CC BY
42
"Г
X. а
асырлар авазы" сахифаларенда Бо-рЪан Шарафка Ъам аныц тормыш юлын ачыклауга багышланган чыганаклар нашер ителган иде1. Хазер аныц ижатын да шак-тый тулы равешта куз алдына китера ала-быз. Яцадан-яца материаллар туплану нати-жасенда аныц ижат портреты тулылана.
БорЬан Шараф ХХ гасыр башында бу-лып узган тарихи вакыйгалар эченда кай-нап, катнашып узенец кыю фикерларен айткан, зур эшлар башкарган татар зыялы-сы. Иран, Теркия, Русиядаге булып узган революцияларне анализлау натижасенда ул революцияларенец, гомуман алганда, тор-гынлыкка китерачакларе, тартипсезлеклар тудырачаклары турында алдан кисаткан. Натижада, узе да 1917 елда хакимиятка кил-ган большевикларны, аларныц Ъам Совет-ларныц саясатен кабул итмаган. Ул Русия-нец социализмга елгереп житмаган диган фикерда була Ъам «социализм - килачак му-зыкасы» ди. Узе айтмешли, ул партияга да керми, партия дисциплинасын да кабул ит-ми. Ул бетен тормышын татар миллатена багышлый, аца хезмат ита. «Социалистик идеяларне ейранмадем Ъам уз тормышым-ны социализм идеяларен таратуга багыш-ламадым»,- ди ул НКВДда сорау алу вакы-тында.
Б. Шарафнец укучыларга такъдим итела торган «Бохара мактупларе» аныц «Иран
мактуплар»енец давамы равешенда. Билге-ле булганча, Россияда реакция котырган чорда, Иранда революция булып узганнан соц, «Вакыт» газетасыныц уз хабарчесе бу-ларак, ул Иранга юл тота Ъам аннан уннан артык репортаж жибара. Алар «Иран мактупларе» (Иран хатлары) исеме белан «Вакыт» газетасында нашер ителалар. Бе-ренче репортаж 1909 елныц 10 октябренда басылып чыга. «Иран хатлары» шактый куламле булып басылган. Авторныц айтуена караганда, ил чикларен узу ул ва-кытта жицел була. Б. Шараф ТаЪран, Рашт, Инзил Ь. б. шаЬарлар, Иранда булып узган инкыйлаб хакында кызыклы магълумат бира. Иран революциясенда катнашкан терле агымнар, кечларга шактый тепле итеп узенча анализ ясый, андагы дурт агымны аерып курсата (аксеяклар, руханилар, саудагарлар, зыялылар). Революциядан соц торгынлык чорыныц шактыйга сузылача-гын да искартеп куя. Аныц купмега давам итуе, масштабы жамгыятьта харакат итуче кечларга байле иканлеген искарта2. Ул Иран-ныц Милли Мажлесе масьаласена, терки-татар проблемаларына туктап, биграк та тел масьалаларена югары аЬамият бира. Шарык халыклары ечен госманлы теленец берла-штеруче фактор иканлеген ассызыклап ута.
Инде 100 ел чамасы вакыт узганнан соц, бугенге кенда, БорЬан Шараф фикерларе-
.198
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
ней деpеcлеген тaгы беp кaт икъpap итаpга маж;бypбез. Чыннaн дa, УЛ вaкыттa (1909 елдa) иpaнлылap, aзаpбайж;aнлылap, тaтap-лap Ьб. хaлыклap yзapa aилaшa, cейлаша aлгaн бyлcaлap, 6УГСН yзбак тaтapны, тaтap иpaнлыны aилaмый, apaлaшa aлмый. Бу 80 елдaн apтык бoльшевиклap хaкимияте yткаpган ^я^тнеи нагаж^е. Aилaшy теле бapы тик pyc теле гена булды.
Билгеле бyлгaнчa, Бophaн Шаpаф ^a^ тн кaйтып беpкaдаp хал aлгaннaн той aны pедaкция Бoхapaдaгы 1910 елдa булып yткан бaш кyтаpyнеи cабаплаpен ук^ы^-гa тиpанpак aилaтy нияте белан Бoхapaгa ж;ибаpа. Натиж;ада, ул «Ba^rr» гaзетacынa «Бoxapa мактyплаpе» итеме acтындa беp-нича pепopтaж ж;ибаpа. Аныи беpенче б^ле-ге «Opенбypг-Taшкент: Юлдa aшыгыч №1з-гaлaнгaн наpcалаp», икенчеcе «Taшкент-Бoхapa юлы», еченчеcе «Kaнлы вaкыйгa-лapныи тиpан габабе», дypтенчеcе «^шу-pa фетнаcен чыгapгaн cабаплаp» дип ите-мланганнаp. Pепopтaжлapныи кaлгaн елеше Бoхapa, Taшкент, Cамаpкaнд шаhаpлаpе xa-кындa3.
Kaнлы вaкыйгaлapныи cабабе дип, Б. Шаpаф Бoxapa xaнлыгындaгы зoлым ва xaкcызлыкны кypcата. Бу - cеннилаp Ьам шигыйлap4 apacындaгы кapшылыклapдa чa-гылa. Иpaннaн килеп бoxapaлылap белан ж;итакчелек иткан шигыйлapныи cаяcате cеннилаpда нафpат, aчy тyдыpa.
Ул бaзapлapдa таpтипcезлек, caтyчы-лapдaн закят any таpтибе юклыгын, бyxгaл-теpиянеи наpcа иканлеген белмаганлекла-pен айта. Бoлap дa xanbœ apacындa нафpат yятa.
«Mаэмypлаp телага кемнеи бетен мa-лын Ъам милкен меcaдаpа ^impra (кечлап aлy - P. В., Ш. В.) иxтыяpлылap. Xекyматнеи тaбыш Ъам чыгымнapы aчык xиcaп белан йеpтелми, a^a кем кyлынa кеpcа, шyндa эpидеp»,- дип язa Бophaн Шаpаф. Элбатта, бу гaделcезлек Ъам зoлымнap xaлыкныи га-нын кaйнaтa. Xaлык бaш кyтаpеp куате ж;итмаy cабапле, caбыp ита. Эммa «Ил ca-бьф итcа да, oнытмый» дилаp. Бoxapa чya-лышлapынa бoлap дa зyp таэcиp яcaмaгaн-дыp дип кем айта aлa. Бophaн Шаpаф айтyенча, «cенни-шигый apacындaгы магънави иxтилaфлapдaн ничек итеп тypалаpга кapшы кыямныи килеп чыгуы мoннaн coи тафcил итачак».
Aвтopныи Бoxapa, Taшкент, Cамаpкaнд шаhаpлаpе тypындa язылгaн юллapы дa шaктый кызыклы Ъам фaйдaлы. Mагълyм бyлгaнчa, Бoxapa Ъам Cамаpкaнд шаhаp-
лаpе элек-электан меcелмaн деньяcындa магapиф yзаге булып иcапланган. Куп тa-тap шакеpтлаpе гaлим, aтaклы дин эшлекле-cе булу хыялы белан шушы шаhаpлаpнеи куп caнлы мадpаcалаpена юнала тopгaн бyлгaннap. Эммa coиpaк, яиaчa укыту ыгсу-лы тapaлa бaшлaгaн вaкыттa, ул мадpаcа-лаpнеи aбpyе кими. Бophaн Шаpаф бу хал-лаpнеи бapыcын «Opенбypг-Taшкент» ш-ездындa yйлaп бapa: yзенеи мактyплаpенда беpга бapгaн юлдaшлapын, кызыклы хал-лаpне тacвиpлый. Узгaн cтaнциялаpне, ^p-ган кешелаpне cypатлап yта. Бoxapaгa ж;ит-кач, aндaгы xаллаpне, тиpа-якны тacвиpлый. Укyчылapгa шаhаpда xaкимлек итyче гая-cи Ъам иж;тимaгый xаллаpне ж;иткеpа. Шул еллapдa Бoxapaдa идapа ypыннapы шигый-лap кyлынa кyча бaшлый. Шаhаp xaлкыныи кyпчелеген ташкил иткан тенни меcелмaн-нapгa бу хал, албатта, oшaп бетми. Шигый-лapныи беp имaмнapы xеpматена мaтам yткаpган кеннаpенда бу дoшмaнлык киcкен кyзгaлып кита. Yз-yзлаpен кыйнaп, мaтам бapгaн шигыйлapны кypган беp cенни ша-кеpт aлapгa кapaтa ratep cyзлаpе ычкын-дыpa. Шигыйлap шакеpтне yтеpганче кый-ныйлap. Бу вaкыйгa зyp беp фетна даpа-ж^ена кyтаpела. Caн ягыннaн aзчылыкны ташкил иткан шигыйлap тиз apaдa жииела, аммa бу фетнадан тaбыш aлыpгa oмтылгaн зaтлap яpдаме белан aлap мылтык Ъам pе-вoльвеpлap белан rapa^am. Кышташу cy-гыш-yтеpешка авеpела.
