CC BY
4Женский вопрос в татарской деревне
УДК 929
МЭРЬЯМ ХАНЫМ: БУБИЛАР НЭСЕЛЕНЕЦ ОНЫТЫЛГАН КАЬАРМАНЫ
А.Г. Хэйретдинов
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец
Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты
Казан, Россия Федерациясе
khaidar67@mail.ru
Мэкалэ Бубилар мэшhYP мэгарифчелэр нэселенец онытылган вэкилэсе Мэрьям ханым Нигъмэтуллина/Бубинскаяга1 багышлана. 1917-1920 елларда М. Нигъмэтуллина эчке Россиядэ татар совет миллэт тезелешендэ катнаша, шуннан файдаланып 1800 терек эсирен азат шугэ ирешэ. Сонрак элекке эсирлэрдэн булган Али Рыза исемле офицерга кияугэ чыгып, анын белэн бергэлектэ Теркестан халыкларынын большевик оккупациясенэ каршы милли-азатлык хэрэкэтендэ катнаша. Мэкалэдэ М. Бубинскаянын тормыш юлынын теп этапларын торгызырга омтылыш ясала. Бу каИарман ханымнын тормышына кагылышлы биографик материал татар тарихына hэм, гомумэн, фэнни эйлэнешкэ беренче мэртэбэ кертелэ.
Ачкыч сузлэр: Бубилар нэселе, Гобэйдулла кызы Мэрьям Нигъмэтуллина-Буби, Бохара Халык Совет Республикасы, басмачылык, Энвэр-паша, татар моhажирлэре, Молла Нафиз, Зэки Вэлиди Тоган.
Татар хатын-кызы мэгариф hэм мэгърифэтчелек, журналистика, эдэбият hэм милли-мэдэни хэятнен башка яссылыкларында эш кYрсэтY белэн генэ чиклэнми - кирэк чакта ул кулына корал алып ир-атлар белэн ингэ-ин куеп сугышкан. Мэрьям Буби шундый каhарман ханымнарнын берсе. Ул тормыш иптэше белэн бергэ Теркестанньщ азатлыгы hэм бэйсезлеге ечен керэшкэн, эмма анын тормышында хэйран калдырырлык башка вакыйгалар да булган.
Мэрьям Нигъмэтуллина - танылган мэгариф эшлеклесе Габдулла Нигъмэтуллин-Бубинын (1871-1922) бертуган абыйсы Гобэйдулла Нигъ-мэтуллиннын (1866-1938) кызы була. Шуна кYрэ каhарман ханымнын Yзе турында CYЗ башлаганчы, элбэттэ, анын атасы турында берничэ CYЗ эйтергэ кирэк.
1 Мэрьям туташнын YЗ кулы белэн язылган бер хатында ул Yзенен имзасын Бубинская дип куйган (кара тYбэндэ 6 рэсем).
Гобэйдулла Нигьмэтуллин талантлы укытучы, татар милли мэгарифенэ яца сулыш биргэн, алдынгы уку-укыту алымнары керткэн кYренекле методикачы-педагог, география, физика, табигать белеме, этика, грамматика буенча дэреслеклэр авторы, уцышлы эшмэкэр. Ул «Мэктэб-и ФвнYн-и Мвлкия»2 (Ва1с1) исемле иц яхшы уку йортларыныц берсендэ деньяви белем алган кеше. Татар милли мэгарифе тарихында яца сэхифэне Гобэйдулла эфэнде энесе Габдулла белэн (Махмутова 2005: 172-188) бергэлэп ачкан гына тугел, ул бу эшне башлап йерYче буларак: «Буби шэхесенецрухи яктан влгерYендэ хэлиткечроль башкарган» (Махмутова).
1895 елда Гобэйдулла белэн Габдулла, аталарыныц хэер-фатихасы белэн, туган авыллары Иж-Буби мэдрэсэсендэ3 укыту низамын hэм эчтэлеген колачларын киц ^эеп Yзгэртеп коруга керешэлэр. Нэти^эдэ, бертуган ике мэгарифче Иж-Буби мэдрэсэсен нуры белэн бетен Русияне яктырткан татар мэгарифе учагына эйлэндерэ алганнар. Бу хакта А. МэхмYтова: «Ул вакытта татарларда гына тYгел, бетен меселман деньясында да мондый хэлнец булганы юк иде», - дип яза (Махмутова).
Бертуган Бубиларныц кызтуганнары Мехлисэ ханымны (1869-1937) да онытмаска кирэк. Ир кардэшлэренец хатыннары белэн бергэ Мехлисэ ханым 1901 елда Иж-Бубый авылында алты еллык кызлар мэктэбе ача. 1912 елда Бубиларныц мэктэп вэ мэдрэсэлэре хе^мэтнец реакцион карары белэн ябылганнан соц (Махмутова 2003: 230) Мехлисэ ханым Троицк шэhэренэ кYчеп китеп укытуын шунда дэвам итэ. 1913 елда ул Yзе ^итэкчелек иткэн яца кызлар мэктэбе ачып ^ибэрэ, э 1917 елныц май аенда МэскэYДЭ Yткэрелгэн I Бетенроссия меселман корылтаенда Мехлисэ ханым Буби Yзэк Диния нэзарэтенец казыясе итеп сайлана4 hэм ислам тарихына беренче хатын-кыз казыя буларак кереп кала.
Мэрьямнец мондый гаилэдэ деньяга килеп hэм уртак изге эш белэн мавыккан туганнар эйлэнэсендэ тэрбиялэнYе, элбэттэ, аныц рухи hэм гакылый Yсешендэ чагылмый калмаган. Моннан тыш, мэшhYP нэселнец
2 «Мэктэб-и Фвнун-и Мвлкия» (терек.: МгМгЬч Ейпйп-1 МйШууё) - 1885 елда солтан МэхмYД II тарафыннан оештырылган яца низамлы югары уку йорты. Дэрэ^эсе буенча университет булган бу мэгариф йортында югары квалификациям ия булган Иэм ижтимагый тормышныц киц даирэлэрендэ хезмэт итергэ яраклы булган кадрлар эзерлэнгэн.
3 Иж-Бубый авылы мэдрэсэсе - Сарапул еязендэге Иж-Бубый исемле татар авылында 1781 елда ачылганнан соц 1912 елга кадэр туктамастан эшлэп килгэн меселман уку йорты. 1895 елдан башлап мэдрэсэдэ уку-укыту ысулларын Yзгэртеп кору буенча эш башлана. 1908 елдан 1911 елга анда ел саен 500 шэкерт белем ала. Хэзерге вакытта Иж-Бубый авылы Татарстанныц Эгер^е районына керэ.
4 I Бвтенрусия меселман корылтае аннан алда 1905-1906 елларда ТYбэн Новгородта конспиратив рэвештэ Иэм 1914 елда Санкт-Петербургта Yткэрелгэн дYрт Бетенрусия меселман корылтайларыныц дэвамы була.
данлы hэм шул ук вакытта фащигале язмышы да анын тормыш юлына тээсир иткэн.
Хэзерге вакытта татар тарихъязмасында Мэрьям Нигъмэтуллина hэм анын тэр^емэи хэле турында мэгълYмат юк диярлек булса да, анын биографиясен ейрэнYгэ керешергэ мемкинлек бирэ торган берничэ чыганак табылды. Элегэ кулыбызда ике теркем шундый чыганаклар бар. Беренче теркемгэ тYбэндэге чыганаклар керэ:
1) Мирза Пирнэфэс исемле кешенен Мэрьям ханым турындагы кыска гына язмасы;
2) Мирза Пирнэфэснен хатирэлэр китабын басмага эзерлэгэн hэм кереш CYЗ язган терек галиме Али Бадэм^ынын мэкалэсе;
3) Мирза Пирнэфэснен хатирэлэре;
4) Мэрьям ханым турында Зэки Вэлиди Тоган истэлеклэрендэ сак-ланган берничэ CYЗ.
5) Теркия тикшеренYчесе Рамазан Бал^ынын кечкенэ генэ интернет-басмасы.
Мэрьям Нигъмэтуллина турында ин беренче хэбэр элеге исемлекнен башында торган документтан табылды. СYЗ Мэрьям ханым белэн таныш булган Мирза Пирнэфэс Теркистанинен хатирэлэрендэге язмасы турында бара. Элеге язма белэн танышу бу шэхескэ карата кызыксыну уятты hэм анын турында естэмэ мэгълYмат эзлэYгэ этэрде. Нэти^эдэ З. Вэлиди Тоганнын, А. Бадэм^ынын hэм Р. Бал^ынын язмалары да ейрэнелде.
Икенче теркемгэ «Иж-Бубый авылы тарихы музее»нен хезмэткэрлэре тарафыннан тэкъдим ителгэн чыганаклар керэ. Музейнын медире А.Ф. Хисмэтуллина hэм фэнни хезмэткэр Н.Р. Маннаповаларнын ярдэме белэн, Мэрьям Нигъмэтуллинанын балачагы hэм Yсмер елларына караган кайбер документларга ия булдык. Бу йездэн, элеге мэкалэдэ Мэрьям Нигъмэтуллина турында CYзебезне анын бала вэ Yсмер чакларыннан башларга мемкин булды.
