бай xиcaбынa бapып укып кaйтyлapы билгeлe.
1911 eлдa иpлэp мэдpэcэce патша xeкYмэтe тapaфыннaн яптыpылып, ^итэкчeлэpeн пaниcлaмизмдa гaeплэп, Сapaпyл тepмэceнэ озаткач, aдapны тоткынлыктан азат итэp eчeн Mexэммэдж;aн Эxмэдж;aнoв MэcкэYДЭн hэм Казаннан aдвoкaтлap яллап кш^тэ, бу эшкэ бapлыгы 15 мeц cyмнaн apтык чыгым тота.
Mэдpэcэ кYлe yтpaвындa шэкepтлэp eчeн тopaк hэм уку бинaдapын тeзeткэн Mexэммэд^aн Эxмэд^aнoв уку йopтын ^^азлау, эcбaплap кaйтapy, дэpecлeклэp бacтыpy, мeгaллимнэp бeлэн yкyчылapныц кaйбepлэpeнэ эш xa^i hэм cтипeндия TYЛЭY кeбeк чыгымнapны да кYп oчpaктa Y3 ecтeнэ ала. «...Бубый мэдpэcэce ябылганга кaдэp, Mexэмэт^aн xa^K тышыннан, бeз эчeннэн xeзмэт итак», - дип яза Габдулла Буби (Mэpдaнoв, Мицнуллин, Рэxимoв 1999: 23).
Бу эштэ Ха^и байныц уц кулы булып Гaбдрaxмaн Ибрahuмов TOpa. Уд Y3e, Уфа гyбepнacы Бepe eязeнeц Сэйтэк авылында тиpe эшкэpтY заводы тотып, шактый гына байлык туплаган бyлca да, г^дэте бeлэн Иж-Бубыйда яши, авылдашыбызда пpикaзчик булып xeзмэт итэ. «...Бу мэктэп apтыннaн бил бэйлэп йepYчe» элeгe шэxecнeц мэдpэcэ eчeн куйган тыpышлыгын Габдулла Буби иcтэлeклэpeндэ 3yp бэя биpeп иcкэ ала: «Бубый мэктэбeнeц матди peфopмa вэ тeзeлYeннэн, Mexэммэд xaщиныц aкчacы вэ Гaбдpaxмaн эфэндeнeц кyлы-тыpышлыгы кepмэгэн hичбep нэpcэ юк. Гaбдpaxмaн эфэндe xep фикepлe, гaйpэтлe, яцалыкны яклаучы, эшлeклe кeшeдep. Бубый мэктэбeн иxлacныц башыннан алып ябылганга кaдэp, бeзнeц мaкcaтлapны тopмышкa aшыpy юлында бик и^т^ал иткэн aдэмнэpнeц бepce Mexэммэд^aн xa^, икeнчece Гaбдpaxмaн эфэндe» (Mэpдaнoв, Мицнуллин, Рэxимoв 1999: 32).
Хисматуллина А.Ф. Иж-Бубый xэйpиячeлэpe - тaтap мэгъpифэтeн YCтepYгэ eлeш кepтYчeлэp
Mэpьям Зэйнyддинa иcтэдeкдэpeннэн кYpeнгэнчэ, XX Tacbip бaшындa Иж-Бубыйныц иц эpe бaйлapы будып икe гaидэ - Мвхэммэдщан Эхмэдща-нов hэм Нигъмэтуллин-Бубилар гaилэлэpe - caнaдгaн hэм яшэY pэвeшe бyeнчa aвыддaш cэYДЭгэpдэpгэ Ypнэк будып тopгaн: aдapгa кapaп бaшкaдap дa eвpoпaчa киeнepгэ, тaтap hэм pyc тeддэpeндэ чыгa тopгaн гaзeтa-жypнaллap яздыpып aлыpгa, бaдaдapынa дeньяви бeлeм биpepгэ, aдapны pyc тeдeнэ hэм чит тeддэpгэ eйpэтepгэ тыpышкaннap (Зэйнуддиш 1987: 5a).
