Научная статья на тему '«ТӘРҖЕМАН» ГАЗЕТАСЫНА КАГЫЛЫШЛЫ АРХИВ МАТЕРИАЛЛАРЫ НИЛӘРНЕ КҮРСӘТӘ?'

«ТӘРҖЕМАН» ГАЗЕТАСЫНА КАГЫЛЫШЛЫ АРХИВ МАТЕРИАЛЛАРЫ НИЛӘРНЕ КҮРСӘТӘ? Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
28
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
«ТәРҗЕМАН» / РәСМИ МөРәҗәГАТЬЛәР / РОССИЯ ИМПЕРИЯСЕ / КЫРЫМ РЕСПУБЛИКАСЫ ДәүЛәТ АРХИВЫ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Керим Исмаил Асаноглу

Мәкаләдә 1870 еллар ахыры - 1880 еллар башында Исмаил Гаспринскийның татар телендә газета нәшер итү өчен күрсәткән тырышлыклары ачыклана. Архивларда сакланган документлар, И. Гаспринскийның төрле органнарга рәсми мөрәҗәгатьләре нигезендә бу процессның никадәр күп вакыт һәм көч алуы күрсәтелә. Шулай ук Гаспринский үзе вакытлы матбугат битләрендә әле 1875 елдан ук төрле мәкаләләр бастыра башлаганы әйтелә. Кырым гына түгел, Россия империясендәге бөтен мөселман халыклары тормышына гаять уңай тәэсир иткән «Тәрҗеман» газетасы чыга башлаган көненнән үк патша Россиясенең рәсми органнары күзәтүе астында булуы ассызыклана.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WHAT DO THE ARCHIVAL MATERIALS CONCERNING THE NEWSPAPER "TARJEMAN" SHOW?

The article shows the efforts of Ismail Gasprinsky to open a newspaper in the Tatar language in the late 1870s - early 1880s. On the basis of archival materials, official appeals of I. Gasprinsky to various state institutions, it is shown how much time and effort this process took. It is also said that I. Gasprinsky himself began publishing his first articles on the pages of the periodical press back in 1875. It is emphasized that the newspaper «Tarjeman», which had a tremendous impact on the lives not only of the Crimean Tatars, but also of all Muslim peoples of the Russian Empire, was under the vigilant supervision of the official bodies of tsarist Russia from the very first days of its existence.

Текст научной работы на тему ««ТӘРҖЕМАН» ГАЗЕТАСЫНА КАГЫЛЫШЛЫ АРХИВ МАТЕРИАЛЛАРЫ НИЛӘРНЕ КҮРСӘТӘ?»

УДК 070.48

«ТЭРЖЕМАН» ГАЗЕТАСЫНА КАГЫЛЫШЛЫ АРХИВ МАТЕРИАЛЛАРЫ НИЛЭРНЕ КYРСЭТЭ?1

И.А. Керим

Февзи Якубов исем. Кырым инженер-педагогика университеты

Симферополь, Россия Федерациясе

[email protected]

Мэкалэдэ 1870 еллар ахыры - 1880 еллар башында Исмаил Гаспринскийньщ татар телендэ газета нэшер ту ечен курсэткэн тырышлыклары ачыклана. Архивларда сакланган документлар, И. Гаспринскийнын терле органнарга рэсми мерэжргатьлэре нигезендэ бу процессный никадэр кYп вакыт hэм кеч алуы кYрсэтелэ. Шулай ук Гаспринский Yзе вакытлы матбугат битлэрендэ эле 1875 елдан ук терле мэкалэлэр бастыра башлаганы эйтелэ. Кырым гына тYгел, Россия империясендэге бетен меселман халыклары тормышына гаять уцай тээсир иткэн «Тэр^еман» газетасы чыга башлаган кененнэн Yк патша Россиясенец рэсми органнары кYЗЭTYе астында булуы ассызыклана.

Ачкыз сузлэр: И. Гаспринский, «Тэр^еман», рэсми мерэ^эгатьлэр, Россия империясе, Кырым Республикасы дэYлэт архивы.

И. Гаспринскийныц беренче мэкалэсе кайсы елда басылган hэм ул мэкалэ ни хакында? Бу мэсьэлэ белэн берэYнец дэ махсус шегыльлэнгэне кYренми. Эмма профессор Илья Зайцевныц «Крымское историческое обозрение» журналында кYптэн тYгел басылган бер мэкалэсендэ моца кYпмедер дэрэ^эдэ ачыклык кертелэ (Зайцев 2019: 175-179). И. Зайцев хэбэренэ курэ, МэскэYДЭге Россия эдэбият hэм сэнгать дэYлэт архивында И. Гаспринскийныц 1876 hэм 1882 елларда язылган ике хаты саклана. Беренчесе «Новое время» газетасыныц яца нашире А.С. Суворинга атап язылган. Анда И. Гаспринский, 1875 елда Теркиядэн «Шэрык мэктYплэре» исеме астында «Новое время» газетасына ^ибэреп бастырган мэкалэлэре турында эйтеп, «Новое время» газетасын бушлай алганын искэ тешерэ. Бу хэбэргэ ышанып, И. Гаспринскийныц беренче корреспонденциялары 1875 елда басылган дип эйтергэ хакыбыз бар. Гаять кызыклы булган тагын бер мэгълYмат естисе килэ. 1991 елда Акмэчеттэ (хэзерге Симферополь) Гаспринскийныц 140-еллыгына багышланган чаралар вакытында И. Франко исемендэге гыйльми китапханэныц ике хезмэткэре: гыйльми-методика бYлеге медире З.М. Молодцова hэм баш библиограф Т.Л. Шостак Гасп-

1 Автор Лилия Ш. ДэYлэткэ мэкалэне кырым татар теленнэн татар теленэ тэр^емэ иткэне ечен бик рэхмэтле.

pинcкийньщ тоpмышы hэм эшчэнлeгe тypындa мaхcyc бeлeшмэ эзepлэгэн идeлep. бу бeлeшмэдэ югapыдaгы мэгълYмaтны pacлaгaн x96ap биpeлэ: «lSll eлдa Гacпpинcкий бaштa Вeнaгa, cоцpaк Пapижгa кшэд эшли... Pyc гaзeтaлapыннaн хэбэpдap бyлa. Соцpaк Алжиp, Tyниc, Мжыф hэм Гpeция aшa 1Sl4 eлдa Иcтaнбyлгa килэ hэм aннaн С.-Пeтepбypг hэм mscksy гaзeтaлapынa шэpык тоpмышынa бaгышлaнгaн мэкaлэлep ^H6ap9» (Мо-лодцовa, Шостяк 1991).