Искэ алынган яна чыганакларны тикшерY нэти^эсендэ Мэрьям Нигъмэтуллинанын 1897 елдан сон туган булуы ачыкланды. Бу хакта 1897 елнын 28 гыйнварында (янача 9 февральдэ) Русия империясендэ беренче мэртэбэ Yткэрелгэн перепись бланкында анын исеменен булмавы дэлил булып тора. Бу документта Мэрьямнен булачак ата-анасы - 30 яшен тутырган Гобэйдулла Нигъмэтуллин hэм анын беренче хатыны - 26 яшьлек Баhаветдинова Камилэ кYрсэтелгэннэр. Моннан тыш бу гаилэнен инде туып елгергэн балалары да искэ алынган, эмма Мэрьям исемле кыз бала исеме анда юк. Ягъни анын исеме шулай ук 1897 елга Диния нэзарэте тарафыннан тутырылган «Метрика китабы»нда да табылмады. Элеге чыганакта туган балалар турында язмалар 1897 елнын елнын декабренэ, ягъни елнын азагына кадэр ^иткерелгэн. Мэрьямнен Нэсимэ Фэйзул-линанын кызы (1887-1939) булуы да ихтимал. Ьэрхэлдэ, Гобэйдулла эфэнденен Нэсимэ ханымнан Фидаи белэн (1906-1932) Зыя исемле (19081941) ике угылы булуы мэгълYм.
Pac. 1. Бyбилapныц бaлaлapы (XX йeз бaшы). Cyлдaн бepeнчe б^гающ Мэpьям Hигьмэтyллинa 6УЛУЫ ихтиол. А. Xиcмэтyллинa бeлэн H. Мaннaповa apхивыннaн.
Pac. 2. Мeхлиcэ Буби тapaфыннaн Иж-Бyбыйдa aчылгaн кызлap мэктэбeнeц мeгaллимэлэpe hэм укучы кызлap (MKbima 1910-1911нчe eллap). Мэpьям Hигъмэтyллинa aCTara caфтa уц яктaн eчeнчe. А. Xиcмэтyллинa бeлэн H. Мaннaповa apхивыннaн.
Хайрутдинов А.Г. Mэpьям xarnrn: Бyбилap на^ленеи oнытылгaн кahapмaны
Mэpьямнeц белем arybrna килганда, дoкyмeнтлapдaн aцлaшылгaнчa, бaшлaнгыч белемне ул Иж-Бу6ый aвылындa Mexлиcэ Бу6и тapaфыннaн aчылгaн кызлap мактабенда олган (Pэc. 2).
Иж-Бyбыйдaгы xaтын-кызлap мактабе hэм Бyбилapнbщ бaшкa мак-тэплэpe ябылгaннaн coq Mexлиcэ xaным милли мэгapифкэ xeзмэт mYrarç икенче юлын тaбa. Ул Tpoицк шэhэpeнэ кYчeп кита hэм aндa xэйpиячe Г. Эxмэpoвнbщ «Сeeмбикэ» aтлы кызлap мактабенда укыта бaшлый. Иж-Бубый xaтын-кызлap мактабенец мeгaллимэлэpe hэм yкyчылapы Mexлиcэ xaнымгa ияpeп китэлэp. Apaлapындa Ycмep Mэpьям да бyлa (Pэc. 3).
Pэc. 3. Tpoицкидaгы «Сeeмбикэ» ^^ap мактабенец мeгaллимэлэpe Ьам yкyчылapы (1913). Mэpьям Hигъмэтyллинa ypтa caфтa уц яктaн Gepenne. Apттaгы caфтa aчык тecтэгe кулмакчан мeгaллимэ Зайтуна MэYлeтoвa. А. Xиcмэтyллинa белан H. Maннaпoвa apxивыннaн.
1914 елныц aвгycтындa Mexлиcэ xaным Буби шул ук Tpoицктa шэxcи xaтын-кызлap мэдpэcэce aчып ^ибэpэ (Вглиди Toгaн). Mэpьям Иигь-матуллита дa яда aчылгaн мактап укучыюы булып кита (Pэc. 4).
Pac. 4. Мexлиca xarnrn Буби тapaфыннaн Tpоицк шahapeндa aчылгaн кызлap мaктaбe мeгaллимace (ypтaдa) шaкepт кызлap. 1914 eлныц мapт ae. Мapьям тyтaш apттaгы caфтa cyлдaн eчeнчe. А. Xиcмaтyллинa бeлaн H. Мaннaповa apxивыннaн.
Pac. 5. Мapьям Hигьмaтyллинaныц уз кулы бeлaн язгaн xaты
Xaтныц яцгыpaшы: Зuядэ cэYдeгeм 33ümyH3 апакжм! Ижатыщ uHcaH улмакы гыйлeмe бэpэкэmeндэ гeнэ yлyp, чвнт гыйлeм uHcambi двньяда вэ axupsmds газш uдэp. hвнэpлe вэ мэгъpuфэmлeулъ^га mыpышyб бундан тц мвcлuмэлэp дэ mэгълuм mэpбuя кYpceн дэ мuллэmeмeз cэгaдэm эчeндэ йэшэcYн. Cesu uфpam cэвэн: M£. Mэpьям Бyбuнcкaя.
Иж-Бубый aвылы музееныц иcкэ aлынгaн xeзмэткэpлэpeнeц безга тaпшыpгaн бep aчык xaт (oткpыткa) тypындa дa айтеп узыйк. Элеге aчык xarra Mэpьям тyтaш Y3 кулы белан кыcкa гынa cэлaм мактубе язгaн. Xaт Mэpьям тутяшныц иц яpaткaн yкытyчыcы - ЗэйтYнэ MэYлeтoвaгa (1S93-1957) aтaп язылгaн. ЗэйтYнэ тyтaш иcэ Гaбдyллa Tyкaйныц куцелен яуля-гaн мэгъшyкacы бyлapaк мэгълYм (Pэc. 5).
Ошбу xaт Mэpьям тyтaшныц адабе, смтылыш ва идeaллapы тypындa бepникaдэp мэгълYмaт биpгэнгэ кYpэ, биpeдэ aныц тэp^eмэceн биpy ypынлы бyлыp:
Бик свйдегем ЗэйтYнэ апакаем! Кешенец кеше булуы гыйлеме бэpэкэтендэ генэ була, чвнки гыйлем кешене двнъяда вэ ахщэтдэ газиз итэ. hвнэpле вэ мэгъpифэтле булыpга тыpышып мoннан шц мвслимэлэp дэ тэгълим тэpбия кYpсен дэ миллэтебез бэхет эчендэ яшэсен. Сезне ифpат свйгэн: М.Б. Mэpъям Бубинская.
Mэpьямнeц бaлaчaгы ва Ycмep кыз eллapы тypындa алега шyшылap билгеле. Moннaн отц чит ил чыгaнaклapы белан эш ителачак. Xpoнoлoгик тэpтиптэ кapaгaндa, Mэpьям xaнымныц иceмe бepeнчe тaпкыp «Tasvir» («Tacвиp») тepeк газитендаге нeкpoлoгтa кялкып чыгa. Шyлaй дa без З. Bэлиди Toгaнныц 1967 eлдa Tepкиядэ бacтыpгaн hэм 199S eлдa Уфaдa pyc телена тэp^eмэ ителеп дeнья кYpгэн иcтэлeклэpeнэ кYчэбeз.
Заки Bэлиди Toгaн афанде, Mэpьям xaнымгa aprarn игътибap итмича, aныц иceмeн ^е Али Pызa байне иcкэ aлyы yцaeннaн гынa aтaп yзa: <^epeme бeтeндeнья cyгышы вaкытындa ypыcлapгa эcиpлeккэ тeшкэн Али Pызa яшь бoxapaчылap oeштыpгaн xэpби мактап ^итакчете бyлa. Аныц белан бepгэ xэлaл ^ефете, - тaтap кызы Mэpьям xamrn (Кaзaн тepeклэpeннэн тaнылгaн мeceлмaн дин эшлeклece Гoбэйдyллa Бубиныц кызы) бyлa» (Baлиди Toгaн).
Mэpьям Hигъмэтyллинныц, чыннян дя, Гoбэйдyллa Бубиныц кызы булуы тypындaгы ышянычлы нати^абез алеге CY3лэp hэм нeкpoлoгтa чягылыш тяпкян xэбэp нигезенда яcaлa.