Mэгъpифэтчe Бyбидap бep Yк вaкыггa cэYДЭ дэ иткэннэp. 1905 eддa овыддо зyp янгын чыгып, туды бep ypaм, шул иcэптэн anapmiq xy^anbira hэм ^^ap мэктэбe бинacы дa янып бeткэч, M. Эxмэджaнoв будышдыгы бeдэн мэдpэcэ житэкчeлэpe acты киpпeчтэн, ecтe aгaчтaн бyдгaн икe кaтды йopт житкepэлэp. Эдeгe биганьщ бepeнчe кaтындa мэдpэcэ житэкчeлэpeнeц китaп hэм язy-cызy киpэк-яpaклapы кибeтe ypнaшa. Эcкe кaтгaгы зyp гынa китaпxaнэ бYДмэceндэ 1000нэн aprarn китaп иcэпдэнгэн, тaтap hэм pyc тeллэpeндэ бacтыpыдып кидэ тopгaн гaзeтa-жypнaллap aддыpыдгaн, шyндa ук уку золы дa бyдгaн. Эдeгe китaпxaнэдэн бeлeмнэpнe яxшы Yздэштepгэн шэкepтдэp hэм мэдpэcэнeц мeгaддимнэpe иpкeн фaйдaлaнгaннap. Шуд ук вaкыггa мэдpэcэнeц Yзeндэ дэ 6ой китaпxaнэ бyддыpыдa.
Kыздap eчeн мэктэпж Бyбидap янэдэн Yзлэpeнeц ишeк aллapындa caддыpaдap. Эдeгe уку йopтын мотди якган Yздэpe Yк тээмин шет тopaдap: «...Эдe яxшы, бeз Yзeбeз 6ой, cигeз cыйныфды кыздap мэктэбeн дэ YЗ кecэбeздэн caддыpдык. hэм оны ябылган кeнeнэ кaдэp YЗ кecэбeздэн тэpбия иггeк. Бубый мэктэбeнeц шehpэтe дэ зyp, Yзeбeз caтyчы булганга, бaйдap hэммэce бeдeш... hэм бeз copacaк, бeтeндэй биpмэeнчэ кaлыpгa oядaдap. Шyцap кYpэ бeз ничeк итcэк иггeк, a^a тyгpыcындa бик уд кaдэp йeдэмэдeк», - дип язо бу тypыдa Гaбдyддa Буби (Mэpдaнoв, Mицнyллин, Pэxимoв 1999: 52).
1903 eлдa Гaбдyддa Буби мэдpэcэ фaйдacынa дип тэгaeндэп овыд мэчeтeндэ M. Эxмэдж;aнoв caтып одып б^гэн «pэcми иганэ ca^^ira^ кyйдыpтa: «Ел caeн бeз оннон йeз иллe вэ икe йeз cyмдaп a^a жыйдык. Pycиядэ мeceдмaн мэcжиддэpeнэ кyeлгaн бepeнчe caндык мeнэ шушы caндыктыp» (Mэpдaнoв, Mицнyллин, Pэxимoв 1999: 37).
Иж-Бубыйныц xэйpиячeлэpe тypындa ceйдэгэндэ, тогын бep шэxec тypындa иcкэ одмыйчо будмый. Уд - Бздрemдин Щэлалemдинов иceмлe cэYДЭгэp овылдошы6ыз. Aны Capaпyл eяз зeмcтвocындa Иж-Бубый овыды бyeнчa овыд жэмэгaтьчeлeгeнeц ышaнычлыcы, xaдык тeлeндэгeчэ эйтcэк, «глacныe» итeп билгeлилэp. Уд мэдpэcэ-мэктэплэpгэ кepтeлгэн яцолык-лapны pэcмилэштepYДЭ зyp poль уйный. Mэcэлэн, оныц тыpышлыгы rora^ce^^ 1907 eлдa Capaпyл eяз зeмcтвocы Иж-Буби мэдpэcэce Poccиядэ бepeнчe будып тaтap мэктэплэpeнeц 6ошдонгыч cыйныф укы-тyчылapынa шэhaдэтнaмэ биpYчe, ягъни мeгaдлимнэp эзepлэYчe pэcми уку röp™ бyлapaк эшли 6ошдый. Шудой ук Б. Ж¡элaдeтдинoв элeгe уку TOprai eчeн киpэк-яpaклapгa зeмcтвoдaн a^a бYлeп биpYнe кaйгыpтып тopa, мaлaйлap hэм кызлap eчeн бep яжэ икe eллык pyc-тaтap cыйныфлы
башлангыч мэктэплэр ачу артыннан да башлыча ул йери. 1911 елда ирлэр мэдрэсэсенец ябылуы турындагы кайгылы хэбэрне мэдрэсэ ^итэк-челэренэ hэм авыл халкына ирештерY дэ аца йеклэтелэ.