1SS2 eлньщ 12 дeкaбpeндэ Роccия мaтбyгaт эшлэpe 6yeKHa бaш идapэceнeц мeдиpe П.П. Вязeмcкийгa язылган икeнчe хaткa килгэндэ, мондa Гacпpинcкий «Tэp^eмaн» гaзeтacын чыгapyгa peхcэт aлy eчeн, amirç pyc aдминиcтpaцияce hэм pyc мэдэнияты eчeн фaйдacын a^araipra тыpышa (Зaйцeв 2019: 1ll-1lS).

Ta6mbrn, Гacпpинcкий Роccиядэгe тepки-тaтap кaвeмeнeц кулында гaзeтa бyлмaгaнгa бик боpчылa, чeнки гaзeтaньщ миллэт eчeн бик эhэмиятлe 6улуын бeтeн нeчкэлeклэpe бeлэн a^mrn. 1Sl9 eлдa «Зия-и-Кaвкaзия» гaзeтacынa язгaн хaтындa болaй ди: «МэгълYмдep ки, Роccия дэYлэтe эчeндэ 3yp миллэтлэp - эpмэн, поляк, лaтыш hэм бaшкa... миллэтлэp Y3e гaзeтaлapы hэм эдэбиятынa бэйлe нэpcэлэp бyлдыpдылap. Икe-eч миллионнaн гыйбapэт тaтapлap эдэбиятсыз hэм хэттa 6ep гaзeтacыз бyлyлapы бик гaщэптep. Гaзeтa миллэтжц тeлeдep. Гaзeтaлap миллэт-лэpнeц caкчыcы (кapayчыcы) бyлa бeлepлэp. СэYДЭ hэм бaшкa eлкэлэpдэ юл кYpcэтYчe бyлa бeлepлэp. Миллэтжц aкылын hэм фикepeн apттыpyчы бyлa бeлepлэp. Гaзeтacыз hэм китaпcыз миллэт ятим hэм тeлceз aдaмгэ ra^4ep» (Бaгчacapaйдaн кондepилeн мeктюп).

Билгeлe ки, «Tэp^eмaн» гaзeтacын нэшep шугэ peхcэтнaмэ any eчeн Гacпpинcкий TaH^ кYп вaкыт hэм кeч capыф итэ. Эммa иц бaшындa, ягъни 1Sl9 eлныц 1 ноябpeндэ, 6ep полигpaфия cтaногы aлy hэм ул OTa^^ra тepлe игълaннap, этикeткaлap, туй hэм бэйpэмнэpгэ чaкыpyлap, hэм бaшкa вaк-тeяк полигpaфия эшлэpeн бaшкapy eчeн peхcэтнaмэ aлy гозepe бeлэн TaBp^ гyбepнaтоpынa мepэ^эгaть итэ. Бик кызыклы фaкт, «вaк-тeяк» нэpcэлэp eчeн гади полигpaфия cтaногы aлyгa шул eлныц 1l дeкaбpeндэ peхcэт aлa! [ГАРК. Ф. 26. Оп 1. Д. 2l226: 1), эммa лэкин гaзeтa aчy мэcьэлэceнэ килгэндэ, бу эштэ чиновниклap тapaфыннaн кызыкcынy кYpeнми. Taбигый, шул ук вaкыrтa кыpымтaтapчa эглeнджe»

(«Фaйдaлы ^вдл aчy») гaзeтacын aHy eчeн гapизa дa ^aBan№i3 кaлгaн идe (Аиpчинcкaя 2003: 105).

БYгeнгe кeндэ Кыpым дэYлэт apхивындa caклaнa тоpгaн тepлe мaтepиaллap apa^i^^ Гacпpинcкийныц шэхcи типогpaфия aчy hэм гaзeтa нэшep итY eчeн peхcэт aлy мэcьэлэлэpeнэ бэйлe бep pэт кызыклы докyмeнтлap бap.

1SS2 eлныц 9 гыйнвapындa Гacпpинcкий Taвpия гyбepнaтоpы ите-мeнэ бep хэбэp xa™ (доклaднaя зaпиcкa) ^ибэpэ: «Taтapлapныц укуыш hэм мэгapифeнэ xeзмэт итY ниятe бeлэн hэм тepлe гыйльми-гaмэли бeлeмнэp бyлcын eчeн Y3 тeлeндэ уку фоpcaт бyлгaнгa, бик кYп мэкялэ hэм

очеркларны татарчага тэр^емэ иттем. Ьэм бу мэсьэлэдэ гади формалардан башлап катлаулыларга таба юнэлеш тоттым. Ченки халыкка белем бирYнец гади юлы будыр. Менэ бу материалларны башка сахифэлэр (газета сахифэлэре) формасында нэшер итY нияте бар. Бу басмаларныц эчтэлеген илемнец терле елкэлэренэ кагылышлы гади, татарча язылган hэм тэр^емэ ителгэн парчалар тэшкил итэчэктер. Болар арасында хе^мэт тарафыннан игълан ителгэн кануннар, хэрби уставлар; хикэялэр, терле мэзэклэр, эйтемнэр, сэнгать hэм hенэрлэр белэн бэйле мэгълYмат hэм хэбэрлэр, мэктэп эшлэре, рус hэм чит ил тормышында булып узган эhэмиятле вакыйгалар булачак. Болар бетенесе дэ гади халык ацласын ечен кейлэнгэндер. Ьэм, нигездэ, югарыда язылган мэгълYматныц асылы шул - татарларны рус халыкныц мэдэнияте hэм мэгарифе белэн таныш-тырып, аларны рус гыйлеменнэн читлэшYДЭн ваз кичермэктер» (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595). Мерэ^эгатенец дэвамында Гаспринский ике нэшер машинасы булганын, шулардан берсе литограф машинасы икэнен hэм икесенэ дэ кирилл hэм татар (гарэп) шрифтлары алганын хэбэр итэ.