Mэpьям тутяш белан Али Pызa байнец кяйчян гаила кopyлapы алега билгеле тугел. Tepeк гacкэpeнeц йeзбaшы (кяпитян) Али Pызa Сapыкa-мыштягы yцышcыз he^Yм ap^^i^^ эcиpлeккэ элаккан 6уля (Bademci A). Pyc^ apмияceнeц кявкяз фpoнтындa тepeклэpгэ кapшы кoнтp-he^Yм 6яшлявы гялэмэт куп тepeк xэpбилэpeнeц эcиpлeккэ тeшYeнэ ки^ген: CY3 15000 6яшляп 60000 га кaдэp эcиp тypындa бapa. 1914 елныц кeзeндэ aлapныц тeп eлeшe Сызpaнь hэм Сaмapa яшя узя. 1915 елныц 22-2S мapт кeннэpeндэ гена Сaмapa cтaнцияce яшя 66 мецнан apтык эcиp узган 6уля (Гyceвa). Сaмapaдaн coц эcиpлэp кявкязгя, Укpaинaгa, Yзэк Poccиягэ, Сeбepгэ hэм xэттa epaк Maньжypиягэ oзaтылaлap (Сибгатуллита: 205).
Бepeнчe ^^ЯН cyгышы eллapындa Pycия тaтapлapы тepeк xэpби эcиpлэpeнэ pyxи hэм мятди яpдэм кYpcэткэн xэйpия oeшмaлapы булдыф-гaннap (Сибгатуллита: 216). Moндый oeшмaлapыныц тapaлышы таять киц булган: Эcтepxaн, Екaтepинбypг, Кязян, Кocтpoмa, MэcкэY, TYбэн Hoв-
гоpод, Operóyp^ Пeнзa, Ceмбep, Taмбов, Tобольcк, Teмaн, Уфa, Capbrrbrn (Цapицын), Чилaбe, кыcкacы, тaтap яшaгaн hap жиpдa дияpлeк бичapa acиpлap Yзлapeнa яpдaм кYpcaтepгa aзep булган дин haм тeл кapдaшлape кapaмaгындa бyлгaннap. Haти^aдa aлap бeлaн ^иpлe тaтap xaлкы apa-cындa элeмтaлap ^йга caлынгaн haм xarra гaилaлap дa бapлыккa килгaн. КYп ^ro тepeклap, тaтap гоpeф-гaдaтлapeн, тоpмыш paвeшeн кaбyл итeп, тaтap кaлa вa aвыллapындa яшaп кaлyны caйлaгaннap (Cибгaтyллинa: 217).
Югapыдa aйтeлгaннapнe иcтa тоткaндa, Али Pызa бeлaн Мapьям тyтaшныц тaнышyлapы caep тYгeл. Ул тaнышy 1917 eл Oктябpь peволю-ция^нгон тоц ук бyлгaн дип фapaз кылып бyлa. 1917 eлдa Мapьям тyтaш индe 19-20 яшьлapeнa иpeшкaн ^штан кыз бyлa. Ул, мeгaeн, xaйpия эшчaнлeгe бeлaн шeгыльлaнгaн бyлa haм acиp тepeклap бeлaн apaлaшa.
Моллa ^физ^ц иcтaлeклapeнa кYpa, Мapьям тyтaш Cовeт влacтe оpгaннapындa дa эшлaгaн яки aлap бeлaн xeзмaттaшлeк иткaн: «... ул бaльшeвuклapгa кyшылыpгa мэщбYp була hэм Yзeнэ xae зupэклeк hэм нык холкы apкaeындa шул mupэлeкнeц maнылгaн лuдepлapы apaeынa кepэ. Бaльшeвuзм юлбaшчылapыныц map дaupэeeнэ Ymen rnpen ул Yзeнeц яца unmэшлэpe ягыннан яpдэмгэ upeшэ» (Pirnefes Türkistanli: 363).
Cовeт оeшмacындa эшлaгaн чaгындa Мapьям тyтaш тaц кaлдыpыpлык бep эш бaшкapa - ^^arabi тepeк acиpлapeн aзaт иге. Tepeк чыгaнaк-лapындa xaбap maroma, acиpлapнe aзaт итY eчeн Мapьям тyтaш Y3 eлeшeнa тигaн миpacын - пaтшa зaмaныннaн кaлгaн 10000 глтын тaнкaceн cовeт xeкYмaтeнa тaпшыpa5. Бу изгe гaмaлe rora^ace^^ 1800 тepeк acиpe aлдындa тyгaн иллapeнa кaйтып китY юлы aчылa (Rusya Araçtirmalari Enstitüsü). Азaт итeлгaн acиpлapнeц бepce бyлгaн Али Pызa бaй бeлaн Мapьям тyтaш Hигъмaтyллинa никaxлaшaлap (Pirnefes Türkistanli: 364). Xaзepгe вaкыттa явд гaилaнeц кaйчaн бapлыккa килгож тaгaeн гeнa мaгълYм тYгeл. Шyлaй дa aныц 1918 яки 1919 eлдa бapлыккa килYeн фapaзлaп бyлa. Бу xaктa 1921-1922 eллapдa Энвap-пaшa6 чиpYeндa xeзмaт иткaн Али Pызaныц фотоcypaтe дaлил булып тоpa (Pac. 6).
Фотодaн aцлaшылгaнчa, Tepкecтaн чоpындa Мapьям xaным бeлaн Али Pызaныц Гaлия-Ceвим иceмлe кызлapы бyлгaн. Моллa ^физ^щ язyынчa, 1923 eлдa кeчкeнa Гaлия-Ceвим eч яшeндa бyлa. Димaк, бaлa 1920 eлдa дeньягa килa. Болaй бyлгaндa, никaxлaшy тaнтaнacыныц 19181919 eллapдa Yткapeлгaнeн тaгaeнлaп бyлa.
Моллa ^физтец иcтaлeклapeннaн кYpeнгaнчa, большeвиклap pyc бyлмaгaн xaлыклapгa, бигpaк тa мeceлмaннapгa кapaтa caяcaтeн киcкeн
5 Ул Hadara 10000 aлтын тaцкa xaзepгe 800000 АКШ доллapынa тиц булып
чыгa.
6 Энвэp-naшa (Иcмэгыйль Энвэp-naшa, 1881-1922) - Гоcмaнлы дaYлaтeнeц xapби эшлeклece, caяcaтчe; Дeнья cyгышы вaкытындa Гоcмaнлы дaYлaтeнeц xapби миниcтpы.
Yзгэрткэннэн соц, Али Рыза белэн Марьям ханым ул вакытта меЬим вакыйгалар кичергэн Бохарага кYчеп китэлэр (Pirnefes Тиг^1апИ: 364).
1920 елныц сентяберендэ Кызыл Армия «Яшь бохаралылар»ныц7 кораллы милли куэтлэре Ьэм ^ирле большевиклар ярдэме белэн Бохара эмирлеген тар-мар итэ. Яшь бохаралылар белэн ^ирле боль-шевикларга Бохарада совет республикасы тези башларга мемкинлек ачыла. Бохара ХекYмэтен тэшкил иткэн Революцион Комитет белэн Назирлэр Шурасы (Комис-сарлар Советы) оештырыла, э октябрьдэ Бохара Халык Совет Республикасы (БХСР) барлыкка килYе игълан ителэ. БХСРныц хэрби назире (комиссары) итеп Габделхэмид Гарифов (1894—1925)8 бил-гелэнэ. БХСР Yзенец барлыкка килYе белэн ^ирле большевикларга Ьэм Кызыл Армиягэ бурычлы булганы ечен МэскэYгэ буйсына торган ^епле курчак хэлендэге бер ясалма дэYлэт була.
Рэс. 6. Али Рыза, аныц кызы hэм хезмэттэшлэре. Элеге фотосурэт З. Вэлиди Тоганныц хатирэлэр китабында китерелэ.
Рэс. 7. Бохара Халык Совет Республикасы. Ачык интернет-чыганаклардан.
«Яшь бохаралылар» - 1756-1920 елларда яшэгэн Бохара эмирлегендэ ХХ йез башында жрдидчелэр хэрэкэте нигезендэ оешкан милли-демократик хэрэкэт вэкиллэре.
8 https://centrasia.org/cnt2.php?st=1510161553 (каралды: 02.05.2020).
Элек хэрби офицер булган Али Рыза БХСРныц Кораллы Кечлэрен тезYгэ ^элеп ителэ. Вэлиди Тоган истэлеклэренэ кYрэ, 1921 елныц мартыннан 1922 елыныц мартына кадэрге дэвердэ хэрби министр вазыйфасын башкарган Арифов9 Али Рызаны Бохара Хэрби назиренец урынбасары итеп куя hэм аца Хэрби училище оештыруны тапшыра (Абдуллаев 2009: 201). Али Рызага жандармерия оештыру да йеклэнэ (Сибгатуллина: 46). Бу йездэн Али Рызага миралай (полковник) званиесы да бирелэ. Тоганныц хатирэлэренэ кYрэ, ул чакта Али Рыза МэскэYДЭ торган Энвер-пашадан килгэн хатларны Тоганга тапшырып торган була (Сибгатуллина: 67).