Шулай итеп, авылньщ бай сэYДЭгэрлэре, бигрэк тэ алар арасында аеруча ихтирамга лаек булган Мехэммэдж;ан ха^и Эхмэд^анов, Y3 мэнфэгатьлэрен генэ кайгыртып калмыйча, вэкыф hэм зэкят хисабына hэм, элбэттэ, ^цел кицлеге белэн Иж-Буби мэдрэсэ-мэктэплэренэ hэр-даим ярдэм итеп торалар. Мэдрэсэдэн килэчэктэ халкыбызга ихлас хезмэт куячак шэхеслэр Yсеп чыкканлыгын исэпкэ алсак, авылдашларыбыз Yзлэренец матди байлыкларын изге эшкэ сарыф итеп, татар халкыныц мэгърифэтен YCтерYгэ зур елеш кертэлэр.
БYген исэ алда атап Yткэн иганэчелэрнец авылыбызда мэгърифэтле hэм тэрбияле яшь буын вэкиллэрен Yстерергэ ярдэм шуче дэвамчылары булуы - бик сеенечле кYренеш. Беренчелэрдэн булып мин шундыйлар рэтендэ Мехэммэд^ан Эхмэдж;ановныц нэсел дэвамчысы, аныц елкэн улы Йосыфзыяныц оныгы Надир Мигъдэт улы Эхмэдщановны атыйм. Ул -кYренекле кардиолог, МэскэY шэhэрендэ яши. Аныц белэн элемтэне 2011 елда урнаштырдык. Надир эфэнде берничэ тапкыр авылыбызныц кунагы булды, Бертуган Бубилар исемендэге урта мэктэпкэ матди ярдэмнэрен кYрсэтте. Э 2017 елныц 1 июнендэ, ягъни Халыкара балаларны яклау кенендэ, авыл балаларын, аларга заманча ^^азландырган уен мэйдан-чыгын тапшырып, сеендерде. Шулай итеп, Y3 вакытында игелекле гамэллэре белэн ихтирам казанган Мехэммэд^ан Эхмэд^ановныц хэй-риячелек эшен бYген аныц оныкчыгы дэвам итэ.
Укытучылар гаилэсендэ туып Yскэн авылдашыбыз, Габдулла hэм Гобэйдулла имам булып хезмэт иткэн мэчетнец азанчысы Ж^ангэрэй Эхмэт^ан улыныц нэсел дэвамчысы, бYгенге кендэ Казан шэhэрендэ яшэYче Искэндэр Рвстэм улы Щuhангэрэев дистэ елдан артык Yзенец эш-гамэллэрен авылыбызныц тарихын барлауга, исэн калган тарихи биналарны торгызуга hэм саклауга юнэлдереп башкара. Мэсэлэн, кайчандыр бертуган Бубилар яшэгэн торак йортныц тYбэсе нэкъ менэ аныц ярдэме белэн ябылды, бинаныц фасады тезэтелде, тэрэзэлэре яцага алмаштырылды. Моныц белэн беррэттэн Искэндэр Рестэм улы Yсеп килYче яшь буынны укыту hэм тэрбиялэY мэсьэлэлэренэ дэ зур игътибар бирэ. Эйтик, аныц матди ярдэме белэн мэктэпнец компьютер кабинеты елешчэ ^^азландырылды. Укучыларныц берничэ ел рэттэн респуб-ликакYлэм «Созвездие - Йолдызлык» фестивалендэ ^ицYлэр яулавында, hичшиксез, аныц да елеше зур: репетициялэрне балалар авыл мэдэният йортында ул тезеткэн hэм заманча ^^азландырган бию залында уздыралар, сэхнэдэ чыгыш ясаганда аныц хисабына тегелгэн матур-матур киемнэрне дэ киялэр. И. Ж^ангэрэев белем нигезлэрен яхшы Yзлэш-тергэн, олимпиадаларда hэм бэйгелэрдэ, мэктэптэ ^эмэгать эшлэрендэ активлык кYрсэткэн укучыларга аеруча игътибарлы: алар ечен ^эй айларында Казан шэhэренэ экскурсиялэр оештыра.
Хисматуллина А.Ф. Иж-Бубый xэйpиячeлэpe - тaтap мэгъpифэтeн YCтepYгэ eлeш кepтYчeлэp
Иcкэндэp Pecтэм уды яшь буынны туган як тapиxы бeлэн тоныш-тьфуны мaкcaт итeп куя. Aвыл яшьлэpe hэм мэктэп yкyчылapы уд oeштыpгaн жэяYлe пoxoдлapдa бик шaтлaнып кaтнaшaлap. Бигpэк тэ овыдыбыз тapиxы бeлэн бэйлe булган «Иж-Бобья - Донидово», «Иж-Бобья - Capaпyл» мapшpyтлapы бyeнчa hэм Буби eлгacыныц бaшлaнгычынa бepничэ кeнлeк жэяYлe пoxoдлap cэяxэтчeлэpнeц кYцeлeнэ xyш килэ.