Ацлашыла ки, ни ечен 1881 елда Гаспринский Yзенец «Тоцгуч» («Первенец») hэм «Шэфэкъ» («Рассвет») газеталарын Кырымда тYгел, э Тифлиста мехэррир Унси-задэ типографиясендэ нэшир иттергэн иде (Гаспринский 1881а; Гаспринский 1881б). Ягъни 1881 елда Гаспринскийныц кулында матбугат машиналары эле юк икэн... Ьэм дэ шундый машина аласы турында игълан биргэне, hэм бу игъланны матбугатта бастыру ечен С.-Петербург эчке цензурасы комитеты тарафыннан махсус рехсэтнамэ алганы, hэм аны Фэннэр Академиясы типографиясында бастырганын ацлата.

Гаспринский YЗ матбугат машиналарында бастырган беренче сэхи-фэлэре 1882 елда булып, басмаханэнец исеме hэм нэшер ту урыны болай кYрсэтелгэн: «Багчасарай: Нешрият-ы-Исмаилие» (Гаспринский 1882).

Югарыда искэ алынган хэбэр хатында Гаспринский типография машиналары сатып алыначагы hэм туган телдэ терле эсэрлэр нэшер ителэчэге, кырымтатарлар тарафыннан алкышлар hэм котлау хатлары кабул итYе турында яза.

Гаспринскийныц фикеренчэ, бу сэхифэлэр башка басмалар кебек Yк булып, С.-Петербург комитетында цензура аша Yтэчэк. Болар терле-терле темаларга багышланып, ел эчендэ 50 hэм бэлки моннан да артык номерлер чыгару максат ителэ. Бу сэхифэлэр «Ай», «Кояш», «Кен», «Мэктэп», «Тэрбия», «Денья», «Ьава», «Дицгез», «Хайваннар деньясы», <^сем-леклэр», «Минераллар», «Ьенэрлэр», «Машиналар» кебек темаларга багышланачак. Карарлаштырылганына кYрэ, сэхифэнец бэясе 8 тиен, коллекциясы исэ 3 кемеш тэцкэ булачак. Битлэр берэр-берэр итеп тэ, тупланма итеп тэ сатылып, тупланмалар ечен абонемент алу мемкинлеге булачак.

Бу бacмaлap пepиодикa булып иcэплэнми, чeнки Роccиядэгe мaтбyгaт кaгыйдэлэpe бyeнчa пepиодикa булу eчeн бapыcы дa бep иceм acтындa чыгapгa т^ш...

Taвpия гyбepнaтоpынa язгaн xэбэp xaтындa Гacпpинcкий югapыдa иcкэ aлынгaн бacмaлap eчeн pexcэт cоpый, гyбepнaтоpныц болapдaн xэбэpe бyлcын, hэм Мaтбyгaт эшлэpe бaш идapэceнэ мepэ^эгaтeндэ мэ^элэж aчыклaгaн вaкыrтa тaтapчa бacмa мэ^элэ^н Yзeнeц бeeк xимaяce acтынa an^rn дигэн тeлэктэ бyлa. Ьэм дэ фоpcaттaн фaйдaлaнып, Миниcтepcтвоныц бeтeн кицэшлэpeн кaбyл итeп, кeчeнэ кYpэ Вaтaныбыз фaйдacынa тaтapлapныц мэгapифe юлындa xeзмэт куюын aunara. Эшжц ни дэpэ^эдэ уцышлы бyлyыннaн чыгып, тaтapчa (pycчaгa тэp^eмэлэpe бeлэн) кeндэлeк бacмa aчyгa pexcэт cоpый.

«Кыфым тaтapлapыньщ булган уку-язу мeмкинлeгeннэн фaйдaлaнып, килэчэктэ дeнья кYpэчэк бacмaлap тээcиpeндэ pyc миллэт€го якынлaшy мэ^-элэceндэ булган xоpaфaтлapны кимeтY мeмкин бyлaчaктыp. Taтapлapныц мэгapифe eлкэceндэ мин pyc hэм тaтapлapныц хяк^хйкый бepлeгe нигeзeндэ xeзмэт итэм» (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 2) - ди Tarap^cR™. Ягъни кыфым-тaтapчa кeндэлeк мaтбyгaт бyлдыpyгa пaтшa xeзмэткэpлэpe hэм цeнзоp-лapыньщ pexcэтeн aлy eчeн Гacпpинcкий тepлe ыcyллap hэм юллap эзли hэм иц pac юл «rnaraa дэYлэтeнэ xeзмэт hiy» юлы булулын a^narapra тыpышa.

Бу фикep aныц язгaн гapизaлapындa, мepэ^эгaтьлэpeндэ кaбaтлaнa. 1SS2 eлныц 9 гыйнвapындa язылган бepeнчe xaтыннaн cоц бep aй Yткэч, ягъни 1SS2 eлныц 9 фeвpaлeндэ, Гacпpинcкий Taвpия гyбepнacы нaчaль-нигынa мepэ^эгaть ^ибэpэ: «Нэшep иткэн бepeнчe бacмaлapныц xaлык apacындa уцыш кaзaнгaнын hэм aлap тapaфыннaн ^ибэpeлгэн pэxмэт xaтлapын кYЗдэ тотып, мин шундый нэти^элэpгэ килдeм. Бу фоpмaдaгы попyляp бacмaлap миcaлындa мeceлмaннapныц xэятeндэгe тоpгынлык, эшceзлeк hэм Вaтaнымызныц мэдэниятe hэм xэятeнэ кушылу мэ^элэ-тендэ бyлгaн шeбxэлэpнe кYpcэтY мeмкинлeклэpe бap. Мин иcэ тэpбиям hэм кapaшлapым ^эhэтeннэн бep pyc кeбeк булганга кYpэ, бу мэcьэлэдэ фaйдaлы булыфга тeлим. Шуныц eчeн Бaкчacapaй шэhэpeндэ тaтapчa-pycчa попyляp бep бacмa нэшep итэ бaшлaмaкчы бyлaм. Бу бacмaдa pycчa чыгaнaклapдa бacылгaн pэcми xэбэpлэp hэм тepлe мэкaлэлepнeц тэp^e-мэлэpe булу тypындa ceз, xepмэтлe xэзpэтлэpгэ xэбэp итэм, мэcьэлэнe чишYeгeзнe cоpыйм» (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 5).

итик, 1SS2 eлныц фeвpaлeндэ гaзeтa чыгapy тYгeл, э тepлe иceмнэp acтындa бacмaлap cepияce чыгapy чapacы эзлэнэ.