1919 елныц языннан башлап Теркестандагы сэяси, икьтисади hэм и^тимагый вэзгыять бик начарая, ченки биредэ Кызыл Армиянец активлыгы кечэя. Кызылларныц максаты меселманнар яшэгэн элеге территориялэрне тулысынча МэскэYгэ буйсындыру гына булмый - Кремль Yзенец Теркестандагы хэрбилэре алдына тагын да зуррак максатлар куя. Кызыл армия, Теркестан ^ирлэреннэн hе^Yм башлап, чиктэш Эфганстанны (Абдуллаев 2009: 194) hэм Иранны яулап алырга ^ыена. Шулай ук Кызыл Армиянец Эзербайж;андагы гаскэре дэ, Каспий дицгезенец кеньяк-кен-батыш тарафыннан Иранга бэреп керергэ тиеш була (Гасанлы).
Большевикларныц нинди зур стратегик яуларга эзерлэщлэрен истэ тотканда, алар Теркестандагы совет режимнарыныц аз гына булса да местэкыйль булуына, элбэттэ, юл куя алмаганнар. Шуца кYрэ БХСР хакимияте аца МэскэY тарафыннан тагылган сэясэтне уздырырга мэ^бYP булган. Нэти^эдэ ^ирле хакимияткэ кызылармеецлар белэн бер тарафта эш итэргэ туры килэ: БХСР ^итэкчелэре, аларга буйсынулы ^ирле кораллы кечлэр hэм ^ирле хакимият органнары Кызыл Армиянец ихтыя^лары ечен кYплэп азык-телек эзерлэYгэ керешэлэр. Ашлык, фураж, ит hэм башка азык-телек халыктан кечлэп, талап алына да Иранга hе^Yм башлаячак гаскэр туплана барган Эзербайж;анга, озатыла тора (Абдуллаев 2009: 182).
Бу хэллэр ^ирле халыкны колониаль талауга эйлэнэ. Теркестан белэн БХСР халкы ^ирле хакимиятнец химаясе астында кызылларныц талау-ларын, мыскыл итYлэрен Y3 жилкэлэрендэ татый, куркыныч дэрэ^эдэ хэерчелэнэ башлый. Бу вэзгыятьнец никадэр куркыныч нэти^элэргэ китерэ алуын яхшы ацлаган БХСР Халык Комиссарлары Советы рэисе Ф. Ху^аев10 1921 елныц ^эендэ В. Ленин исеменэ депеша юллый. Анда: «Республикада урыс кораллы отрядлары ярдэмендэ башкарылган ит разверсткасы халык массаларында урысларга карата, hэм, аерым алганда Кызыл Армиягэ карата нэфрэт уятты», диелэ (Абдуллаев 2009: 182).
9 https://centrasia.org/cnt2.php?st=1510161553 (каралды: 01.05.2020).
10 Фэйзулла Хущаев (Гобэйдулл углы Фэйзулла Хущаев, 1896-1938) -БХСРныц илбашы (1920-1924), 1925-1937 елларда Yзбэк ССР белэн идарэ итэ; 1938 елда Yлем ^эзасына дучар ителэ (Арапов).
Моннaн тыш, кызылapмeeцлap, Y3 иxтыя^лapы eчeн мaктaп, мaчeт haм бaшкa изгe ypыннapны Ьич иxтиpaм йeзe кYpcaтмacтaн бacып глып, aлapны кaзapмa, cклaд, aт aбзapы итeп кyллaнaлap. Коpaллы килмeшaклap Yзлapeн xy®;anap cымaн тотып, aз ca^mi aгaч йоpтлapны yтынгa CYтaлap, боpынгы мaчeт-мaдpacaлapнe мacxapa кылaлap haм шул caбaблe ^иpлe xaлыктa тaгын дa киcкeн pизacызлык, aчyлaнy haм яpcy xиcлape yятaлap. Haти^aдa ^иpлe xaкимият тa, кызыллap дa xaлык кYзeндa мapxaмaтceз тaлayчылap haм диннe мacxapaлaYчeлap бyлapaк кaбyл итa бaшлый (Абдyллaeв 2009). Ж¡иpлe xaлыктa илбacapлapгa кapшы дepлaп кaбынгaн aчы нaфpaт cтиxиялe милли-aзaтлык xapaкaтeнa aвepeлa. БXCPдa haм Tepкecтaндa кызыллapгa кapшы aяклaнyлap бaшлaнa, xaлык, кyлынa коpaл aлып, ждны вa мглы, динe вa имaны eчeн воccтaниe бaшлый. Cовeт тapиx фaнeндa бу xapaкaт нaчap мaгънaлe бacмaчылык (юлбacapлык) тepмины бeлaн aтaлa.
Шул киpeнкe кeннapдa, 1921 eлныц октябpь axыpbIндa [2] яки, Baлиди Tогaн xaбapeнa кYpa, дeкaбpь aeныц 20 ceндa (Cибгaтyллинa: 69), Gmap-mma киcaк кeнa Боxapaгa килeп тeшa haм биpeдaгe вaзгыять бeлaн тaнышa бaшлый. З. Baлиди Tогaн Энвap-пaшaныц Боxapaгa юл тотуыныц caбaплape тypындa болaй дип язa: «Tepкecтaндaгы эшчaнлeгe бeлaн бaйлe бyлгaн cоцгы кapapлapын ул биpeдa, Боxapaгa килeп тeшкaннaн cоц, кaбyл итa. Уpыcлapныц a^ Ж¡aмaл-пaшa бeлaн кYpepeшгa мeмкинлeк биpYдaн бaш тapтyлapы11 aлeгe aдымгa этapгeч бyлa. вcтaвeнa конcyл Юpeнeв12 Энвap-пaшaнbщ Yзeнa кapaтa яшepeнeп тоpмacтaн ятаган бyлa» (Cибгaтyллинa: 76).
Haти^aдa, Энвap-пaшa Tepкecтaндa Cовeтлapгa кapшы бaшлaнгaн xamrn xapaкaтeнa кyшылыpгa кapap кылa, чeнки бу aдым aцa: «Бвmeн мвeeлмaннapны бepлэшmepгэн (naнueлaмuemuк) дэYлэm якы дэYлэmлэp бepлэшмэee булды^у mypындaгы nлaннapын mapмышкa aшыpыpгa фap-cam бщэ. Элeгe бepлэшмэнeц башында ул, элбэmmэ, Yзeнeц яpamкaн hэм eaцгы квнeнэ кaдэp щaнamapы булган Твpкuяeeн кypэ. Гaмepe взeлгэнчe Энвэp-naшa Yзeнeц Иemaнбyл бeлэн Энкapaдaгы mapaфmapлapы бeлэн apaны взмu hэм вamaнынa щuцYчe бaлapaк maнmaнaлы кaйmyы mypындa хыялланган була» (Абдyллaeв).
Шул ук вaкыттa дияpлeк Энвap-пaшaныц Уpтa Азиядa Cовeт xa^-миятeн бapeп тeшepepYгa юнaлтeлгaн плaннapыннa БXCP югapы дapa^aлe вaкиллape дa кушылыфга pизaлык бeлдepa. Андыйлap apacындa Мapьям xaнымныц иpe Али Pызa, Г. Аpифов haм БXCP илбaшы Ф. Xy^aeв тa бyлaлap.
11 Щэмaл-naшa (1872-1922) - гоcмaнлы xapбиe, caяcaт эшлeклece, боль-шeвиклap бeлaн бepгaлeктa hиндcтaндa инглизлapгa кapшы кepaш идeяceн aлгa cepгaн (Baлиди Tогaн: 58).
12 Юpeнeв (Конcтaнтин Конcтaнтинович Юpeнёв (Кpотовcкий), 1888-1938) -1921 eлныц 16 мaeннaн 1922 eлныц 1 фeвpaлeнa кaдap PCФCPныц Боxapaдaгы вaкилe.
Энваp-пaшa ^итаклаган милли-aзaтлык cyrarnbi тepкecтaнлылapньщ ^ицeлYe бeлан тамaмлaнa. Ул Y3e 1922 eлньщ 4 aвгycтындa кызыллap бeлан баpeлeшта шаhит бyлa. Энваp-пaшaньщ кahapмaннapчa hалaк 6улуы тypындaгы шаhaдатнaманe Али Pызa y3 кулы бeлан язa. Дoкyмeнттa пaшaньщ кaйчaн, кaйдa hам нинди шapтлapдa шаhит булуы xабаp итeла.
Moллa Няфиз язмaлapынa кYpа Энваp-пaшa кулы acra^^ Али Pызa Бoxapa oпepaтив apмияceнeц гacкаp бaшы бyлa, а пaшa шаhит бyлгaннaн coq Keньяк фpoнт бeлан ^итакчeлeк ита (Pirnefes Türkistanli: 341). Ул Kepки бeлан вфтанеган apacындaгы чYллаpда кызыллap бeлан aяycыз cyгыш aлып бapгaн чaктa яныц янындa гaилаce - xаpби гocпитaльда шафкaть тyтaшы булып эшлаган Mаpьям xaным hам кeчкeна кызы ^лия-Сeвим - да бyлa.