Шудой ук игaнэчe Pкaил Зэйдудлоныц Mexлиcэ Бубига бо^^лою^ «Yлeп яpaггы» пьecacы бyeнчa кyeлгaн cпeктaкльнeц тaмaшaдapынa до paйoндaшлapыбызны, шул даэптэн aвылдaшлapны, укучы бaдaдapны, Г. Комол иceмeндэгe Taтap дэYлэт око^мия тeaтpынa бepничэ тaпкыp YЗ xиcaбынa одып бapып кaйггы.
Иcкэндэp PeCT^ уды Ж¡иhaнгэpэeвньщ тeлэгe - туган овылыбызныц яшьлэpeн гыйлeмлe, окыдды hэм тэpбиялe итeп KYPY, килэчэктэ Иж-Бубины зомончо мэгъpифэт Yзэгeнэ эвepeлдepY. Ул бYгeн овыддо кызлap гимнaзияce cыйныфлapын очу юлындо йepи, изге тeлэклэp тopмышкa ошучон, yцышлap юлдош бyлcын идe!
Шудой итeп, cэYДЭгэpлeк бeлэн шeгыльлэнY Иж-Бубый xaлкынa aq-бeлeмнe кYтэpYнeц, моныц eчeн дeньяви фэннэpнeц нигeзeн ныктап eйpэнYнeц киpэклeгeн тeшeнepгэ этэpгeч булган. XIX ra^ip asara - XX гacыp бошындо, ягъни ттшо xeкYмэтeнeц pyc булмоган миллэтлэpнe гыйлeмлe итYгэ кapшы чыккон кapaцгы бep чopдa яцо мeтoдлы мэктэплэpнe очудо, aдapны яшэтYДЭ мотди яpдэм кYpcэткэн миллэтпэpвэp тaтap пpoмышлeнниклapы, эpe cэYДЭгэpлэp булган xимaячe Xecэeнoвлap, Pэмиeвлap, Aкчypиннap, Утэмeшeвлap, Эжeмoвлap h.б. бeлэн бeppэггэн бeзнeц оддынгы кapaшлы aвылдaшлapыбыз до тaтap мэгьpифэтчeлeгeн YcrepYro зyp eлeш кepткэннэp дип нэтижэ яcapгa жиpлeк 6op.
БYгeнгe жэмгыятьтэ игaнэчeлeк эшeн дэвом иггepYчe овылдош-лapыбызныц булуы кyaндыpa, aлap милли мэгapиф eлкэceнэ hэpдaим зyp булышлык кYpcэтэлэp. Эммо aндыйлap xэзepгэ cиpэк. Шyныcы кызганыч: XX гacыp axыpы - XXI гacыp бошындо тaтap яшьлэpeндэ милли Yзaц тapкaдy, туган тeлдэн бизY, милли мэдэнияттэн, гopeф-гaдэтлэpдэн читлэшY кYЗЭтeлэ бошлоды, accимиляция кYpeнeшe кeчэйдe. Яшь буындо милли Yзaцны тэpбиялэYДЭ дэYлэтнeц гeнэ кeчe ^^мэго^^го кeн кeбeк очык. Topмыштa ик^^очи якган уцышко иpeшкэн миллэггэшлэpeбeзнeц мотди булышлыгы бу eлкэдэ бик мehим. Димэк, килэчэктэ миллэтeбeзнe одга жибэpepдэй xэйpиячe яшьлэpнe YCтepYгэ игьтибapны юнэлтY мehим мэcьэлэ булып тopa.
4bITAHAKnAP höM MATEPИAЛЛAP
Бepтyгaн Бyбыйлap hэм Иж-Бубый мэдpэcэce: тapиxи-дoкyмeнтaдь жыeнтык / тeзYчeлэpe: P. Mэpдaнoв, P. Mицнyллин, C. Pэxимoв. Козон: Pyxият. 1999.
^иhaнгэpэeвa И.Ф. Язмо иcтэлeкдэp // Жиhaнгэpэeвлap гaилэce apxивы. Иж-Бубый.
Зэйнуллина М.Ш. Язма истэлеклэр // Иж-Бубый авыл тарихы музее фонды. МИИБ КП - 116. 1987.
Русиядэ беренче халык санын алу кэгазьлэре. КYчермэ // Иж-Бубый авыл тарихы музееныц фэнни-ярдэмче фонды. 1897.