Taвpия гyбepнacы нaчaльнигынa Yзe иceмeннэн xaтлap ^ибэpYДЭн тыш, Гacпpинcкий Кыpымныц тepлe ^иpлэpeннэн бyлгaн ^иpлe xaлык иceмeннэн дэ гapизaлap язa. 1SS2 eлныц гыйнвap aeндa язылган шундый гapизaлapныц бepceнэ eгepмe ите кeшe имзa кyйгaн. Алap apa^^a моpзaлap, мeгaллимнэp, xэpбилэp, cэYДЭгэpлэp hэм дин эшлeклeлэpe дэ бap. Бу гapизaдa тYбэндэгe фикep эйтeлэ: «^зжц xэбэpeбeзгэ кYpэ, Бaкчacapaй шэhэp бaшлыгы Иcмaил моpзa Гacпpинcкий тaтapчa бep бacмa

нэшер шугэ чаралар эзли. Максадына кYрэ, бу басма аркылы безне хекYмэтныц терле кануннары hэм безгэ файдалы булган мэгълYмат белэн таныштырырга тели. Мондый басма Кырым ечен бик кирэкле булганын раслыйбыз. Без Кырымныц терле ^ирлэрендэ яшибез, хекYмэтнец гаять меhим канун-кагыйдэлэре hэм терле боерыкларыннан хэбэрдэ тYгелбез. Шуныц ечен сез мехтэрэм хэзрэтлэрдэн Гаспринскийга ярдэмдэ булуы-гызны сорыйбыз» (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 3-4).

1882 елныц 9 февралендэ Гаспринский Таврия губернасы башлыгына тагын бер мерэ^эгать ^ибэрэ. Бу мерэ^эгатьтэ югарыда искэ алынган ике типография машинасыныц тасвирламасы язылган, ягъни Гаспринский тарафыннан сатып алынган ике типография машинасы «кул машиналары» (ручные станки) икэн (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 6). Шулардан берсе литография машинасы булганын инде эйткэн идек. Бу мерэ^эгать янына Гаспринский типография тотуга рехсэт шаhэдэтнамэсе hэм бирелэчэк рехсэтнамэгэ ябыштырырга кирэк булган марканы да кушып, YЗ еендэ шэхси типография ачуга рехсэт сорый.

Мэсьэлэ бу дэрэ^эгэ ^иткэннэн соц, вице-губернатор, табигый, Таврия губернасы жандарм идарэсе медиренэ мерэ^эгать итэ. 1882 елныц 26 апрелендэ язылган документта: «Матбугатханэ ачачак Бакчасарай шэhэр башлыгы Гаспринскийныц сэяси hэм эхлакый сыйфатлары хакында хэбэр бирYегезне Yтенэм», дип язылган (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 7). Бу мерэ^эгатькэ Бакчасарай полицмейстеры Шлейфер (?) Таврия губерна-торына мондый рапорт ^ибэрэ: «1882 елныц 26 апрелендэ ^ибэргэн эмерегезгэ ^авап итеп, хэзрэте галилэрегезгэ хэбэр итэм, Бакчасарай шэhэр башлыгыныц (Гаспринскийныц) тормышы hэм эшчэнлеге бик ^зэл булып, hичбер гаеп яки кырын эшлэрдэ катнашканы билгеле тYгелдер» (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 7).

Гаспринскийга полицмейстер тарафыннан шундый характеристика бирелгэннэн соц, 1882 елныц 18 августында вице-губернатор тарафыннан ризалык шаhэдэтнамэсе бирелэ. Кырым дэYлэт архивында шаhэдэтнамэ Yзе саклана. Бу документ миллэтебез hэм гомумэн Россия меселманнары ечен гаять эhэмиятле булганга кYрэ, аныц оригиналын бирэбез.

Свидетельство

Дано сие Свидетельство Дворянину Исмаил-бею Гаспринскому в том, что ему разрешается иметь в г. Бахчисарае типографию с тем, чтобы во время действия типографии Гаспринским были выполняемы все условия, как предписанные Высочайше утвержденным в апреле 1865 года мнением государственного Совета о типографиях, литографиях и проч., так и имеющие последовать правительственные по этому предмету распоряжения и указания. Причитающийся гербовый сбор уплачен, 18 августа 1882 года, г. Симферополь.

За Таврического Губернатора (Вице губернатор) (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 11).

Бу pexcэтнaмэ Гacпpинcкийныц гaзeтaчылык юлындa бepeнчe гaять эhэмиятлe hэм ^итди ^^Ye, чeнки eйдэ шэхет типогpaфия тоту мэ^-элэce кыфым тaтapы eчeн гeнэ тYгeл, э Роccияныц hэp шэxece hэм гpaждaны eчeн бик зyp идe. Бeлгэнeбeзчэ, cоцpaк («Tэp^eмaн» гaзeтacы чыгa бaшлaгaннaн cоц) бу aдым бeтeн Ро^ия мeceлмaннapыныц яшэ-eшeнэ бик зyp тээcиp яcый.

Бу pexcэтнaмэдэн отц Гacпpинcкий 1SS2 eлдa «Tэp^eмaн» иceмлe caxифэ чыгapa бaшлый (Гacпpинcкий 1SS2). Бу «Tэp^eмaн» cэxифэceн «Tэp^eмaн» гaзeтacыннaн aepым кapapгa киpэк.

1SS1 eлдaн бaшлaп бepeнчe чыгapгaн cэxифэлэpнeц попyляpлыгы hэм caтылy тизлeгeннэн чыгып, гaзeтa чыгapy эшeнeц мeмкинлeгe дэ aчыклaнa. КYп тэ Yтми Гacпpинcкий Ротеияныц Эчкe эшлэp миниcтpынa aтнaгa бep тaпкыp pycчa (тaтapчaгa тэp^eмэ бeлэн) гaзeтa чыгapyгa pexcэт биpYeн cоpaп мepэ^эгaть итэ. Гaзeтaныц иceмeн «Пepeводчик» («Tэp^e-мaн») кyeп, мexэppиpлeгeн Yзe aлып бapca, цeнзypaдaн pexcэт aлaчaгы aцлaшылa. Эммa Гacпpинcкийныц шэxece бeлэн aepyчa кызыкcынa бaшлaйлap. Бу xarcra гeнepaл-aдъютaнт Гypко 1SS2 eлныц 14 октябpeндэ Taвpия гyбepнaтоpынa мepэ^эгaть шет, бу мэcьэлэдэ aныц фикepeн hэм aцлaтмacын cоpый (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 12).