Бу фетнане бacтыpy ечен Бoxapa ам^е тapaфыннaн генеpaл Лелентaль ж;итакчеле-гендаге pyc гacкаpлаpе чaкыpылa. Pocct-ядан xабаpче бyлapaк килган Б. Шаpаф a^ нaн интеpвью aлa. «Moндa cейлавена rapa-гaндa, генеpaл Лелентaльгa бик кии пpaвa-лap ^oRyanap) биpелган. Эгаp aлapныи бa-pыcы белан фaйдaлaныpгa тypы килган бул-ca, геoгpaфия кapтacыныи дa yзгаpyе ихти-мaл... Pycиянеи Уpтa Азияда тот^н cаяcате гaдаттан тыш cамаpале бyлыpгa мемкиндеp. Бу генеpaлныи кyзaллaвы шyиapгa oмтылy-чaн бyлыpгa яpapлык. Бигpак йoмшaк cейли тopгaн кеше. Capraap шyндыйлapны яpa-тaлap», - дип язa Бophaн Шаpаф Pycиянеи Уpтa Азиядаге мегaмалалаpена кaгылып. Чынтн дa, йoмшaк cейлап кaтыгa y^bipiy cаяcате тyгелме бу?
Фетна 1910 елныи 9 гыйнвapындa бaш-лaнып 19 гыйнвapдa тамaмлaнa. Жypнaлиcт yйлaвынчa, фетнанеи теп cабабе - гадел-cезлек Ъам xaлыкныи чит ил кешелаpе тapa-фыннaн изелyе, дини кapшылык иcа aны кaплaп кыш тopa.
БОХАРА Мдт'ПЛдРЕ
Вакыйгаларны тасвирлаудан тыш, Б. Шараф уз журналист тикшеренуларен оештыра. Дирле халык белан аралаша, кан-лы вакыйгалар узган урынга бара.
Бохарадан соц БорЬан Шараф Самар-кандка юнала. Эмир Тимернец пайтахете булган шаЬарне сокланып тасвирлый, ан-нан соц Ташкентка кайта. Андагы мадра-саларда, ташбасмаханаларда була. Журна-листныц айтуенча, Ташкентта булган иц
меЬим вакыйга - галим Н. П. Остроумов5 белан очрашуы. Б. Шарафнец «Бохара мак-тупларе» сериясеннан булган макалаларе шуны сигезенче хат белан тамамлана. Го-муман алганда, «Бохара мактупларе» гасыр башындагы Урта Азия меселманнарыныц хален, тормышын, гореф-гадатларен, чуа-лышларын, узгарешларга менасабатларен Ь. б. масьалаларне ацларга булыша.
БОРЬАН ШЭРЭФ «БОХАРА МЭКТУПЛЭРЕ» I
Оренбург - Ташкент
(Юлда ашыгыч сызгаланган нэрсэлэр)
Бишек янындагы дога кабул булучан дилэр. Софорлордо узгореш. Мвселман илендо-ге тимер юл. Ташкент юлында станциялэр. Тимер юл вокзалы. Трамвай станциясе тугел. Ике якуд. Аз калган динле картларыбыз. Щилле Навага щиткоч сартлар
курено башлый.
Элли-бэлли итэр бу - Бохарага китар бу Гыйльме тэхсил итэр бу - максудына ж,итэр бу.
Минем анам да бишек янында шулай кейлэгендер. Мин бишектэ тирбэлген заманда Русия меселманнары кашында Бохараньщ кадере бик зур булган. Аньщ исемен зикер иткэндэ «шэриф» лэкабен бер дэ калдырмыйча сейлэшкэннэр. Безне укытырга бик их-ласлы мэрхум бабабызныщ кечкенэ шэрифлэрне Бохарага ж,ибэрергэ кызыгып сейлэшкэнен ишеткэнем бар. Эувэл чакта уемызга бик еш килеп йери торган ишаннар -Хуж,а БэИаветдин якынында тэхсил ителгэн гыйлемне^ бэрэкэтле булуын, анда дога-ныщ мэкъбул булуын бик куп сейлилэр иде. Бохарада озак заман торып кайткач, тирэ-ягыбызда мулла булган ике бохарыйныщ бик мэгънэсез булулары гына бабабызны Боха-радан биздерде. Казанда укыганда ишеткэнебез вэ укыганыбыз матбугат (Мэрж,анине^ «Мекаддимэ»сеннэн башлап) безне^ заман яшьлэрен Бохарадан чеерде. Гыйльме тэхсил ечен бару (Иэвэсе) безне^ кардэшлэрдэ тамыр ж,эймэде. Шулай булса да оста-зыбызныщ Бохара галимнэрен бик олуглап зикер итуе, мэдрэсэлэребез вэ гыйльмебез тарихыныщ Бохарага терелуе бу кадим шэИэргэ тарихи вэ иж,тимагый бер эИэмият бир-уебезне муж,иб булган иде. Шуныщ ечен Бохараны бер куреп тамаша кылырга кызыгып иптэшлэр илэ сейлэшенэ иде.
Бишек янындагы доганыщ кабуллыгы белэн булса кирэк, ми^а да Бохарага барырга туры килде. Лэкин бу бару Бохараныщ манзараларын ейрэнеп гыйлем тэхсил итэргэ тугел, бер-берсене^ канын тугешкэн меселманнарныщ гыйбрэтле хэллэрен укучылары-бызга гарыз иту ечендер.
Элек заманнарда «Бохара гизгэн» лэкабен алучылар бик куп мэшэкатьлэр кургэннэр, бу ерак юлга чыгып киткэнче айларча ки^эш иткэннэр, айларча хэзерлэнгэннэр, айлар-ча сэфэр зэхмэтен чиккэннэр. Эувэл заманда чынлап та «юл газабы - гур газабы» булган.
Инде бу заманда Иэр нэрсэ ж,инелгэ эверелде. Юлга чыгар ечен кэрван ж,ыясы тугел, ат ж,игэсе дэ калмады. Мэсэлэн, минем китуем: гыйнвар ундуртесендэ «Вакыт» Иэйэте тэхририясене^ кичке ж,ыелышында Бохара мэсьэлэсене^ эИэмият кэсеп итдеге сейлэшенде. Шунда Бохарадагы эхвальне тэдкыйк ечен махсус мехэббир ж,ибэрергэ карар бирелде. Мин шуннан со^гы беренче почтовый поездны кеттем дэ, утырып киттем. Гыйнвар унсигезендэ Ходай насыйп итсэ, Бохарада булсам кирэк. Ата-бабаларыбыз заманында йез чакрым юлга чыгар ечен иптэшлэрне^ уннан артканын кетеп утырырга тиеш булган. Хэзер исэ бер кеше ялгызы деньяныщ бер читеннэн бер читенэ китэргэ мемкин. Бари Алла сэламэтлек бирсен. Мэдэниятле кавемнэрне^ харислары (сакчыла-ры) вэ хезмэтлэре безне^ ечен дэ юл эсбабы хэзерлэтмештер.