ФЭННИ ЭДЭБИЯТ
Махмутова А.Х. Лишь тебе, народ, служенье! Казань: Магариф. 2003.
Автор турында белешмэ: Хисмэтуллина Алсу Фаат кызы - ирекле эзлэнYче (422202, Ижевская ур., 5, Иж-Бубый авылы, Эгерже районы, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе); alsuroo@mail.ru
Редакциягэ керде 31.01.2022 Кабул ителде 22.03.2022
БЛАГОТВОРИТЕЛИ ИЖ-БОБЬЯ, ВНЕСШИЕ ВЕСОМЫЙ ВКЛАД В РАЗВИТИЕ ТАТАРСКОГО ПРОСВЕТИТЕЛЬСТВА
А.Ф. Хисматуллина
Независимый исследователь
с. Иж-Бобья, Республика Татарстан, Российская Федерация
alsuroo@mail.ru
В начале ХХ века для признания тюркскими народами Российской империи медресе Иж-Буби в качестве сильнейшего учебного заведения, расположенного в небольшом татарском селе, требовалась серьезная финансовая поддержка. В статье показывается деятельность благотворителей села Иж-Бобья Сарапульского уезда Вятской губернии. Среди них были те, кто подарил свою землю под строительство зданий медресе; кто взял на себя его материальное оснащение и построил новую просторную мечеть для совершения пятничный намаз шакир-дами; кто помог руководителям учебного заведения узаконить разные новшества. Иж-бобьинские купцы-благотворители внесли весомый вклад в развитие татарского просветительства на рубеже Х1Х-ХХ вв. В статье дается информация о деятельности современных благотворителей - иж-бобьинцев.
Ключевые слова: село Иж-Бобья, медресе Иж-Буби, просветители Ниг-матуллины-Буби, купечество, благотворители, вакф.
Для цитирования: Хисматуллина А.Ф. Иж-Бубый хэйриячелэре - татар мэгърифэтен YCтерYгэ елеш кертYчелэр // Историческая этнология. 2022. Т. 7, № 1. С. 54-63. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.54-63
Сведения об авторе: Хисматуллина Алсу Фаатовна - независимый исследователь (422202, ул. Ижевская, 5, с. Иж-Бобья, Агрызский район, Республика Татарстан, Российская Федерация); alsuroo@mail.ru
Хисматуллина А.Ф. Иж-Бубый хэйриячелэре - татар мэгьрифэтен YCTepYra елеш кертYчелэр
Поступила 31.01.2022 Принята к публикации 22.03.2022
IZH-BOBYA BENEFICIARIES WHO MADE A SIGNIFICANT CONTRIBUTION TO THE DEVELOPMENT OF THE TATAR ENLIGHTENMENT
A.F. Khismatullina
Independent Researcher
Izh-Bobya village, Republic of Tatarstan, Russian Federation
alsuroo@mail.ru
At the beginning of the 20th century, for the Turkic peoples of the Russian Empire to recognize the Izh-Bubi madrasah as the strongest educational institution, located in a small Tatar village, serious financial support was required. This article will focus on the activities of the benefactors of the Izh-Bobya village, Sarapulsky district, Vyatka province. Among them were those who donated their land for the construction of madrasah buildings; who took over its material equipment and built a new spacious mosque so that they could perform the Friday shakirda prayer in it; who helped the leaders of the educational institution to legitimize the innovations that they introduced. I believe that Izh-Bobyansky merchants-philanthropists made a significant contribution to the development of the Tatar enlightenment at the turn of the 19th and 20th centuries. It is gratifying that even today there are followers of their good deeds. The article also provides information about the activities of modern philanthropists - Izh-Bobyans.
Keywords: Izh-Bobya village, Izh-Bubi madrasah, enlighteners Nigmatullina-Bubi, merchants, benefactors, waqf.
For citation: Khismatullina A.F. Izh-Bubiy hajriyachelare - tatar mag"rifaten usteruga olesh kertuchelar [Izh-Bobya beneficiaries who made a significant contribution to the development of the Tatar Enlightenment]. Istoricheskaya etnologiya, 2022, vol. 7, no. 1, pp. 54-63. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.54-63 (In Tatar)
REFERENCES
Makhmutova A.Kh. Lish' tebe, narod, sluzhen'e! [Only you, people, service!]. Kazan: Magarif Publ., 2003.
About the author: Alsu F. Khismatullina, Independent Researcher (5 Izhevskaya St., Izh-Bobya village 422202, Agryz district, Republic of Tatarstan, Russian Federation); alsuroo@mail.ru
Received January 31, 2022 Accepted for publication March 22, 2022