Tararn дa тэфcиллэбpэк aчыклapгa тeлэcэк, миcaл бyлapaк тYбэн-дэгeлэpнe китepepгэ мeмкин. Гacпpинcкий xaкындa чиновниклap нилэp бeлepгэ тeлилэp: Кaйдa hэм ке^ы уку йоpтындa бeлeм aлгaн? К^ш фэннэpнe eйpэнгэн? Гыйльми дэpэ^эce бapмы? Бaкчacapaй полицмeйcтpы бу cоpayлapны Гacпpинcкийгa ^иткepгэннэн cоц, ул язмa pэвeштэ шундый мэгълYмaт биpэ:

1. Мин МэcкэYДЭгe 2 me xэpби гимшзиядэ укыдым. Анд a yкыгaн дэpecлэpeмнэн: pyc hэм фpaнцyз тeллэpe, pэceм cэнгaтe, пeдaгогикa бeлeмe, тapиx, гeогpaфия, aлгeбpa hэм гeомeтpия. Болap 12ll номepaлы шahэдaтнaмэдэ кYpcэтeлгэннэp.

2. Соцpaк Акмэчeттэгe 531 номepaлы гимнaзиядa укыдым. Имти-xaннap биpeп, «Шэhэp yкытyчыcы» мэpтэбэлe heнэpeн aлдым (бYгeн Акмэчerтэгe 1 me номepaлы гимнaзия. Дивapындaгы элмэ тaктaдa ^ot-pинcкийныц мондa укыганы кYpcэтeлгэн. - И. К.).

3. Алты eл дэвaмындa тepлe мэктэплэpдэ кыpымтaтap бaлaлapынa pyc тeлeннэн дэpec биpдeм hэм бу эшлэpeм бyeнчa Oдecca Мэгapиф окpyгы мeдиpeннэн pэxмэт xa™ aлдым. Бу pэxмэт xaты мивд 1Sl2 eлныц 10 aope-лeндэ биpeлдe. Номepы 2S3.

Гaли гыйльми дэpэ^эм юк. 1Sl9 eлдaн бaшлaп тaтapчa тepлe cэxифэлэp hэм бpошюpaлap нэшиp итэм. hэpбepce 1000 нecxэдa caтылa (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 1l, 1S, 21)...

Мондa бeзнeц eчeн бик кызыклы мэгълYмaт бap. Гacпpинcкий Yзe нaшиpлeк эшчэнлeгeн 1SS1 eлдaн тYгeл, э 1Sl9 eлдaн дип язa hэм aepым cэxифэлэp тYгeл, «тaтapчa бpошюpaлap» чыгapгaнын xэбэp итэ. Димэк, бeзнeц бYгeнгe кeнгэ кaдэp бeлгэн hэм тaбып aлгaн мaтepиaллapыбыз тулы

тYгел. БYген без Гаспринскийныц беренче нэшер иткен басмасын «Тоцгуч» (1881) дип белэбез. Ьэм дэ «тоцгуч» CYзенец мэгънэсен дэ «иц ЭYвэл», «беренче» кебек ацлыйбыз... Ьэрхэлдэ Гаспринскийныц язма рэвештэ бир-гэн хэбэренэ, ягъни нашир эшлэрен 1879 елда башлаганына, ^итди эhэмият биреп, бу турыдагы тикшерещлэрне дэвам итэргэ кирэк. Эмма югарыда эйткэнебезчэ, 1879 елныц 1 ноябрендэ Таврия губернаторы исеменэ бер полиграфия станогы алу ечен рехсэт сорып мерэ^эгать итеп, полиграфия станогын алуга шул елныц 17 декабрендэ рехсэт алган иде. Бэлки шул полиграфия машинасында нэшер иткэн материаллар хакында эйтэдер?..

Бу соцгы документта Гаспринскийныц эйткэннерэ кYрэ, газета нэшер шугэ рехсэт алынса, аныц эшендэ катнашуга укытучылар семинария-ларенец инспекторлары hэм югары уку йортларында шэрык теллэре мегаллимнэренец кайберлэре дэ ризалык биргэннэр.

Архивныц бу папкасында 1882 елныц 5 августында С.-Петербург цензурасы тарафыннан рехсэт ителеп басылып чыккан «Тэр^еман» газетасыныц оригиналы бар. КYлэме бик ^п тYгел, 4 сэхифэдэн гыйбарэт. Эчке битлэрендэ - кырымтатарча, тышкыларында русча текстлар урын алган. Кайбер мэкалэлэрнец исемнэре: «Яца канун-кагыйдэлэр», «Хатын-нарны укытырга кирэкме?», «Россия», «Россиядэге меселман матбугаты». Бу газетада Гаспринский беренче тапкыр Yзе шэхси матбугатныц исемен язып куйган: «Багчасарай: Нешрият-ы-Исмаилие».

Гаспринскийныц теп максаты, элбэттэ, сэхифэ тYгел, газета чыгару була hэм, гамэллэренгэн кYренгэнчэ, ул акрынлап YЗ максатына якынлаша. Цензура хезмэткэрлэренец контролен hэм дикъкатен и^тимагый hэм сэяси мэсьэлэлэрдэн ераклаштыру, татарлар хакындагы фикерлэрне болардан читлэштерY нияте белэн, Yзенец мерэ^эгатьлэрендэ гореф-гадэтлэргэ, кенкYреш хэллэренэ игътибар итэ. Таврия губернаторына язган мерэ-^эгатьлэреннэн берсендэ: <^зем нэшер иткэн сэхифэлэремдэ биргэн мил-лэткэ файдалы белемнэрдэн, аеруча, мегезле терлеклэрдэге чума авыруын булдырмау, ^бэлэк кортына каршы керэш мэсьэлэсендэге материаллар гаять меhим. Халкыбыз боларны «Аллаhныц ^эзасы» дип кабул итеп, аларга hич тэ каршылык кYрсэтми иде» (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 22).

Н^аять, «йек урыныннан кYчэ»... Россия империясыныц Эчке эшлэр министры Д.А. Толстой (1823-1889) И. Гаспринскийга газета чыгаруга рехсэт бирэ. Табигый, газетаныц номерлары чыга башлаганчы С.-Петербург цензура оешмасын Yтэргэ кирэк. Гаспринскийдан да Yзе нэшер итYе хакында расписка алынырга тиеш. Матбугат мэсьэлэлэре баш идарэсенец ризалыгы булмыйча, башкасы бирелми (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 25).