Лэкин шулай булса да меселманнар юл ж,и^еллэшудэн бик аз файдаланалар. Мэсэлэн, Оренбургтан Ташкентка килгэн тимер юл бетенлэй меселман иллэренэ утдеге
2оо;
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
xалда вaгoндaгы юлчылapнbщ бик aзы мeceлмaн 6улып, мин бapгaн пoeзддa гaдадлаpe бapмaк бepла caнapлык идe. Бу юлдa, гoмyман, йepYчe куп тугел икан. Пoeзддa юлчылap eчeн булган кeчкeна (тип) бapы биш-aлты вaгoндaгы кeшeлаp ж1итмeш-cикcаннан apтмa-гaндыp. Хатга багъзaн кыpык-иллeга кaлгaны булды. ^йш вaгoннap бeтeнлай буш. Ka^ cbicb^a бишаp, aлтышap кeшe бyлa.
Cтaнциялаpда мeнYчe-тeшYчe да, тикка йepYчe да юк. Бeтeнлай xаят аcаpe кYpeнми. Opeнбypгтaн Taшкeнткaчa apaдa бyлгaн ж1итмeш cигeз cтaнцияда мeнYчe-тeшYчeлаp ж1итмeш ^гездан apтмaгaндыp. Шyлaй бyлгaч мeceлмaннap apacbrna, мeceлмaннap мамлакатeнда тимep юллap caлынмayгa бep да иc китаpга яpaмый. Meceлмaннap eйда yтыpыpгa яpaтaлap. Moнbщ eчeн тимep юл киpакми. Anap ж1иpeнда тимep юл caлынca дa фaйдaлaнyчылap бутан миллат кeшeлаpe бyлa. ЯhYДилаp, албатта, бaштa. Дepec, тимep юл Yзe да аhaлинe xаpакатка китepа. Лакин юлны бaштa caлыp eчeн да aнbщ киpакneгe киpак.
Бу юлдaгы cтaнция иceмнаpeна дикъгать итмича китаpлeк тYгeл. Mаcалан: Aкбyлaк, AктYба, Aккимep, Aкмачeт, Aккaвeм, Kapa тyгaй, Kapaгaндa, Kapa чyкaт,6 Kapa киткан, Kapa узак, Kapa юцгыф, ToзтYба, AктYба, Дypмaн тYба...coнpa бaшлы, бишлe иceмнаp бepнича бap. Бу иceмнаp бик бep тepлe бyлгaннaн кyшyчылapнbщ фикep майдaннapы ки^ иканнe кYpcатмаcа да, бeзнeн eчeн яна бик мehимдep. Чeнки бу ж1иpлаpнeн тepeк аYлaдыныкы булуын кYpcаталаp.
Пoeзд Opeнбypгтaн кyзгaлып китканда мин вaгoннbщ плoщaдкacындa тopып oзaтy-чыны, вoкзaлны, шаhаpнe кYзeмнан cyзып oзaттым. Уpaл ecтeндагe чeлтаp кYпepнe Yтeп чык^ч «Уpaл apъягы» иcка тeшeп aндa ж1аяYлe кYпepдан, aтлы кYпepдан кичeп ва кeймада чыккaннap бep-бep aтлы куз aлдымa кила бaшлaды. ^датта бик ук xыялый кeшeлаpдан caнaлмacaм дa, бу вaкыттa кYиeлeмнeн xиccиятeна бик ^и^лган идeм. Opeнбypгнbщ минeм eчeн тpaмвaй cтaнцияce гeна бyлмaвын бeлдeм гeна тYгeл, бeтeн вeж1YДeм бepла cиздeм. Юкca бит, куп йepYчe кeшeлаpга бep шаhаpдан кузгалып киту — шаhаp эчeнда тpaмвaй cтaнцияceннан кyзгaлып киту бeлан бepдай бyлa дип айталаp.
На ига, ми^ дa «Becтингayз» кpaны бeлан пoeздны тyктaтып киpe кaчapгa мeмкин тYгeл идe. KYзeмнe aчтым. Teлeма килган гыйбpатлe CYЗлаpнe укыдым, такъдиpнe иcка тeшepдeм да вaгoнгa кepeп айбepлаpeмнe ypнaштыpыpгa кepeштeм.
Бoxapaгa бapyчылap юкмы икан дип, вaгoндaгы юлчылapны кYзатepга бaшлaдым. Mинeм кYpшeда rapa кapшы ypындaгы икe кeшe: бepce capтчa киeнган назeк oзын гаYдалe, юкa иpeнлe, тaкыp бaшлы capгылт кYЗлe, capы тeкne бep ere^ икeнчece aypoпaчa киeнган кaлын, табанак гаYдалe, кук кYЗлe, чaл бaшлы, ки^ гeна aк caкaллы бep кapт. Яшe шыpпы cызды, тамага кaбыздылap. Kapт: «Ж1алe бу ^м шыpпыcы, а, Maлышинныкы икан?» Яшe: «75тep. Шyлaй язгaн бит.» Kap^ «Юк. Ул, 75тан apтык бyлмacын дип кeна язгaн. Aннaн ким бyлca бyлыp. Meна фалан фиpманeкe aлтмыш биш бyлa, фалан фиpманeкe иллe биш кeна бyлa. Ж1алe caнaп кapыйк», — дип, тapтмaны бyшaтты дa caнapгa кepeш-тe.
Бу вaкыйгaдaн гынa тYгeл, ceйлашYлаpeннан, тeллаpeннан да бoлapнbщ яhYДи идeк-лаpe магълум идe. Бepce Бoxapa яhYДиce, бepce пoльшa яhYДиce булып икece бepга Yзлаpeнeн милли тeллаpeнда ceйлаша aлмыйлap. Бep-бepceн pycчa CYЗлаp бepла a^a-шaлap. Pycчa тeлeгpaм яздыpыpгa икece да кeшeга бapaлap. Bacитaлapы шул чaклы загыйфь бyлca дa, бep-бepceн тaбышкaннap. Kapдашлeк xиc италаp. Икeceнeн да Бoxa-para бapyлapын бeлгач, бoлap ила тaныштым. Бepce Xaзкыя Иcxaк углы Myшибaeв. Бo-xapaдa hам Гаpгeда caтy ита икан. Bapшaвaгa, MаcкаYга мaл aлыpгa бapгaн. Шyннaн кaйтышы. Икeнчece hapyн Иcxaк углы, пoляк Лoдзь фaбpикaлapынa caтap eчeн иcкe мaмык ».bwpra Бoxapaгa бapышы. Capт кыpгызлapнbщ чaпaн, бишмат hам юpгaннapын-нaн тeшкан мaмык Лoдзьдa янapып янадан бaйлap ecтeна нacыйп бyлa икан.
AктYба cтaнцияceнда икeнчe клaccкa бep мeceлмaн кepдe. Mин да ялгызлыктaн чык-тым. Kaмaлы тун, кызыл якaлы тeлкe тoлып hам кы^пулы бYpeк hам киeз итeклаp бeлан бу яктaгы мeceлмaн cаYдагаpлаpeннан бeтeн кee кYpcата тopгaн бу кeшe бeлан oзaклaмый тaныштык. Kapaлы cаYдагаpe Ф. икан. Ф. афандe бу тapaфлapдa яpым гacыpгa якын яшап Ьюм куп эш итeп ж,амагать xeзматeна да чит тopмый тopгaннapдaн, бу тapaфлap-ныщ xаллаpeн бик куп бeла. Kыpгыз ва capт apacындa нyгaйлapнbщ xoкyкcызлыклapы hам мoнbщ натиж1алаpe тypыcындa куп наpcа ceйлавe ми^ фaйдaлы булды. Уpтa Aзи-яда тaтapлap xocycындa мaxcyc язaчaгыннaн мoнbщ тафcилатeна xазep кepeшмим. Ф. афандeнeн кyлындa Г. Tyкaeвнbщ «Эдабият» мажмугаган кYpeп гaж1апceнмадeм тYгeл. Яшeл бикacaб бyкчaлapдa (бep нича бacмa) «Далaилeл-xайpaт» hам дoгaлыклap йepта тopгaн кeшeнeн aлapдaн бyшaп я^ аcаp укып тopyы ни eчeн булганын бeлаceм килдe. Copaдым: «Я^ китaплap aлып чыктыгызмыни?» Ф. афандe: «Moны алe Opcкидa кYpeп aлдым. hинди Mинhaж1 тypыcындa язгaн икан да шуны укыйм дидeм. Moндa мадpаcаи гaлиянe бyлмac диeбpак a^a^^ икан. Corç a^apra бик куп a^a ж,ыйды бит. Aлapны copayчы бyлмac микан? Бeзнeн тaтapнbщ гaкылы тeштан co^ тeша дилаp. Дepec CYЗ. Бeз Mинhaж1гa Kaзaлыдaн 250 та^ка aкчa ж^юп биpдeк. Kyлыннaн pacпиcкa aлыpгa иceбeзга да килмаган. Keнагаceна гeна яздык. Индe мoндый эш бyлca, бep кeнага югaлa дa кита ул.