Энваp-пaшa apмияceнeц кaлдыклapы тyлaeм тap-мap ш€лгач, 1923 eлдa Али Pызa гаила^ бeлан Эфгaнcтaнгa кYчeп кита. Валиди Toгaн иcталeклаpeна кYpа, 1923 eлньщ июнь aeндa Эфгaнcтaндa Kaбyл юлындяга Бадбah aтлы 6ep ypындa ул oчpaклы pавeшта Али Pызa бeлан oчpaшa. Али Pызa бeлан Mаpьям xaным Эфгaнcтaннaн Иpaн aшa Tepкияга юл тoткaн бyлaлap (Вaлиди ^гян: 181). Иpaндa ^apmiq юллapы Mашhад шаhаpeна тeша. Биpeда aлap кYпмeдep ВЯКЫТ Tepкия визacын кeтeп, тYлаYлe фaтиpдa яшаганнаp. Mашhадта Али Рызя гaилаceна Tepкecтaннaн кячып киткан бяшкя кepашташлаpe да кyшылaлap (Pirnefes Türkistanli: 341).
1923 eлньщ 24 oктябpeнда Mашhадтагe Tepкия кoнcyллыгындa мocaфиpлapгa визaлap биpeла. Дeкaбpьнeц 4 нда Али Рызя бeлан Mаpьям xaным hам тягын yникeга якын кeшe Mашhадтан Tepкияга тябя юлга чыгaлap13.
Moллa Няфиз бу мecaфиpлapныц юлдя кYpган-кичepганнаpeн Y3eœrç иcталeклаpeнда язып кaлдыpгaн. Сафаp гяять aвыp шapтлapдa кичкан: яты булганы ararna ятлянып бapгaн, бyлмaгaннapы - ^аяY araara^ Бу ган-наpда Moллa Няфиз Mаpьям xammmiR coклaндыpыpык чыдямлылыгы hам иp-aтлapгa YPнак итeп кyяpгa мeмкин булган кaкшaмac xoлкынa xайpaн кглып, яныц тypындaгы язмaлapны кeндалeгeна тepкап куя.
Дeкaбpьнeц 15 нда кeчкeна каpвaн ^отий дицгeзeнeц кeньяк-кeн-чыгыш «пoчмaгы» янындя ypнaшкaн Эcтаpaбaд кaлacынa бapып ^ита (xазepгe вaкыттa Гepган шаhаpe). Mаpьям xaнымгa бaгышлaнгaн бYлeкнe Moллa Няфиз накъ шушы шаhаpда язган.
Сафаp axыpынa якынляшкян кeннаpда Али Рызя apкacындa мeha-^иpлаp тepкeмe чяк кыня xapaп булмый: ^янныч Teньяк фpoнты бяш кумяндяны Эxмат Kaзaк Хян «Tepeк oфицepлapы» eчeн тaнтaнaлы кичкe яш Yткаpа. Чapaгa Эcтepaбaд шаhаpeнeц валиe, иминлeк xeзматe мeдиpe hам xаттa coвeт кoнcyлы чaкыpылгaн буля. Kyнaклap тepeк oфицep-лapыныц Pycияда аcиp чaклapындa кYpганнаpe тypындa ceйлаYлаpeн
13 Элeгe тepкeмда магъpифатчe адип, нaшиp Фaтиx Kаpиминeн бepтyгaн энece Гapиф Kаpими да буля (1892-1934) да буля.
Yтeнaлap. Мaктaныpгa xaвac бyлгaн Али Pызa кызып кигеп Yзeнeц acиpлeккa тeшYe тypындa гыш тYгeл, Боxapaдa xeзмaт иткaн кeннapeн дa, Энвap-пaшa гacкapeндa большeвиклapгa кapшы cyгыштa кaтнaшyын дa, Кeньяк фpонт бeлaн комaндaлык итYчe бyлapaк, кызыллapгa кapшы ничeк кepaшкaнeн ceйлaп aтa.
Али Pызaны шaккaтып тыцлaп yтыpгaн cовeт конcyлы шундук жиpлe xaкимият оpгaннapынa мepaжaгaть итeп, aлeгe офицepлapныц вaтaннapынa кaйтып бapyчы моcaфиpлap тYгeл, a Cовeт влacтeнa кapшы cyгышкaн гыйcьянчылap булуын дaгъвaлый haм aлapныц кyлгa aлынып, cовeтлapгa тaпшыpылyлapын тaлaп итa. Haтижaдa, мehaжиpлap тepкeмe Эxмaт Кaзaк Хaн тapaфыннaн aлapгa биpeлгaн йоpттa ук caк acтынa amirn.
Бу xaлнeц кypкыныч нaтижaлapгa китepaчaгeн aцлaгaн Моллa Haфиз Tepкиянeц Tabpa^^ra бeeк илчece Мexитдин-пaшaгa тeлeгpaммa cyra haм тepeк офицepлapыныц нинди бaлaгa тapыгaннapы тypындa xaбap итa. Мexитдин-пaшa дaшми кaлмый - моcaфиpлapны тоткыннap xaлaтeннaн «xepмaтлe кyнaклap» xaлeнa кYчepaлap. Эммa aлeгe xaтap вaкыйгa apra-cындa Tepкиягa юл ябылa. Haтижaдa 1924 eлны юлчылapгa Эcтapaбaдтa кapшы aлыpгa тypы килa. Гыйнвapныц 20 ce^4a aлap Tahpaнгa юл тотaлap haм дYpт кeннaн тepкeм Tepкиянeц Иpaндaгы бeeк илчece бeлaн кYpeшa.
Мexeтдин-пaшa aлapгa бyлдыpa aлгaн кaдap яpдaм итa: моcaфиpлapгa aкчaлaтa яpдaмнe pacми докyмeнтлap aшa Yткapepгa xa^i бyлмaгaнгa кYpa, ул Yзeнeц токымлы aтын haм фaэтон apбacын caram, шyннaн кepгaн 30014 тYмaн кYлaмeндaгe тaбышны юлчылapгa тaп-шыpa. Бу a^a aлapгa Tepкия чигeнa кaдap яки, ким дигaндa, Tahpaннaн 500 чaкpым чaмacы тeньяк-кeнбaтышкa тaбa ypнaшкaн Taбpиз шahapeнa кaдap бapып жи^го мeмкинлeк биpa. Шул 300 жц 75 тYмaнeн киц кYцeллe Мexитдин-пaшa Али Pызaныц гaилaceнa Yзeнeц шaxcи бYлaгe бyлapaк тaпшыpa.
1924 eлныц 5 фeвpaлeндa Моллa Haфиз Али Pызaныц гaилaceннaн aepылa haм бaшкa юлдaшлapы бeлaн Tepкиягa юл тотa. Pызaлap гaилace, кышкы юллapдa бaлaгa зыян тиюeннaн кypкып, Tahpaндa язга кaдap кaлып тоpыpгa кapap ^rna. Али Pызa бeлaн Мapьям xamrn Энкapaгa 1924
14 Тyмэн - 1825-1932 eллapдa Фapcыcтaндa кyллaнылыштa бyлгaн вaлютa-ныц aтaмacы.
г
Pac. 8. Мexитдин-пaшa Акъйeз (1870-1940) 1922-1925 eллapдa Tepкия ДeмhYpиятeнeц Иpaндaгы бeeк илчece.
eлньщ язындя килeп ^италаp: <Aннaн соц, Теркшдз aныц бeлэн куп manKb^ap oчрaшкaным булды. AMap Энкaрaдa ФэYЗu-naшa бщгэн üopm-ma, вaфamынa шдэр яшэдeлэp. Aлu Ры^-бэй [Ф9Y3u] naшa дaupэсeнэ ^ргэннэн шц, aныц бapлык мaщapaлapыныц шahumы булды» (Вялиди Tora^ 181). Валиди ^ган xaтиpалаpeннан Али Рызя бeлан Mаpьям xammmiR ФаYЗи-пaшa15 б^ган йopттa яныц вяфятыня кaдаp, ягъни 1950 eлгa кaдаp яшаган бyлyлapы aцлaшылa.