БYген ацлашылганча, кырымтатарча чыккан газетаны русчага тэр-^емэ белэн тYгел, э русча («Переводчик») чыккан газетаны татарчага («Тэр^еман» исеме белэн) тэр^емэ белэн чыгаруга рехсэт бирелэ! Моны Россияныц Матбугат мэсьэлэлэре буенча баш идарэсенец медире Феоктистов Таврия губернаторына хэбэр итэ (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 25).

Рexcэтнaмэ биpeлгэнe тypындa Гacпpинcкийгa xэбэp итeп, ул бу мэ^элэ бeлэн бэйлe бyлгaн шapтлapгa имзa куя. Имзa кyeлгaннaн cоц, pexcэтнaмэ биpeлгэнe xaкындa игълaнны кyлынa тоттыpып, aннaн 60 тиeнлeк eч тaмгaлы мapкa aлып, имзaлaнгaн кэгaзьнe Мaтбyгaт эшлэpe бyeнчa бaш идapэгэ ^ибэpэce.

Yз нэYбэтeндэ Taвpия вицe-гyбepнaтоpы 1SS3 eлныц 2 мapтындa Бaкчacapaй полицмeйcтepынa ^ибэpeлгэн мepэ^эгaтeндэ, Мaтбyгaт эш-лэpe бyeнчa бaш идapэce 1SS3 eлныц 16 фeвpaлeндэ 6SS номepлы боepыгы rora^cerç^ Гacпpинcкийгa иceмлэнгэн 6S5 hэм 6S6 номepлы шahэдэт-нaмэлэpнe aныц кyлынa биpeп, aлгaнлыгы тypындa имзacын кyяpгa боepa.

Двоpянин Гacпpинcкий eчeн гaзeтa aчy pexcэтнaмэce мэcьэлэceндэ Бaкчacapaй полицмeйcтepы aдpecaткa, ягъни Гacпpинcкийныц кулыня, 6S5 hэм 6S6 номepлы шahэдэтнaмэлэpнe, чыгapылaчaк гaзeтa пpогpaм-мacыныц копил^н hэм ecтэмэ докyмeнrтa 60 т^нтек eч тaмгaлы мapкa кyшкaны xaкындa xэбэp биpэ. Бу xэбэp 1SS3 eлныц 5 мapтындa биpeлгэнгэ кYpэ, гaзeтa чыгapyгa pexcэтнaмэ Гacпpинcкийгa шул apaлapдa биpeлгэнeн бeлeп буля... (ГАРК. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595: 26).

Гaзeтa чыгapy eчeн pexcэтнaмэ ялгяч, Гacпpинcкий эбYнэчeлэp тупляу hэм булячяк бacмaныц мятди ягын ныгыту eчeн Сaнкт-Пeтepбypг hэм TYбэн Новгоpодкa бaзapдa тyплaнгaн тepки xaлыклapгa чыгaчaк «Tэp^eмaн» тypындa xэбэp б^э (Devlet 2014: 66).

Элбэттэ, Акмэчeт дэYлэт apxивындa caклaнгaн докyмeнтлap aйcбepг-ныц cyдaн ecтэ кYpeнгэн бep очы гыня. Хaкыйкaтьтэ иcэ, ул зямяндя кыpымтaтapчa шэxcи типогpaфия ячу мэcьэлэce бик тэ чeтpeклe буля.

Гacпpинcкийныц Yзe биpгэн xэбэpeнэ кYpэ, гaзeтa нэшep итYгэ pexcэтнaмэ any eчeн «бep-бepeн aлыштыpгaн икe гyбepнaтоp hэм eч миниcтp ишeгe cy^ararn eч eл дэвямындя тaпгaнымнaн гaйpe, ДYpт eл дэвямындя С.-Пeтepбypг шэhэpeн яйкадым» (Молодцовя, Шоcтaк 1991).

Гacпpинcкийныц бepeнчe хятыны Сaмyp хяным hэм кызы Хэдичэ Дepeкойдa (xэзep Ялтя шэhэpeндэ) яшэгэнлeктэн, 1904 eлдa Дepeкойдa тугян доцeнт Мeмeт Умepов 19l0 eллapдa Taшкeнrтaгы Низями иceмeн-дэге пeдинcтитyтныц кыpымтaтap филологияcы бYлeгeндэ укыгян лeкциялэpeндэ Сaмyp хянымныц эйткэннэpeнэ нигeзлэнeп, бу мэcьэлэнeц кapaнгылыктa кaлгaн кaйбep яклapын aчыклaгaн идe. Шyлapдaн Гacпpинcкий 1Sl0 eллap axыpы - 1SS0 eллap бaшындa С.-Пeтepбypгкa тepлe xeзмэткэpлэpнeц «кYцeлeн яуляу eчeн» тepлe бYлэклэp ялып кит-кэнe xaкындaгы эпизод дя бик эhэмиятлe.

1SS3 eлныц фeвpaлeндэ aлынгaн pexcэтнaмэдэн бep яй кичэp-кичмэc, 1SS3 eлныц 10 aпpeлeндэ (яця cтиль бeлэн 22 aпpeльдэ) «Tэp^eмaн» гaзeтacыныц 1 me номepы чыгя. 3yp тыpышлыгы rora^cerç^ Гяст-pинcкий кыcкa бep вякыт эчeндэ Кыpым гыня тYгeл, бeтeн тepки hэм мeceлмaн дeньяcыныц «уянуындя» hэм цивилизяция юлындя яця hэм таять cыйфaтлы бep адым aтлayгa иpeшэ.

Бу соцгы фикерне раслап торучы документ бар, аныц турында тэфсиллэбрэк язу кирэк. Бу документ патша Россиясенец полиция департаменты тарафыннан 1900 елныц 31 декабрендэ ^ибэрелгэн. Таврия губернаторы hэм Елисаветполь губернаторы исеменэ гектография копиясе булып, ике несхэдэ сакланган, бYген МэскэYДЭ Россия дэYлэт тарих архивы (РГИА. Ф. 821. Оп. 8. Д. 1194: 3-4об.) hэм Кырым республика ар-хивында (ГАРК. Ф. 27. Оп. 3. Д. 143а: 25-26об.) сакланалар. Соцрак бу документны 1920 елда Арслан Кричинский де Yзенец Бакуда басылган кырым татарларына багышланган ике томлык документлар ^ыентыгына керткэн (Кричинский 1920: 166-168). Элеге документны беренче тапкыр без 1994 елда «Голос Крыма» да бастырган идек (Керим 1994).