Эгэр кулыннан меселманча гына булса да язу алган булсак, тикшерергэ мемкин булыр иде...» - дип сейлэде. Ф. эфэнде юлда, фарыз намазлары белэн генэ кифаялэнмэй вирдлэрен дэ куп укый. Бик кызганыч ки, шундый нык динле, гыйбадэтендэ мекыйд карт-ларыбыз азаеп бара.
Баер ечен диндэ мекайяд булунын файдасы барлыгы меж,эррибдер. Гомумэн, ку-пецлар, хосусан, инглизлэр Иэм русларнын старообрядецлары башка халыкка курэ бул-дыкларыннан акчаны да кубрэк ж,ыя алалар. Апты-ж,иде мен елдан бирле дин алыштыр-маган яИудилэр яратылышларыннан ифрат дэрэж,эдэ метэгассыб адэмнэрдер. Бары укыганнары узлэренен бэйнэлмилэл (бер миллэт) белеп кенэ космополитизмны алга серэлэр. Оренбургтан Актубэгэчэ кар шактый куп булып аннан азая. Казалыда аз, аннан сон нисфе шималинен нисфе шималисеннэн уткэч (45 дэрэж,эдэн сон) кар бер дэ юк. «Арис»да кендез 17 градус ж,ылы иде. Кар декабрь ахырында бераз явып ереп киткэн.
Сартлар Казалыдан куренэ башлый. Аннан сон ж,энубе-шэркый юлда кыргызлар вэ сартлар аралаш очрыйлар. Яхшы туфраклы урыннарда мужиклар утырдыгы мэгълум. Татарлар шэИэрлэрдэ генэ. Алардан да шэИэрдэрэк яИудилэр.
II
Ташкент - Бохара юлы
Вокзаллар. Агачлар. Вагоннар. Средний Азия тимер юлы. Кавказ нвфузы. Татарлар. Бохара ханлыгы сэрхэде. Кврминэ. Ьава. Кышлаклар. Сартлар вэ щир эше. Якуд
матбугаты. Яца Бохара.
Оренбургтан килгэндэ Ташкентнын якынлашуы бик тиз сизелэ. Ташкентка якын стан-циялэр ж,анлырак. Ауропалы (рус яИуде) куп куренэ. Вокзалларда йеручелэр, хэтта ха-тын-кыз куп. Моннан узу якшэмбе кенне туры килгэнгэ курэ тамашачылар бигрэк куп иде. Бу тарафта шэИэр халкынын бер тамаша урыны вокзаллардыр.
Ташкент вокзалларына килеп туктаганда хэйран калдым. Платформада ничэ меннэр кеше, ерып йерергэ мемкин тугел. Минем носильщикнын номеры 57 иде, станциянен эшлекле булуын курсэтэдер. Ташкентка якынлашканда бакчалар башланадыр. Ташкент белэн Яна Бохара арасында агачлар Иэм бакчалы урыннар бик куп. Эмма Оренбург белэн Ташкент арасында агач юк. Тауларда комлыкта «саксаул» исемендэ бер агач уссэ дэ, биек булмыйлар. Бу агач ж,ир естеннэн бигрэк тамырга усэ. Иэм шул тамырны ягарга истигъмал итэлэр. Кыш кене шэИэрлэрдэ поты 25-26 тиенгэ сатыла икэн.
Ташкенттан «Средняя Азия» юлы башланадыр. Монда поездлар унбиштэн утыз бишлэп кадэр вагоннар белэн йери. Яна система зур вагоннар. Юкса, Ташкент юлында алты кепчэкле вагоннарнын дебердэвеннэн йедэгэн идек. Нервный кешелэргэ мондый вагоннарда йеру бик яман тээсир итэ торган булса кирэк.
Средний Азия юлына кергэч юлчыларнын яртыдан артыгы сартлар. Аларнын вагон-нары узлэренэ махсус булып, рус вагоннарына сартларны кертмилэр.
Каспий буендагы Красноводскидан башлап Ташкент Иэм Эндиж,анга ясалган Средний Азия юлы егерме еллар меддэтенчэ бу тарафка ялгыз юл булганлыктан Ташкенткача Русиядэн килгэн кешелэр Иэм нэрсэлэр кубесе Кавказ шэИэрлэреннэн килмештер. Ташкентка ж,иткэч тэ бу тарафнын нефузе астында булуы бик ачык куренэ. Эрмэн, грузиннар куп. Персияннар очрый. Бу юл сугыш заманында эшлэнэ башланып, Хэрбия нэзараты идарэсендэдер. Элек тэ Иэммэ мээмурлэре гаскэрдэн булган. Хэзер дэ контролерлар-нын офицер эполеты белэн йергэннэре бар. Станциялэрдэ татарлар куренгэли. Узел (теенчек) белэн йергэн (асламчы) пензалылар, мамык Иэм тире эшендэге тамбовлылар, буфетлардагы касыймлылар Иэм ара-тирэ Казан, Саратов татарлары очрыйдыр.
Кэттэ Курганнан 12 чакрым узгач Бохара ханлыгынын ж,ире башлана. Бу сэрхэддэ (граница) узганчыга куренми кала торган бер багананы хисапка алмасан мэмлэкэт чи-геннэн узганны Иич тэ сизелмидер. Гадэттэ чиктэш ж,ирлэрдэ була торган туктату, тик-шеру кеби нэрсэлэр юк. Шунда тэкрар йергэн адэмнэрдэн чикнен кайда икэнен белмэгэннэр дэ бик куп. Ханлыкка кергэч беренче станция «Зирэ-Булак» булып монда Иэм Яна Бохарада эмирнен пахта заводлары бар.
«Керминэ» станциясенэ килеп туктагач бу ж,ирнен аерым имтиязы булганы тоела-дыр. Вокзал алдындагы бик матур вэ тэрбияле бакча Иэрбер юлчынын кунеленэ истиф-Иам галэмэте тешерэ.
Эмирнен тора торган ж,ире «Керминэ» шэИэре станциясеннэн ж,иде-сигез чакрым чамасында ерак икэн. Анда ничек барырга икэнне сораштым. Ике кепчэк белэн биек арбаны курсэттелэр. Бары шунарга утырып эченэ каты чыгарып кына барырга мемкин.
— Фаэтон, дрожка юкмыни ? - дидем.
— Юк,- диделэр. Ни чаклы сораучылар булса да, ана рехсэт бирелмэде. Эмир якы-нында эмирдэн башка гадэти кешелэрнен фаэтонга утырып йерулэре эдэпкэ каршы килуче (мохалиф) саналганнан ямщикчелэргэ Иэм дэ хосусый кешелэргэ бу шэИэрдэ фаэтон белэн йерергэ рехсэт итмэделэр.
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
Бу тapaфлapдa дeкaбpь axыpлapындa бepaз rap явып киткан икан индe. Бeздагe яз кeбeк эcce, бapы яфpaклap юк. Чoкыp apaлapындa гынa вaк-вaк кap eeмнаpe кYpeнгали. Kатта Kypгaндa 27 гpaдyc ж,ылыны кYpcата идe. Capтлap тaмaшaны бик яpaткaнлыклa-pыннaн пoeзд yзгaндa вoкзaл плaтфopмaлapы даиман тулы бyлaдыp. Yзлаpe бepда тa-мaшaчыгa oxшaмыйлap. БYкcамнаpeн кYpcатep eчeн чыгapып кyйгaнгa oxшaп тopaлap.