ФаYЗи-пaшaныц яpдамe бeлан Али Рызя Tepкия xаpби кeчлаpeнда xeзмат итYeн давям ита (Bademci: 15). Бу eллapдa Mаpьям xammmiR ничeк кeн кYPYe тypындa, кызы Гaлия-Сeвимньщ язмышы тypындa фикep йepтYe кыген, чeнки Toгaн иcталeклаpeнда aлap xaкындa нинди да бyлca ecтама магьлYмaт юк. Бу xaктa xабаp биpepлeк бяшкя чыгaнaклap дя алeга тaбылмaды. Шуляй дя Tepкияда яшаYчe тaтap eгeтe Ильяc Mифтaxoвньщ яpдамe бeлан Али Рызя афандeнeц гaилаceна кягылышлы бep дoкyмeнткa ия булдык. Дoкyмeнт GmapamiR Kaлaбa paйoнындa яшаYчe Али Рызя афандe бeлан яныц тopмыш ипташe Mаpьям xaнымгa 716 нoмepлы кянун нигeзeнда Иcтaнбyлдa тopыp йopт биpeлYe тypындa xабаp ита. Tepкиянeц Mилли apxивлap миниcтpлыгыньщ apxивындa 30-18-1-2 нoмepы бeлан caклaнгaн алeгe дoкyмeнткa мehep 1945 eлньщ 12 нoябepeнда cyгылгaн. Димак, 1945 eлньщ axыpындa Mаpьям xaным бeлан яныц Hpeœrç Истян-булга кYчeп китYлаpe тypындa шикланмича cY3 йepтeп буля (Раа 9).
Moннaн coq Mаpьям xammmiR Tepкиядагe эзлаpe югяля кeбeк. Эммя югapыдa китepeлган газит пapчacынa HrbrHÔap итcак, ecтама магьлYмaт бepтeклаpeн тepгeзeп буля. Mаpьям xammmiR вяфяты yrçae бeлан бacылгaн бу маpacим макaлаceнда «Уфaлы Гoбэйдyллa эфэндe (Ufali Ubeydullah Efendi)» дип яныц aтacыныц hам <Aлu AmMa^a (Ali Atmaca)» дип Mpe^rç иceмнаpe иcка ялыня. Mаpьям xaным Yзe да Атмящя фямилияте бeлан тeлга ялыш. «Вamaнnapвэp бep mepeK xamыны вaфam бyлды» (Vatanperver Bir Türk Kadini Vefat Etti) дип ятялгян бу нeкpoлoг «Tasvir» («Tacвиp») газитeнда Mаpьям xa^mmiq фoтocypатe бeлан бepга китepeлган. Kызгaныч, фoтocypатнeц cыйфaты нaчap. Эзлана тopгaч, интepнeттa Mаpьям xa^mmiR алeгe фoтocypатeнeц cыйфaтлы нecxаce тябылды.
15 ФэYзu-naшa (1876-1950) - Гocмaнлы hам Tepкия xаpби эшлeклece, i92i-1922 eллapдa TepR^œH пpeмьep-миниcтpы Aтaтepeкнeн дусты hам кepашташe; i924-i944 eллapдa Tepкия Xаpби кyатлаpeнeц Гeнepaль штябы pаиce.
Pac. 9. М^ьям xaным Атмaжaгa бaгышлaнгaн мapacим мaкaлace бacылгaн гaзит caxифaceнeц 6ep пapчacы. https://onedio.com/haber/ruslara-esir-dusen-1800-askeri-babasindan-kalma-altinlarla-kurtaran-kahraman-turk-kadini-meryem-atmaca-867501 (кapaлды: 18.03.2022).
■'JíeJ-jW
Pаc. 10. Mаpьям xaным Атмв^й (Hигьматyллинa / Бyбинcкaяныц) алeга тaбылraн бepданбep фoтocypатe.
https://www.pinterest.ru/pin /448671181619674026/?nic_v1= 1aoqdO%2Bg95dDP1KHy3J Soz LZ9a6kiz98k4G1SS6ypOTj ddpY5yvZb2T6RRyYCEv7oK (кapaлды: 18.03.2022).
Фoтocypатта Mаpьям xa^r^^iR Y3 кулы бeлан язгян язуы caклaнгaн:
Meryem Atmaca 1941
(Мэрьям Amмaщa 1941 cэнэceндэ стдырмыш pэceмeм)
Атмяжд диган фямилия Али Pызaньщ 1935 eлдa xeкYмат тapaфыннaн гpaждaннapны aypyпaдaгычa фaмилиялаштepY мaкcaты бeлан Yткаpeлган peфopмa давямындя ялган фaмилияce булып чыга.
Paмaзaн Бял^ы афандeнeц кaламe бeлан язылып, Mаpьям xaнымны иcка ялган макяла интepнeткa ^ибаpeлганнан cor, виpтyaль гяламда aтacыннaн кялгян кYламлe миpacны тepeк гacкаpилаpeн аcиpлeктан язят итYга тотып бeтepган кahapмaн тepeк xaтынын cypатлаган кыcкa видeoфильмнap пайдя буля. Эммя ул видeocюжeтлapдaн алeгe фидaкapь xammmiR кaйcы xaлык вакилe булуы, нинди гaзaплap кичepYe булуы тypындa бep гeна ^мла да айтeлми.
Pаc. 11. Mаpьям xamMmiH «кaбep тaшы». Ачык интepнeт-чыгaнaклapдaн.
HuhaaTb, MapbaM xaHbiMHbiR hh 3aMaH Ba^aT 6ynybi TypbiHga ga 6ep-HKe cy3 aHTepra, an6aTTa, KupaK. Xa3epra 6y gaTa 6unrene TYren. 3öe, HHTepHeTTa HepraH ^unbMHapHbiR 6epceHga aHbiR 6y geHbagaH khtksh BaKMTM 1926 en gun KYpcaTena. MacanaH, 6y gaTa, HMemTep, aHbiR Ka6ep TamHHga cyrbinraH (Pac. 11). ^hmsk, MapbaM xaHbiM ^up He3eHga Hu6apbi 36 en amaraH 6ynbm Hbira. BonaH 6ynraHga anere Macbana xan HTenraH 6yna Ke6eK. ÖMMa, HbmnbiKTa anaH TYren.
MacanaH, anere gaTa, arbHH 1926 en, xaKbiHKaTbKa Typbi KunaMe? guraH copay Tya. BepernegaH, rorapbiga KHTepenraH ^OTorpa^uaHeq 1941 enga TemepenraH 6ynybi Y3eHga yk a3binraH. HKemegaH, ^oTocypaira «paceMeM» guenraH. CY3He 6y maKenga ^OTorpa^uaga cypaTnaHraH Keme Y3e reHa a3a ana 6ynca KupaK. BonaH 6ynraHga, ^unbMHbi TemepY^enap anrbimanap TYrenMe hksh? 3nna Ka6ep TambiH Kyronbinap anrbimanapMbi? Hh eneH Ka6ep TamHHga KemeHeq TyraH-YnraH ennapw rbma KYpcaTenraH ga, hh eneH, hun rorwHga, Ba^aT 6ynraH KeHe-ae KYpcaTenMaraH? Bonap caep 6ynbm Toena.
Macbanara anbiKnbiK KepTep eneH 6aarbi «Tasvir» («TacBup») ra3u-TeHHaH KanraH napnaHbi ^eHTeKna6paK THKmepepgeK. Bamnan ^u6apep eneH 6upega yn MaKanaHeq TepeKna KY^epMaceH KHTepa6e3:
Vatanperver Bir Türk Kadini Vefat Etti
Vatanperver kadinlarimizdan biri daha, dün ögleye dogru hayata gözlerini yummu^tur. Bu Ufali Übeydullah efendinin kizi ve sabik Rumiye ba^konsolos vekili yüzba^i Ali Rizanin refikasi Meryem Atmaca hanimdir.
Qarligin gökmesi [cy3 yKbinMbm] Türkistanda ba^liyan milli hareketin seyrini bilenler Meryem Atmacanin ismine yabanci degildirler. Kendisi, burada bilfiil harekata i^tirak etmi^tir. Onun bu vatana asil büyük yardimi, birinci cihan harbinde Ruslara esir dü^üp Sibiryaya sürülen ve Qarligin intihaline ragmen anavatana dönemiyen 1800 subay ve erii milli mücadelenin en lüzümlü aninda kendi kesesinden 10 bin altin sarfetmek suretiyle Anadolu [TeKCT e3ena]...
Tap^eMace:
Bamanndpedp xamunnapuöu3nuh m^bin öepce, kuhs eünd ^umdpdK xdamKd KY3ndpen üомгan. Ey Yfyanu roödhdynna d^dndeneq ku3u hdM эneккe PyMua öamKoncynbi edKune üe3Öamu Anu Pu3anuh mopMum unmdme MdpbHM xanuM AmMa^adbip.