Документны эзерлэгэн шэхеснец имзасы яхшы укылмаса да, «Залян-ский» дип укыдык. Залянский Таврия губернаторына ^ибэргэн бу белеш-мэ бик зур тYгел hэм Эчке эшлэр министрыныц доклады ечен языла.

Документта шундый хэбэр бар: Полиция департаментында булган мэгьлYматларга караганда, соцгы вакытларда татар эдэбиятында яца бер терле чаткылар барлыкка килгэн, болар Россия дэYлэтенец ундYрт миллионлык меселман халыкларыныц гасырлар буе килгэн тормышын Yзгэртеп, якын арада бу халыкларныц тормышында ^итди Yзгэрешлэр булачактыр. Бу яца чаткылар баштарак гади булып куренгэн иде. Ягьни 1884 елда Кырым морзаларыннан И. Гаспринскийныц ысул-и-^эдиткэ, Европаныц аваз методикаларына таянган дэреслеген («Ховадже-и-субьян». - И.К.) нэшер ту иде. Бу яца усул татарларныц уку hэм язуын кулай-лаштырып, белем алу вакытын шактый кыскарткан иде. КYп тэ Yтми Yзенец сыйфатлары белэн Гаспринскийныц дэреслеге ^эмгыятьтэ зур игьтибар казанып, иске мегаллимнэрне кысрыклап, аларныц укытучылыгын икенче планга кYчерде. Шул ук вакытта прогрессив карашлар халык арасында тарала башлады. Кыска вакытта бу агым киц мэйдан алып, зур бер и^тимагый-эхлакый хэрэкэткэ эверелеп, татар тормышы hэм эдэбиятыныц ике тармакка аерылуына сэбэпче булды. Шулардан берсе - кадимчелэр -искелекне саклау ечен тырышса, икенчесе - ^эдитчелэр - яца прогрессив алымнарны алып, «рус татарлыгы»н булдырырга омтыла. Кадимчелэр ^эдитчелэргэ hэр тарафта каршылык кYрсэтYДЭн тыш, YЗ тарафларына патша администрациясен дэ ^элеп итэргэ тырышалар.

Яца ысул тарафдарлары, ягьни ^эдитчелэр, Россиядэ яшэгэн татар халкыныц мэгарифен, терле елкэлэрдэ hэм терле hенэрлэр буенча белем алуын, чит теллэр ейрэнYен яклыйлар, халыкныц мэдэниятле hэм бай булуын телилэр. Ж^эдитчелэр халыкны гомуми рус мэктэп hэм гимна-зиялэрендэ генэ тYгел, гали меселман белеме мэркэзлэренэ чакыралар. Европа уку-укыту системасын ислам дине белэн килештереп, укытуны татар телендэ алып барырга телилэр.

Ж^эдитчелэр ислам диненец мэгьнэсен тулы калдыру ечен эшлэп, аны терле буш hэм хаталы элементлардан, артыклыклардан, кадим мулла-ларныц ацлатуларыннан азат итеп, миллилекне YCтерY, туган телнец кул-

лану даирэлэрен кицэйгу, гыйльми hэм дини елкэлэрдэ куллануны YCтерY, ислам дине кысаларында миллилекне ныгыту ечен керэшэлэр.

Бу максатларына ирешкэннэн соц, ^эдитчелэр туктармы? Бу ацла-шылмай. Ьэм дэ ^эдитчелэр ^ицэчэкме, эллэ кадимчелэрме? Бу да билгеле тYгел. Бу ике тармакныц Россия дэYлэте мэнфэгатьлэренэ кайсы кYбрэк зарарлы? КYренэ ки, hэр ике тармак та меселман булулары белэн Россия дэYлэтенэ ят.

Югарыда эйтелгэннэрне истэ тотып, Сез мехтэрэм хэзрэтлэре тарафыннан шундый эмер бирYегезне сорыйбыз: 1. Сезнец идарэдэге булган территориядэ татар мэдэниятенэ яцалык, новаторлык керткэн мегаллимнэрне билгелэргэ кирэк. 2. Аларныц шэхеслэре турында тэф-силле мэгълYмат тупларга кирэк, ягъни и^тимагый, икътисадый вэз-гыятьлэре, белем алу урыны, меселманнар арасында багланышлары... 3. Яцалыкчылар hэм Теркиядэге яшь тереклэр белэн багланышларын кYЗЭтергэ hэм ул тарафтан илhамландыручылары бармы икэнне белергэ кирэк. 4. Сезнец билэмэлэрегездэ кайсы ^ирлэрдэ hэм кемнэр тарафыннан ^эдит мэктэплэре ачылган, укытучылары кем hэм алар кемнец кул астында... (ГАРК. Ф. 27. Оп. 3. Д. 143а: 25-26об.).

Документтан бик ачык кYренгэнчэ, Гаспринскийныц эшчэнлеге Россиядэге «14 миллионлык меселман халыкларыныц гасырлар буе килгэн хэятын Yзгэртеп, якын арада бу халыкларныц тормышында ^итди Yзгэрешлэр булачактыр». Ягъни полиция департаменты вэзгыятьнец бетен нечкэлеклэрен истэ тотып, шундый нэти^э чыгара hэм бу хэрэкэттэ актив эшчэнлек алып барган шэхеслэр турында мэгълYмат туплый.

Эмма дэYлэт иминлеген яклаган полиция департаменты миллион-нарча халыкныц мэдэни-тарихи, икътисадый Yсешен hэм цивилизациясен CYндергэнен ацламый. Бу халыкларны надан калдырып, ^ицел генэ буй-сындырырга, кул кечен генэ кулланырга, диннэрен, гореф-гадэтлэрен оныттырырга hэм империядэ дине бер, мэдэнияте бер булган гомуми социум булдыру турында хаяллана иделер.

Гаспринскийныц кYпьяклы эшчэнлегеныц hэр тарафы, hэр ноктасы бик меhим hэм кыйммэтле ки, аныц бетен инсаниятнец hэм hэрбер халыкныц цивилизацион Yсеше, мэдэни агаруын телэгэнен hэм бу юнэлештэ армый эшлэгэнен кYрэбез.

ЧЫГАНАКЛАР ЬЭМ МАТЕРИАЛЛАР

Багчасарайдан кондерилен мектюп // Зия-и-Кавказия. 1879. 9 ноябрь.