Юл бyeндa кышлaк (aвыл)лap куп. Багъзaн 15-20 чaкpым бyeнчa cyзылгaн бyлa. Mo^ дa xyтopный xoзяйcтвo (ж^га hаpкeм xy^a булып, илнeкe тугел) бyлгaнгa кышлaкнbщ йopтлapы бик cyзылгaн. hаpкeм уз ж1иpeна yтыpгaн. Pycиядагe шикeллe нича 100 йopт бepга жы^лып yтыpгaн aвыллap eш oчpaмыйлap.
Capтлapнbщ »^p кaдepeн бeлYлаpe, ж1иpнe эшлаYлаpe иc китаpлeк даpаж1ададep. ^штак шикeллe вaк-вaк киcаклаpга булган ж1иpлаpнeн бep кapышындa дa кул тими гал-гaн. Yзан бyйлapынa aгaч yтыpтылгaн. Cy тигeз килceн eчeн ж1иpнeн ecтe тигeзланган. Бapы ^p эшлау мaшинaлapы бep да бyлмaгaнгa бик гaзaп чигалаp, oзaк эшлилаp икан.
Cамаpкaндтaн yзгaч бep яhYДнeн «TаYpaт» укып бapyынa кoлaк caлдым. Aнлaшыл-гaн фapcы CYЗлаpe ишeтeлдe. Бep cылтay бeлан тaнышып, мoнbщ китaбын кYPдeм. Гый-бpaни ^p^ xаpeфлаpe бeлан бик гузал бacылгaн. Mинa укып кapaды. Бeтeнлай фapcы икан. Бу китaпны Бoxapaнbщ Дayт hам Paфaил иceмeндагe xaxамлаp ж.ьюп, ж,амыгъ ва тacныйф итканнаp. Иepycaлим(Koддec шаpиф)дa бacылгaн. Шyннaн copaшып бeлдeм: Бoxapaнbщ фapcычa ceйлаша тopгaн яhYДилаpeна гыйбpaни xаpeфлаp бeлан фapcычa китaплap бacaлap икан. (Бу пpaвилo 31 мapттa бyлмaca, aннaн элeк чыкган бyлыp).
Бу юлдa кapшы oчpaгaн пoeздлapнbщ hаpкaйcыcындa Бoxapaдaн китYчe шакepтлаp тyлгaн идe. «Maзap кyвaйд» cтaнцияceнда кapшы бyлгaн тoвapный пoeзддa чaлмa бeлан тyлгaн yнeч кызыл вaгoн caнaдым.
Гыйнвap 18eнда кич aлты cагaтьта Я^ Бoxapaгa килeп ж,итгек. Moнbщ pаcми иceмe «Kaгaн»дыp. Бaшкa cтaнциялаpдан билeтны шyндa чaклы Tbrna биpалаp. Aннaн Иcкe Бoxapaгa мaxcyc пoeзд йepи. hаp кeн ига яктaн дa aлтышap пoeзд бyлaдыp.
Иcкe Бoxapaдa мeбeльлe hам мичлe нoмepлap бyлмaгaнгa кYpа мин Я^ Бoxapaдa кaлыpгa yйлaдым. hам да кaзaнлы Ибpahимoвлap йopтындaгы «Eвpoпa» нoмepлapынa тyктaлдым. Xeзматчeлаpe тaтap, xoзяйкacы нeмeц кapчыгы икан.
Эшe Иcкe Бoxapaдa бyлгaннapнbщ Я^ Бoxapaдa тopyчылapы куп. Унбep чaкpымны пoeзд бeлан бapып килYнeн машакaтe hаp кeн бyлca дa, Бoxapaдa тopyдaн ж1инeлpак-тep.
Гыйнвap 19ындa бaзapлap тамaм aчылып, магыйшат уз юлынa тeша бaшлaды. Бapы тaлaнгaн кибeтлаp гeна aчылмaды.
Бу кeн шигыйлap ypaмдa кYpeна бaшлaдылap. Aннaн элeк кaчып-пocып pyc киeмe киeнeп кeна йepгалаганнаp.
^шбиги Acтaнa Юэлыйньщ бopaдаpы шигый Caдыйк бак закятчe hам Yзeнeн вaзый-фacын идa кылыpгa бaзapгa чыкган икан. Capт cаYдагаpлаp жы^лып килeп aны эшeннан тyктaткaннap. hам шул кeн ул дa гoзeл кылынды.
Pycиянeн cаяcи вакиллeгe маxкамаce бу фeтна cабаплe ябык тopып, маэмYPлаpe Иcкe Бoxapaгa бapгaннap идe. ^ap 19ындa Я^ Бoxapaгa кaйтып, маxкама яна aчылды.
Cамаpкaндтaн килган racrap xазep да Я^ Бoxapaдa rapa. Гeнepaл Лeлeнтaль (бу гacкаpнeн бaшлыгы) Иcкe Бoxapaдa. Moндa бapыcы ига йeзга кaдаp coлдaт кaлгaн. Yтe-peлганнаpнeн caны иллeга кaдаp, тeгал билгeлe тYгeл. Икe тapaф тa Yзлаpeн маж1бYP кYPcатep eчeн Yлганнаpнe куп кYpcаталаp. Pаcми ypыннapдaн aлынгaн магълYмaтлap-дaн икe якныщ дa Yтepeлганнаp caны кыpыктaн apтмый. Яpaлaнгaннap 60-70. Kыйнaл-гaн, cyгылгaннap мeнга якын бyлыp дилаp, чeнки cyгышyчылapнbщ кYбeceнeн кyлындa кYcак hам тимep бyлгaн. Yтepа тopгaн кopaл йeздан бepceнeн кyлынa дa тимаган.
Фагать Kyшбиги маэмYPлаpeнeн шигыйлapгa мылтык eлашYлаpe иcбaт итeлepга якын. Apceнaл(кopaл cклaдын)дaгы мылтыклapнbщ caны икe-eч йeз тулмый икан.
Cyгышнbщ икeнчe кeнeнда (10 гыйнвap) бep кeшe (киeмeна кapaп pyc дилаp) гапчык-кa тутыфып килган peвoльвepлapны шакepтлаpга caткaн. Баhaлаpe 15-20 cyмнaн бaш-лaп 40 cyмгa ж1итeшкан. Бу маж^ул aдам 50лап peвoльвep caткaн имeш. ^м иканлeгe магълум тYгeл. Cаяcи ният бeлан бyлмыйчa, фopcaттaн иcтифaдa итeп, caтy итаp eчeн гeна йepган кeшe булуы кapибдep.
Mexаббиpeгeз гeнepaл Лeлeнтaль тapaфыннaн кaбyл итeлeп, яpты cагaтька кaдаp мocaxaбат иттeм. Бик ceйкeмлe кeшe. Бep гeнepaлнbщ гaзeтa мexаббиpeна биpа aлa тopгaн ж1aвaплapны дикькaть бeлан ceйладe.
Mин: — Kышлaк(aвыл)лapдa таpтипceзлeк xабаpe ишeтeлган идe. Ул ни даpаж1ада?
Гeнepaл: — Moннaн eгepмe чaкpым чaмacындa шигыйлapнbщ Ayшaт иceмлe кыш-лaклapынa гapаплаp Ьюж,ум иткан икан. Xабаp aлгaч мин aндa кeшeлаp ж1ибаpдeм. Бa-pып таpтипка caлгaннap. Бapы бep кeшe Yтepeлган бyлгaн. Гapаплаpнe кoтыpтyчы бep ишaн икан. Aны тотып китepдeлаp. Бoxapa xeкYматeна тaпшыpдым. Aннaн бaшкa «Шаhpи Caбз» янындa бep шигыйны Yтepганнаp. YтepYчece магълум тугел. Шyннaн бaшкa таpтип-ceзлeклаp юк.
Mин: — Ceз гacкаp бeлан Бoxapaдa oзaк кaлacызмы?