CaModepwaeue öemen [cy3 yKunMuü] TepKecmanda öamnaman Munnu xdpdKdmneq aгumun öemdnndp eHen MspbHM AmMa^anuq uceMe am 6ep uceM mYгen. Anдaгu xdpdKdmmd yn mypudan-mypu KamnamKan. Anuh 6y eamama Hun 3yp apddMe, EepenHe öemendenba cyгumunдa pyсnapгa dcup memen Сe6epгd cepemdn hdM, caModepwaeueney öemYend KapaMacman, ana eamannapuna Kupe Kaüma anмaгan 1800 ofyu^p hdM condam Munnu Kepdmneh uq KupdKne нaгunдa Y3 Kecdcenndn 10 Meq anmun ama cap^u umen, Anadony [meKcm e3end]...
hаpxалда алeгe маpacим макадам Mаpьям xa^mmiR вяфят иткан ганжц иpтагeceнда язылган булып чыга. Эммя ^rnrceR чыккян дaтacы кYpeнми. Эcтавeна, маpacим макaлаceнeц тeкcты тулы тYгeл - яныц acтaгы eлeшe epтылып ятылгян. Mакaланeц як-яклapындa бяшкя язмaлapныц eлeшлаpe бap, тик aлap дя тулы тYгeл - кглгян eлeшлаpe вepтикaль юналeшта epтылып aтылгaннap. Бу йeздан ул язмaлapньщ эчталeгeн тyлыcынчa яцляу мeмкин тYгeл - aepым CY3лаp, CY3тeзмалаp гeна укыля. Шти^ада, шул eзeклаpнe eйpанeп, aлapдaн мeмкин булган кaдаp магълYмaт глудян кгля бяшкя чapa юк.
Бу эшж бaшкapып чыккяннян cor, Mаpьям Aтмaж;aньщ вяфяты тypындaгы макaланeц 1945 eлньщ кeзe бeлан 1946 arnmiR язы apacындa, ягьни икe ил apa^R^ra cаяcи вазгыятьнeR киepeнкe чягындя чыккян булуы ячьЕлянды. Mаcалан, Tepкия бeлан Сoвeтлap Бepлeгe чигeнда aepyчa meperne xаллаp 1946 eлныR мapтындa булып ara. Бу xaктa «Tanin» («Taнин») ^rn^eR 1946 eлныR 14 мapтындa чыккян caны xабаp биpа (Uzman: 123).
Дepec, 1920 eллapныR rneme яpтыcындa дя Tepкия бeлан Сoвeтлap Бepлeгe apacындa cаяcи-диплoмaтик cаxнаceнда тapтышyлap булган. Бoлaй булгандя, Mаpьям xamm^iR 1926 eлдa вяфят булуы мeмкин наpcа. Эммя Mаpьям xaным 1926 eлдa вяфят иткан бyлca, яньщ тypыдaгы маpacим макaлаce лятин язуындя тYгeл, гapап язуындя бacылгaн бульф идe, чeнки гapап язуыннян лятин язуыня кYЧY тypындaгы кapap Tepкияда 1928 eлныR нoябpь aeндa гыш кябул итeла (Яфapoвa). Лятин язуыш кYЧY шуннян cor гыш бaшлaнa. Димак, 1926 eлдa Mаpьям xamrn иcан булган.
Taгын бep далилeбeз фoтocypаттагe язуга байлe. Аны ^апка aлcaк, Mаpьям xa^mmiR 1941 eлдa алe иcан булганын тaныpгa ма^бYP булябыз.
Mаpьям xa^mmiR 1926 eлдa вяфят булмявы тypындaгы eчeнчe дали-лeбeз яныц фaмилияce бeлан байлe. Чыннян дя, Tepкияда фaмилиялаp 1934 eлдa гыня кepтeла бяшлый. Бoлaй булгандя 1926 eлдa вяфят булган кeшeнeц кaбep тяшындя фямилия язылмac идe.
Югapыдa китepeлган магьлYмaтны иста тoткaндa, Mаpьям xammmiR 1945 яки 1946 eлньщ мapт aeндa вяфят булуы xaкыйкaтька тypы кила бyлca киpак.
Hиhaять, Mаpьям xaным тypындa Moллa ^физньщ кaлдыpгaн xarn-pалаpe тypындa бep-икe cy3 айтepга к^ак. Moллa Haфиз Tepкecтaндa бoльшeвиклap явыня кapшы 1921-1922 eллapдa cyгыш ялып бapгaн Энваp-пaшaныR кepашташe hам яныц гacкаpeнда мexабаpaт16 мeдиpe булып xeзмат иткан кeшe. Ул шуляй ук MMp3a Пиpнафаc (Mirza Pirnefes) hам Haфиз TYpкаp-бай (Nâfiz Türker Bey) иceмнаpe бeлан да магьлYм бyлгaн. Moллa Haфиз Yзeннан cor xaтиpалаp кaлдыpгaн. Аньщ бу язмaлapы Tepкияда 2010 eлдa Али Бадам^ тapaфыннaн азepланeп, «Sarikli Basmaci» (Ham^ami бacмaчы) иceмлe китяп бyлapaк дeнья кYpа. Элeгe шяктый
16 Мexэбэpсm - paзвeдкa.
кYламлe xaтиpалаpда Moллa Haфиз Mаpьям xaнымны бepнича маpтаба иcка aлa hам бу кahapмaн xaHbrnHBiR фидaкapьлeгeна, Y3-Yзeн aямыйчa милли aзaтлык eчeн кepашYeна coклaнyын яшepми. Бу йeздан, Moллa ^физ Y3eHeR xaтиpалаpeнда Mаpьям xaнымгa aepым бep бYлeк багышлауны Y3eHeR бypычы дип caнaгaн. Бу дeньядaн 1975 eлдa киткан Moллa Haфизнeц xaтиpалаpe xазepгe вaкыттa Mаpьям xaным тypындaгы бepданбep caллы дoкyмeнтaль чыгaнaк булып тopa. Бу чыгaнaктaн алeга кaдаp магьлYм булмаган кahapмaн тaтap xытыныньщ Y3e тypындa hам аныц кыpыc язмы-шыныц кaйбep cаxифалаpe тypындa бepникaдаp магълYмaт aлып була.
Mагьpифатчe Бyбилap кeбeк зыялы rocemHeR алeга кaдаp билгeceз булган бep кahapмaн тaтap xarMHMHMR язмышы тypындaгы кьгска гына xабаpeбeз алeга шуннан гыйбapат. Эгаp бу юллapныц aвтopы Myca афандe Бигиeв xaкындa магьлYмaт ва xабаpлаp туплау мaкcaты бeлан örnapara бapып чыкмaca, ул кaдаpe да бyлмac идe. Бу башкаланыц иц 3yp китап кибeтлаpeнeц бepceнда тикшepeнYлаp eчeн Yзeма китaплap caйлaп йepган чакта, алeгe макaла aвтopыныц культа югapыдa тeлга aлынгaн «Sarikli Basmaci» да кepдe. Kитaп 1920 emmap башында Tepкecтaндaгы бacмaчылap xаpакатe тypындa hам аны ^итаклаган Энваp-пaшa тypындa булып чыкты. Бoлaй бyлгaндa бу китапта Myca афандe да тeлга aлыныpгa мeмкин идe, чeнки шул ук вaкыттa ул да Tepкecтaндa кат-кат бyлгaн, андагы cаяcи-и^тимагый вазгыятьта кaтнaшкaн. Шундый yйлap бeлан аcаpнeц axыpындa ypнaшкaн шаxecлаp иceмлeгe кapaп чыгылды. Эмма Myca афандeнeц иceмe китaптa юк булып чыкты. Moннaн cor ни кылыpгa коля? Kитaпны киштага киpe куй да, бaшкacынa cyзыл... Эмма ана шундый мизгeллаpда кeшeнeц кулын такъдиp йepтамe икан, нacыйп cагaтeмe, алла Ammah Tагaла Yзeмe? Km^HMiR эчталeгeн кapaп чыгapгa булдык. Анда да игьтибapымны ^алeп итаpлeк наpcа кYpeнмадe кeбeк, амма кapaшыбыз киcак кeна Meryem hanim дип аталган CY3лаpга тeбалдe. Игьтибapны Yзeна нига накь мeна шушы ^мла ^алeп иттe икан? Mohbicbih aeк акыл бeлан ацлатып булмый, албатта. Бу мизгeлда Myca афандeнeц эзлаpeннан йepганда кYп маpтаба кичepeлган мoгь^изaви xаллаpнeц бepce вакыйг булды, hаpxалда. Шул бYлeкнe ачып, йeгepтeп кeна кapый башлавыбыз булды, шундук «Kuzey Asya Türklerinin fedakâr Ayçesi...», ягьни Теньяк Aзяuнeц фuдaкяp Гaйшэce диган CY3лаpга юлыктык. KeH кeбeк ачык - бу бYлeк xaным-миллат-ташeбeзнeц бepce тypындa идe... Mаpьям xaным Буби иceмeнeц милли тapиxыбыз cаxифалаpeна кайтуыныц нacыйп cагaтe ана шул минyтлapдa ^итге.
HbirAHAKnAP höM MATЕPИAЛЛAP
Aбдyллaeв K. Cмepть «Лeтyчeгo гoллaндцa Bocтoкa». https://vladislavvolkov.livejournal.com/39444.html (^аллы: 01.05.2020).
Apaпoв А.В. «Mm He вoйдeм в иcтopию...!?»: к пoлитичecкoй биoгpaфия Файзуллы Хoджaeвa (1896-1938). http://www.alexarapov.narod.ru /article17.html (кapaлды: 05.06.2021).
Гасанлы Дж. «Иранская эпопея большевиков» и углубление конфликта на Южном побережье Каспия (1920-1921 гг.) // Кавказ & глобализация. 2012. Т. 6, Вып. 1. С. 137-166.