ГАРК - Государственный архив Республики Крым. Ф. 26. Оп. 2. Д. 1595. Л. 1, 2.

ГАРК. Ф. 27. Оп. 3. Д. 143а.

Гаспринский 1881а - Гаспринский И. Тоцгуч (Мэкалэлер джыйыны). Тифлис: Зия-и-Кавказия, 1881.

Гаспринский 1881б - Гаспринский И. Шафак (Мэкалэлер джыйыны). Тифлис: Зия-и-Кавказия, 1881.

Гаспринский И. Тэржеман. Мэкалэлер. Бакчасарай: Нешрият-и-Исмаилие,

1882.

Зайцев И. Письма Исмаил-бея Гаспринского А.С. Суворину и П.П. Вяземскому // Крымское историческое обозрение. 2019. № 1.

Керим И.А. «Живая история». Конспекты из газеты «Тэржеман» и комментарии к ним // Голос Крыма. 1994. № 48, 2 декабря.

Кричинский А. Очерки политики российского царизма на окраинах. Баку: Кооперация, 1920. Часть вторая: К истории борьбы с просвещением и культурой крымских татар (с приложением секретных документов).

Молодцова З.М., Шостак Т.Л. Выдающийся просветитель и гуманист. К 140-летию со дня рождения И. Гаспринского. Историческая справка. Крымская областная универсальная научная библиотека им. И.Франко. Симферополь, 1991.

Российский государственный исторический архив (РГИА). Ф. 821. Оп. 8. Д. 1194.

ФЭННИ ЭДЭБИЯТ

Аирчинская Р.А. Просвещенческая политика Исмаила Гаспринского // Исмаил Гаспринский - великий сын крымскотатарского народа: материалы международной научно-практической конференции, посвященной 150-летию со дня рождения И. Гаспринского. Симферополь: Крымучпедгиз, 2003.

Devlet N. Gaspiralinin faaliyeti. Vefatinln 100. Yil dönümünde. Eski§ehir valiligi ne§ri, 2014.

Автор турында белешмэ: Керим Исмаил Асаноглу - филология фэннэре докторы, профессор, кырымтатар теле, эдэбияты, тарихы hэм Кырым этнослары мэдэнияте фэнни-тикшерену институты директоры, Ф. Якубов исем. Кырым инженер-педагогика университеты (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Россия Федерациясе); [email protected]

Редакциягэ керде 08.02.2022 Кабул ителде 22.04.2022

ЧТО ПОКАЗЫВАЮТ АРХИВНЫЕ МАТЕРИАЛЫ, КАСАЮЩИЕСЯ ГАЗЕТЫ «ТАРДЖЕМАН»?

И.А. Керим

Крымский инженерно-педагогический университет имени Февзи Якубова

Симферополь, Российская Федерация

[email protected]

В статье отражены старания Исмаила Гаспринского по открытию газеты на татарском языке в конце 1870 - начале 1880-х гг. На основе архивных материалов, официальных обращений И. Гаспринского в разные государственные учреждения показано, насколько много времени и сил занял этот процесс. Отмечено, что сам И. Гаспринский начал публиковать свои первые статьи на страницах периоди-

ческой печати еще в 1875 г. Подчеркивается, что газета «Тарджеман», оказавшая колоссальное влияние на жизнь не только крымских татар, но и всех мусульманских народов Российской империи, уже с первых дней существования была под неусыпным наблюдением официальных органов царской России.

Ключевые слова: И. Гаспринский, «Тарджеман», официальные обращения, Российская империя, Государственный архив Республики Крым.

Для цитирования: Керим И.А. «Тэр^еман» газетасына кагылышлы архив материаллары нилэрне курсэтэ? // Историческая этнология. 2022. Т. 7, № 1. С. 161-173. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.161-173

Сведения об авторе: Керим Исмаил Асаноглу - доктор филологических наук, профессор; директор НИИ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры этносов Крыма, Крымский инженерно-педагогический университет имени Февзи Якубова (295015, Учебный пер., 8, Симферополь, Российская Федерация); [email protected]

Поступила 08.02.2022 Принята к публикации 22.04.2022

WHAT DO THE ARCHIVAL MATERIALS CONCERNING THE NEWSPAPER "TARJEMAN" SHOW?

I.A. Kerim

Fevzi Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical University

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Simferopol, Russian Federation

[email protected]

The article shows the efforts of Ismail Gasprinsky to open a newspaper in the Tatar language in the late 1870s - early 1880s. On the basis of archival materials, official appeals of I. Gasprinsky to various state institutions, it is shown how much time and effort this process took. It is also said that I. Gasprinsky himself began publishing his first articles on the pages of the periodical press back in 1875. It is emphasized that the newspaper «Tarjeman», which had a tremendous impact on the lives not only of the Crimean Tatars, but also of all Muslim peoples of the Russian Empire, was under the vigilant supervision of the official bodies of tsarist Russia from the very first days of its existence.

Keywords: I. Gasprinsky, «Tarjeman», official appeals, Russian Empire, State Archive of the Republic of Crimea.

For citation: Kerim I.A. «Tarjeman» gazetasyna kagylyshly arhiv materiallary nilarne kursata? [What do the archival materials concerning the newspaper "Tarjeman" show?] Istoricheskaya etnologiya, 2022, vol. 7, no. 1, pp. 161-173. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.161-173 (In Tatar)

REFERENCES

Airchinskaya R.A. Prosveshchencheskaya politika Ismaila Gasprinskogo [The Enlightenment policy of Ismail Gasprinsky] // Ismail Gasprinskiy - velikiy syn krymskotatarskogo naroda: materialy mezh-dunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii, posvyashchennoy 150-letiyu so dnya rozhdeniya I. Gasprinskogo. Simferopol, 2003. 160 p. (In Russian)

Devlet N. Gaspiralinin faaliyeti. Vefatinln 100. Yil donumunde [The activity of Gasprinsky. To the 100th anniversary of his death]. Eski§ehir valiligi ne§ri, 2014. (In Turkish)

About the author: Ismail A. Kerim, Dr. Sc. (Philology), Professor, Director of the Scientific Research Institute of the Crimean philology, history and culture of the Crimean ethnos, Fevzi Yakubov Crimean Engineering and Pedagogical University (8 Uchednyy lane, Simferopol 295015, Russian Federation); [email protected]

Received February 8, 2022 Accepted for publication April 22, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.