Генерал: — Эле тынычланып ж,иту мэгълум булмаган бит. Аннан сон без башлыкла-рыбызнын эмеренэ буйсына торган кешелэр.
Мин: — Бу погромда зарар кургэн кешелэр разый ителэчэкме? Аларнын зарарларын кем тулэр?
Генерал: — Русларнын эше сэяси вэкилгэ каид ул карар. Бохара тэбагаларыныкын узлэре бу эшлэргэ катнашу минем мээмуриятемэ керми. Аннан сон эле эхваль мэгълум булып ж,иткэне юк. Кемнэр гаепле, кемнэр гаепсез зарар кургэннэр. Болар Иэммэсе тик-шерелгэч бу мэсьэлэ каралыр.
Монда сейлэвенэ караганда генерал Лелентальгэ бик кин правалар бирелгэн. Эгэр аларнын барысы белэн файдаланырга туры килгэн булса, география картасы да узгэруе ихтималы мемкин булган. Бары хэзергэ мона ихтыяж, куренмэгэн. Русиянен Урта Азиядэ тоткан сэясэте гадэттэн тыш сэмрэле баруы мэгълумдер. Бу генералнын кузаллавы шунарга омтылучан булырга ярарлык. Бигрэк йомшак сейли торган кеше. Сартлар шун-дыйларны яраталар.
III
Канлы вакыйгаларньщ тирэн сэбэбе
Бохара сэясэтчесенец сузе. МэзИэб ихтилафы бохаралыларны сугыштырмас. Бохара ханлыгында золым во хаксызлыклар.
Халыкныц ачуы бер чыкмаса бер чыгар.
Бер мэж,лестэ сенни-шигый фетнэсен мехакэмэ итеп утырганда Бохаранын яшь сэудэгэрлэреннэн бер «сэяси» мина эйтэ: «госманлыларга солтан Габделхэмитне тешермэк иранлыларга Мехэммэтгали шаИны кумак ни чаклы меИим Иэм авыр эш булган булса, безгэ Кушбигине гозел итмэк шул чаклы меИим вэ шул чаклы авыр иде. Элхэмде-лиллаИ, без биш кендэ монын гаИдесеннэн чыктык, узебез яратмаган хекумэтне «бигэр» иттек. Башка миллэтлэрнен ничэ айларда гына башкара алулары эшне без берничэ кендэ тэмам кылдык»,- ди. Бу суздэ бохаралыларнын мэгъруф горурлары уз хэссасын югалткан булса да, хакыйкать шуннан ерак булмаса кирэк.
Бохарада бу гыйнвар 9-14 дэ булган канлы вакыйгалар бер мэзИэб ихтилафы гына булган. Рэсулулладан сон хэлифэлектэ ЧэИареярнын кайсысы хаклырак булганны ис-бат итэр ечен, яисэ МэИдинен хэзер терекме, терек тугелме икэне турында уз мэзИэбе-нен игътикадын ескэ чыгарыр ечен сеннилэрдэн дэ, шигыйлардан да Иич берэунен сугыш кутэрергэ телэве Иэм башкаларнын шуна кушылуы мемкин эш тугел. Бохаранын муллалары бер китапнын гыйбарэсен, бер месаннифнын сузен дереслэу, яисэ янарыш-ка чыгарыр ечен йезэр ел моназарэ кылышып торсалар да, уз мэзИэб Иэм диннэрен ескэ чыгарыр ечен кылычка каршы барудан бик ерак китмешлэрдер. Бохаралылар узлэре-нен ышанулары Иэм гадэтлэрендэ никадэр метэгассыб булсалар да Иэм дэ узлэре кар-шылык кургэн нэрсэне башкалар ечен дэ ж,аиз курмэсэлэр дэ, адашканнарны хаклыкка китеру яисэ АллаИ сузен югары иту ечен аларнын ж,иИадка чыгу ихтималлары юктыр.
Монын ечен махсус тэрбия, гыйззэте нэфс, шеж,агать, гайрэт вэ фидаилык ляземдер. Болар Теркестан тарихынын элегрэк сэхифэлэрендэ язылып гыйлавэ тукталмыштыр. Мона Кушбиги Астана Кол Иэм анын якыннары Бохарада рэсми мэзИэб булган сеннилек вэ хэнэфилекне куптэн кабул иткэннэр Иэм шунын муж,ибенчэ гамэл кылып килэлэр. Боларнын шигыйлыклары булса да, яшерен генэ булгандыр...
Бинаэн галэйИи аларнын шигый булуларына каршы эИалинен Иэм шэкертлэрнен кыям итулэре ихтималы бетенлэй ерак. Фетнэнен сэбэплэрен эзлэгэндэ мэзИэб кар-шылыкларын нигез итеп тотарга мемкин тугел.
Русиянен гомумэн идарэсе мэдэни мэмлэкэтлэр арасында яхшы урын тотмаса, анын Теркестандагы идарэсе кеше хокуклары ягыннан мэдех итэргэ бигрэк мемкин тугел.
Мэгълум ки, Теркестанда ригаянен куп хокук Иэм праволары идарэ эшендэге гаскэ-рилэр кулына тапшырылып Иэрбер мегамэлэдэ аларнын каты куллары тоелмыйча кал-мый. Бетен Русиядэ ин юаш Иэм итагатьле тэбэга саналган татарларга Теркестанда ж,ирлэшергэ рехсэт бирмилэр. Монда мээмурлэр узлэренен Русиядэ тугел, бэлки «ок-раинада» идеклэрен бер дэ онытмыйча торалар. Шулай була торып та, Теркестандагы рус идарэсенэ кызыгып Иэм шундый идарэне еметлэнеп яшэучелэр бар. Болар рус Теркестанына курше булган меселман ханлыкларындагы ригаялэрдер. Рус Теркестаны-на курше меселман ханлыкларында яшэуче ригая уз кардэшлэренен рус химаясендэ рэхэт кэсеп итэ алуларына Иэм килэчэктэ тыныч булуларына бик тэ кызыгалар. Узлэрен дэ шундый бэхетле курэселэре килэ. Мин бу хэлне Иранда куреп гаж,эпсенгэн идем. Эгэр шимали Иран Русия химаясенэ керсэ, мондагы ж,ирлэрнен бэИасе бергэ биш елеш кутэрелэчэген, завод Иэм фабрикалар ачылып, юллар салынып, фэкыйрьлэргэ эш, бай-ларга кэсеп табылачагын сейлэучелэрне «русофил»лык итэлэр дип ишетэ идем. Инде Бохарада да шундый ук хэлгэ очрадым. Русиянен окраина идарэсенэ дэ кызыгучылар-ны кызганмаска мемкин тугел.
204;
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
Дерес, кубесе узлэрен башка мэмлэкэт мехибе итеп химаясезлек курсэтергэ ярат-мыйлар. Лэкин узлэрендэге идарэне^ башка мэмлэкэт идарэсеннэн бик куп яман булга-нын кабатлап торалар. Иэм узлэрене^ тэбгатен алыштыручылар кеннэн-кен арта. Бу мекаддимэ хэзерге фетнэне^ сэбэплэрен эзлэргэ ярдэм итсэ кирэк. Бохара ханлыгы-ныщ идарэсендэ мээмурлэр Иэм турэлэргэ вазыйфа (жалование) бирелми. Бэлки мээмурлэр узлэре югарыларга акча тулэп торалар. Башта базарларында, ярминкэлэ-рендэ «базарный»лар элек узлэре акча тулэп, шуны базарга килуче халыктан жыюлары кебек Бохара мээмурлэре дэ югарыга узлэре тулэп, шуны артыгы белэн халыктан жыялар. Элбэттэ, Иэр кайсысы мемкин кадэр кубрэк жыярга торыша, ченки бу тулэулэрдэ Иичбер язылган тэртип Иэм тотылган кагыйдэлэр юк. Кемнэн купме ала алсалар, шул кадэр алалар. Безне^ кебек тэртипкэ гадэтлэнгэн кешелэр ечен мо^а ышануы да авыр. Лэкин хакыйкать шулай. Бу тулэулэрдэ тигезлек Иэм гаделлек Иич тэ юк. Алучы белэн биручене^ шэхси менэсэбэте Иэм дошманлыклары, зэгыйфьлек Иэм кечлелеклэре, хэйлэкэрлек Иэм садэлеклэре - Иэммэсе тулэуне^ микъдарына тээсир итэ.