Махмутова А. Габдулла Буби (1871-1922). https://tatarlarneftekama. blogspot.com/2012/09/1871-1922.html (каралды: 03.12.2019).
Мэктэб-и Фещн-и Мелкия. https://islamansiklopedisi.org.tr/mekteb-i-mulkiyye (каралды: 26.04.2020).
Валиди Тоган З. Воспоминания: Книга 2. Уфа: Китап, 1998.
Хабутдинов А. Мусульманка как учитель и судья: Мухлиса Буби (18691937). http://idmedina.ru/books/history_culture/74645 (каралды: 27.01.2022).
Bademci A. Türkistan'da Enver Pa§a'nin Umumi Muhaberat Müdürü Molla Nafiz'in Hatiralari. Sarikli Basmaci. istanbul: Otüken Ne§riyat A.§., 2015.
Balci R. Meryem Atmaga Kimdir? O Bir Kahraman Türk Kadinidir. https://www.haberasi.com/meryem-atmaca-kimdir-ruslarin-elinde-bulunan-1800-turk-askerini-altinlarini-vererek-kurtaran-kahraman-turk-kadinidir/405/ (каралды:
07.05.2020).
Rusya Araíjtirmalari Enstitüsü. https://twitter.com/rusencenter/status /1172663819602034688 (каралды: 02.05.2020).
Pirnefes Türkistanli M. Enver Pa§adan Sonra Dogu Buhara // Bademci A. Türkistan'da Enver Pa§a'nin Umumi Muhaberat Müdürü Molla Nafiz'in Hatiralari. Sarikli Basmaci. istanbul: Otüken Ne§riyat A.§., 2015. S. 33-393.
Uzman N. II. Dünya Sava§i Sonrasinda Sovyet Talepleri ve Türkiye'nin Tepkisi // Akademik Baki§. 2018. Cilt 11. Sayi 22. S. 117-142.
ФЭННИ ЭДЭБИЯТ
Абдуллаев К. От Синьцзяна до Хорасана. Из истории среднеазиатской эмиграции ХХ века. Душанбе: Ирфон, 2009.
Гусева Ю.Н. Турецкие военнопленные Первой мировой войны в Самарской губернии // Новый исторический вестникъ. 2016. № 2 (48). С. 97-112.
Махмутова А.Х. Лишь тебе, народ, служенье! (История татарского просветительства в судьбах династии Нигматуллиных-Буби). Казань: Магариф, 2003.
Махмутова А. Габдулла Буби (1871-1922) // Татарские интеллектуалы: исторические портреты / Сост. Р. Мухаметшин. 2-е изд. Казань: Магариф, 2005. С. 172-188.
Сибгатуллина А. Т. Контакты тюрок-мусульман Российской и Османской империй на рубеже XIX-XX вв. М.: Институт востоковедения РАН, 2010.
Яфарова З.Г. Реформа турецкого языка и ее отражение на страницах журнала «Хаят» (1926-1929) // Вестник СПбГУ. 2015. Сер. 13. Вып. 3. С. 61-67.
Автор турында белешмэ: Хэйретдинов Айдар Гарифетдин улы - фэлсэфэ фэннэре кандидаты, диннэр тарихы hэм ижтимагый фикер бYлегенец елкэн фэнни хезмэткэре, Татарстан Фэннэр академиясенец Ш. Мэржани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин ур., 7А, Казан, Россия Федерациясе); khaidar67@mail.ru
Редакциягэ керде 18.03.2022 Кабул ителде 22.04.2022
Хайрутдинов А.Г. Мэрьям ханым: Бубилар нэселенец онытылган каhарманы
МАРЬЯМ ХАНЫМ: ЗАБЫТАЯ ГЕРОИНЯ ДИНАСТИИ БУБИ
А.Г. Хайрутдинов
Институт истории им. Ш. Марджани
Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
khaidar67@mail.ru
Статья посвящена Марьям ханым Нигматуллиной-Буби - забытой представительнице знаменитой династии татарских просветителей Буби. В 1917-1920 годах М. Буби участвовала в национально-освободительном движении татар во внутренней России, затем работала в советских госучреждениях и, воспользовавшись этим, добилась освобождения 1800 турецких военнопленных. Позже вышла замуж за одного из них по имени Али Рыза и вместе с ним приняла участие в национально-освободительном движении народов Туркестана против большевистской власти. В статье предпринимается попытка выделения основных этапов жизненного пути М. Буби. В татарскую историографию впервые вводится биографический материал о жизни этой женщины.
Ключевые слова: Марьям Бубинская, Бухарская Народная Советская Республика, Туркестан, басмачество, татарская эмиграция, Энвер-паша, Молла Нафиз, Заки Валиди Тоган.
Для цитирования: Хайрутдинов А.Г. Мэрьям ханым: Бубилар нэселенец онытылган каИарманы // Историческая этнология. 2022. Т. 7, № 1. С. 77-99. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.77-99
Сведения об авторе: Хайрутдинов Айдар Гарифутдинович - кандидат философских наук, старший научный сотрудник отдела истории религий и общественной мысли Института истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7 А, Казань, Российская Федерация); khaidar67@mail.ru
Поступила 18.03.2022 Принята к публикации 22.04.2022
MARYAM BUBI: THE FORGOTTEN HERO OF THE BUBI DYNASTY
A.G. Khairutdinov
Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
khaidar67@mail.ru
The article is devoted to Maryam Bubi, a representative of the famous Bubi dynasty - enlighteners and outstanding figures of Tatar education. Her name has remained unknown until now. In the period from 1917-1920, Maryam Bubi was a participant of the Tatar Soviet nation-building in inner Russia, and then took a direct part in the national liberation movement of the peoples of Turkestan against the Bolshevik occupation. Together with her husband Ali Ryza, she fought in the ranks of Enver Pasha's army. The article attempts to reconstruct the main stages of Maryam Bubi's life path. The biographical material concerning the life of M. Nigmatullina was collected during the study of little-known and unknown sources and facts to Tatar historical science, introduced into scientific circulation for the first time.
Keywords: Meryem Atmaja, Maryam Nigmatullina, dynasty of Tatar enlighteners Bubi, Bukhara People's Soviet Republic, Turkesrtan, Tatar emigration, Ali Ryza, Enver Pasha, Molla Nafiz, Zaki Walidi Togan.
For citation: Khairutdinov A.G. Mar'yam khanym: Bubilar naseleneq onytylgan kaharmany [Maryam Bubi: the forgotten hero of the Bubi dynasty]. Istoricheskaya etnologiya, 2022, vol. 7, no. 1, pp. 77-99. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-1.77-99 (In Tatar)
REFERENCES
Abdullaev K. Ot Sin 'tszyana do Khorasana. Iz istorii sredneaziatskoy emigratsii XXveka [From Xinjiang to Khorasan. From the History of Central Asian Emigration of the Twentieth Century]. Dushanbe, Irfon Publ., 2009. (In Russian)
Guseva Yu.N. Turetskie voennoplennye Pervoy mirovoy voyny v Samarskoy gubernii [Turkish Prisoners of War of the First World War in Samara Province]. Novyy istoricheskiy vestnik. 2016, no 2 (48), pp. 97-112. (In Russian)
Makhmutova A.Kh. Lish' tebe, narod, sluzhen'e! (Istoriya tatarskogo prosve-titel'stva v sud'bakh dinastii Nigmatullinykh-Bubi) [Only to You, People, Service! (The History of Tatar Enlightenment in the Destinies of the Nigmatullins-Bubi Dynasty)]. Kazan, Magarif Publ., 2003. (In Russian)
Makhmutova A. Gabdulla Bubi (1871-1922) [Gabdulla Bubi (1871-1922)]. Tatarskiye intellektualy: istoricheskiye portrery [Tatar Intellectuals: Historical Portraits]. Compil. R. Muhametshin. 2th edit., Kazan, Magarif Publ., 2005, pp.172-188. (In Russian)
Sibgatullina A.T. Kontakty tyurok-musul'man Rossiyskoy i Osmanskoy imperiy na rubezhe XIX-XX vv. [Contacts of Muslim Turks of the Russian and Ottoman Empires at the Turn of the 19th-20th Centuries]. Moscow, Institut vostokovedeniya RAN Publ., 2010. (In Russian)
Yafarova Z.G. Reforma turetskogo yazyka i ee otrazhenie na stranitsakh zhurnala «Khayat» (1926-1929) [The Reform of the Turkish Language and its Reflection on the Pages of the Magazine "Hayat" (1926-1929)]. Vestnik SPb GU. 2015, ser. 13, issue 3, pp. 61-67. (In Russian)
About the author: Aidar G. Khairutdinov, Cand. Sc. (Philosophy), Senior Research Fellow of the Department of History of Religions and Social Thought, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7A Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); khaidar67@mail.ru
Received March 18, 2022 Accepted for publication April 22, 2022