Елда ун ме^ оборот ясаган ике сэудэгэрне^ берсе 100 сумга 200 сум зэкят бирсэ, икенчесе 25 сумнан ким белэн дэ котыла алмыйдыр. Исэп-хисап Иэммэсе кара акыл белэн генэ йертелэ. Дэфтэр Иэм бухгалтерия кебек нэрсэлэр мэгълум тугел. Сэудэгэрлэрне зэкят тулэту бэИанэсе белэн ничэлэрен суммасыннан яздыру Иэм иген-челэрдэн гошер алу бэИанэсе белэн ничэлэрне^ бетен мэхсулэсен теяп киту - Бохара ханлыгында гадэти эшлэрдэндер.
Куп дэулэт жирлэре комсыз мээмурлэр тарафыннан салынган гошере кадэр мэхсуль бирмэдеклэреннэн игелмичэ ташланган. Иялэре кучеп киткэннэр.
Мээмурлэр телэсэ кемне^ бетен малын Иэм милкен месадэрэ кылырга ихтыярлы-лар. Бу куэтлэреннэн бик еш файдаланалар. Хекумэтне^ табыш Иэм чыгымнары ачык хисап белэн йертелми, акча кем кулына керсэ, шунда эридер.
Иэркемнен куз алдында булган бу гаделсезлек вэ золымнар эИалине^ канын кайна-та. Болар залимнарньщ рэхэт кенэ ятуларын тэхэммел итэргэ телэмилэр. Лэкин кулда чара вэ куэт юклык сэбэпле эчтэн тыналар. Бу золымны бетерергэ башлап керешучелэр булмагач, халык кузгалмый тора. Тэкъдирдэ язылган кыйсмэткэ разый булып бер-бер артлы кабер якасына якынлашалар.
«Ил сабыр итсэ дэ, онытмый» дилэр. Бер сылтау вэ бэИана илэ залимнарга каршы тавыш кутэручелэр мэйданга чыга. Куптэннэн теш кайрап торган халык вэ гавам шуларга кушылалар. Шуннан халыкныщ уч алуы куренэ. Илне^ ачуы бик яман мэрхэмэтсезлекне мэйданга чыгара. Бу гашурэдэ Бохарада тугелгэн каннарныщ теп сэбэбе, минем табуым-ча, шул золымнарда вэ халыкныщ шул золымны дэфегъкэ чара эзлэулэрендэдер. Сэяси тэрбия курмэгэн гавам халкы бу золымнарны бетерер ечен залимнарныщ куэттэн тешуе кифая итэ дип уйлыйлар. Асыл яманлыкныщ ысуле идарэдэ икэненэ тешенэ алмыйлар. Шунлыктан шэхеслэргэ каршы кыям итэлэр. Халыкны кызганмаучы турэлэргэ каршы булган бу кыямныщ ничек булып, сенни шигый ихтилафы сурэтенэ керуе, яисэ икенче гыйбарэ белэн эйтсэк сенни- шигый арасындагы мэгънэви ихтилафлардан ничек итеп турэлэргэ каршы кыямныщ килеп чыгуы моннан со^ тэфсил ителэчэк.
Бохараныц эщнэбигэ караулары. Бохарада шигыйлар. Астана Колныц сэясэте.
Матэмче шигыйлар белэн хвкумэт шигыйларныц бергэлэшеп китуе.
Бохарада шигыйлар кадим заманнан бирле торып килгэннэр. МэзИэб жэИэтеннэн ислам мэмлэкэтендэ яИуд, нэсарага тэгэррыз жаиз булмаса, эИле кыйбла булган шигый-ларга тию, элбэттэ, жаиз тугел. Шунлыктан шигыйлар Бохарада тыныч торганнар. Бары кара халыкныщ тэгассыбен кайнатудан куркып кына айен вэ матэмлэрне бераз яше-ренчэ ижра иткэннэр.
Бохара ханлыгында шигыйлар 36 елдан бирле кушбигилек монасыйбен узлэрендэ тотып килгэннэр. Бохарыйларны^ узлэренэ кардэш булмаган кеше алардан мал жыяр ечен у^айлы корал булган кеби, кардэш кабилэсенэ таянырга мемкин булмаган кешене^ эмиргэ даимэн сэдакатьле кол булып калачагы да мэгълумдер. Шунлыктан Бохара эмир-лэре дэ, искелектэге ислам падишаИлары кебек, вэзирлэрен чит халыктан куйганнар (Инкыйразларга йез тоткан дэулэтлэрдэ бу гадэтне^ тарихи кагыйдэ булганлыгы тарих фэлсэфэсе китапларында эйтелгэн).
Хокуксыз халык эжнэбилэрне^ узлэренэ баш булуларына протест ясый алмаган-нар. Бохараныщ иске гадэте буенча хекем вэ эмерлэр эмир вэ казый Кэланга ражиг булып, кушбиги бер хэзинэчелек лэвазимын гына эда итдеген, бохарыйлар игътикадын-ча, бэдмэзИэб саналган шигыйныщ шэригать хекемнэрендэ мотассарыйф булуы жаиз тугел дию игътиразга да урын булмаган. Искедэ Кушбигилэр даимэн казый Кэланныщ
IV
Гашура фетнэсен чыгарган сэбэплэр
эмере тэхетендэ булып эмирнен беренче ярдэмчесе сенни галимнэрдэн булган. Шуна курэ галимнэр Иэм халык шигый Кушбигигэ каршы тыныч калганнар. Эмма хэзер теше-релгэн кушбиги Астана Кол узенен шэхси кабилияте, табигый булган нефуз сеюе Иэм дэ эхвальнен ярдэм итуе белэн узенен куэтен элеккеге Кушбигилэрнекенэ караганда куп арттырган: Бэдретдин казый вафат булганнан сон Астана Кол бу мэнсыйбка уз сузеннэн чыкмый торган бер кешене куеп, чынлыкта Кушбигинен дэрэж,эсе казыйныкыннан юга-рыга чыккан. Мэмлэкэтнен финанс эшлэре Кушбиги кулында булгач, анын эмиргэ якын-лашуына Иэм анын алдында суз кичеруенэ дэ гаж,эпсенергэ туры килми. Шулай бу Кушбиги бетен мэмлэкэткэ хаким мотлак кеби булып калган.
Уз мэзИэбенэ химаятле булган галимнэрдэн Иэм кенлэшуче тиндэшлэрдэн мона теш кайратучылар булачагы билгеледер. Шулай гына торганда Иранда инкыйлаб булып, каршы хэрэкэт тарафдарлары мэмлэкэттэн качарга мэж,бур булдылар. Шуларнын бик кубесе Бохарага килеп яхшы кабул ителделэр.
Иранда уз мэмлэкэтлэренэ сыя алмаган метэгассыб меж,тэИидлэр, мээмурлэр, сэя-си сэудэгэрлэр Бохарага килеп узлэренэ табигый булган хэрэкэткэ керешкэннэр. Баку-да эрмэн - меселман кырылышында катнашып, Бакуда торырлыгы калмаган сугышчы-ларнын кайберсе Бохарага килеп ж,айлашканнар. Бер тарафтан кушбиги Астана Кол бу мескен кардэшлэренэ шэфкать курсэтеп яхшылык итуе кебек, икенче яктан болар белэн узенен куэтен дэ арттырган. Элек тэ узен читтэ тотып, Бохара ана уз ватаны кебек булып кавем - кабилэсе эчендэ чолганып яшэгэч иркенле башлап хекумэт хезмэтлэренэ уз якыннарын гына тутыра башлаган. Ин акчалы зур урыннардан зэкятче, мираб (су хуж,а-сы), тукса бэк кэбир (гаскэр башлыгы) Иэммэсе иранлылар булып, алар Иэркайсысы уз тирэ-якыннарын иранлылардан тутырганнар. Хэтта сеннилэрнен бер элеше олугларга ярарга телэп шигыйларга тарафдарлык курсэткэннэр, аларга охшап йери башлаганнар; гашурэ матэмчелэренэ нэзер биручелэрнен шактый куп булуы рэсми истинтак(допрос-)ларда да курсэтелгэн. Сэудэгэрлэргэ дэ Иэр терле химая курсэтелеп, мэенабигы сэрвэт иранлылар кулына кучеп баруы Иэр эштэ барлыкка килэ.
Эхвальнен шул рэвешчэ баруы сэудэгэрлэрне, сенни мээмурлэрне, голэманы -Иэммэсен шигыйлар галиИенэ эйлэндереп, шигый бассынуынын баш сэбэбе дэ кушбиги Астана Кол булдыгыннан гомуми фикерлэр анын астындагыларга ошаган. Сенни-шигый мэзИэблэренэ бертигез карый торган яИудилэр шигыйлар тэсэллатына каршы торып, кан кеннэрендэ сеннилэргэ корал Иэм акча елэшкэннэр. Сонгы еллардагы сэяси Иэм икътисадый хэллэрнен Бохара гомуми фикерлэрен кушбиги властена яшерен хэрэкэт буларак уз юлында дэвам иткэндэ гашура фетнэсе килеп чыккан. Газетабызны укып килучелэргэ мэгълумдер ки, Бохара шигыйлары бу гашурэдэ матэм рэсмине урамда уткэргэннэр. Былтырдан элек шигыйларга матэм рэсмине уткэрергэ Бохарада рехсэт ителми торган булган.
Бу матэмдэ катнашучыларнын терле такмак Иэм хикэялэр тээсире белэн кызышып уз-узлэренэ ж,эрэхэт ясаулары, элбэттэ, тамашачыларны ж,элеп иткэн. Болар эчендэ шэкертлэрнен дэ берничэ кешелэре булган.
Бохара халкы, хосусан, муллалары фикъИ китаплары Иэм гадэт тээсире белэн эж,нэбилэргэ тэхкыйрь итеп караганнар. Мэсэлэн, бер яИудине хурлау - алар ечен бер дэ эхлаксызлык саналмый вэ ж,эзаны дэгъват итми. ЯИудилэргэ кимсетеп карау буларак кием естендэ биллэренэ киндерэ бэйлэу бу кенгэчэ мэгъмул биИидер. Шулай чит мэзИэб кимсетергэ гадэтлэнгэн шэкертлэр ечен шигыйларнын рэсми матэмнэреннэн келу Иэм аны мэсхэрэлэу бик ж,инел генэ киткэн.
Матэм буенча утучелэр ышануларынча узлэренен ж,аннарын кызганмыйча кукрэклэренэ, башларына хэнж,эр белэн сугып акылдан шашкан вакытларында аларны мэсхэрэ итеп торучыларга ачуланулары бик табигыйдыр. Шул ачу белэн алар бер шэкерт-не уртага алганнар, суккалаганнар, рэт буенча ишек алдына алып кереп утергэннэр. Хэзрэте Хесэенгэ кайгыручылардан келгэн бу хэрифне утеручелэр узлэрен «язидне» утеручелэргэ санап бэлки шатланганнардыр да. Утерелгэн шэкертнен бергэ килгэн ип-тэшлэре шигыйлар белэн сузгэ керешкэннэр. Лэкин хэнж,эрле вэ пычаклы шигыйларга каршы сузне куп озайтмыйча кайтып китергэ мэж,бур булганнар. Мэдрэсэгэ кайтып: «Шигыйлар мулла бичи(шэкерт)лэрне утерэлэр», - дип кычкырганнар вэ ярдэмгэ чакырган-нар. Меннэрчэ ж,ыелышып чыккан шэкертлэр «сугыш, гэза, ж,иИад, шигыйлар мулла бичэлэрне утерэ» кеби сузлэр белэн кычкырышып шэИэргэ тынычсызлык салганнар.
Бер геруИ шэкертлэр сенге башына гуя утерелгэн шэкертнен канлы кулмэген алып кайбер мефтилэргэ Иэм казыйларга барганнан сон сарайга кушбигигэ барганнар. Кушбиги боларны шэИэрдэ фетнэ чыгаручылар санап 18-20 сен термэгэ ж,ибэргэн. Аннан тузып киткэн шэкертлэрне кубрэк яман тавышлар белэн эшлэрен кубэйтеп вэ китэргэ кулларына кылыч, мылтык, таяк, тимер-томыр нэрсэлэр тотып «ж,иИад»ка киткэннэр.
Шигыйлар эченэ барып утерелгэн шэкертнен мэетен сораганнар. Иэм шунда ике яктан да сугыш башланган. Кушбиги эмир вэкиле буларак битарафлыкны курсэтергэ тиеш урында шигыйларны яклавы сэбэпле бер шэкерт интикамен алыр ечен генэ ж,ыел-ган ун меннэрчэ шэкертлэрне кинэттэн дошман иткэн. Астана Колга дошманлык асрау-чы кешелэр (болар арасында зурлар да куп булган) бу форсаттан файдаланып урамда-
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
гы чaлмaлы кeтYнe кушбигига кapшы кузгатып гaшypa фeтнаce cаяcи cypат aлып киткан. Гaйpатка килган шакepтлаp Ьюм ypaм xaлкынbщ aвызындa шигыйлapдaн уч aлy, шигый xeзматкаpлаpнe тeшepY мaкcaтлapы бeлан бep-бepeна кушылып шигыйлapгa кapшы бyлгaн бep тaвыш xacил итeлган. Шигыйлap, албатта, мoнa кapшы rapbipra маж1бYP бул-гaннap. Yз ж1aннapын caклap eчeн кopaлгa capылгaннap. ^шбиги янындaгы xeзматкаp шигыйлapгa кopaл eлашканнаp: шул вaкыттa xeкYматта эшлаYчe шигыйлap бeлан мaта-мчe шигыйлap бeтeнлай бepга кушылып, cyгышнbщ бep ягындa кaлгaннap.
Уpaмдa бyлгaн cyгыштa шигыйлap уз ягындa бyлгaн тYpалаpга ышaнып ceннилаpнe бигpак aчyлaндыpгaннap. Mаcалан: «xазep Acтaнa Koл давepe (зaмaны) шигыйлapнbщ пocынып яшаYлаpe кичтe индe..»,-кeбeк CYЗлаp бeлан амиpнe да oныткaннapын бeлдe-peп, Acтaнa Koлгa ышaнyны кимeтканнаp. Cyгыш бep кYтаpeлгач, шигыйлapгa кapшы hаp тepлe дагъвaт бep-бepeна гатышып гoмyми бep мaкcaт xacил булган. Mаcалан: шигый-лapны YтepY, «aлap кяфepлаpдан да ямaн, иpaни килмeшаклаp бeзга xy^a бyлдылap, бepceн да кaлдыpмыйчa Yтepepга...». Шакepтлаp иcа: «ипташлаpнeн кaнын кaйтapыpгa ж^ныбыз фидa...»,- кeбeк CYЗлаpнe кaбaтлaгaннap. Kyшбиги Acтaнa Юэлныщ шаxeceна кapшы элeктан ж.ьюлып килган дoшмaнлыклap бepдан майдaнгa чыгып, мoнbщ уты мазhаб дагъвacы бeлан ялкынлaнып Бoxapaдa ceнни- шигый cyгышы иceмeнда бep фeтна тыныч шаhаpнeн ypaмнapын кaн бeлан бyяткaннaн co^ тapиx битлаpeн кapaлa-мыш.
Tapиxтa айтeлган куп фeтна hам cyгышлapнbщ тeп cабабe бeлан бapлыккa килган cабабe (cылтaвы) бaшкa бyлyлapыннaн, бу Бoxapa фeтнаceнда да acыл cабап зoлым Ьюм аж1набилаpга маxкYмият булып мазhаб дагъвacы aнbщ ecтeна кaплaмыштыp.
Баxeтceз шаhаpлаpнeн дафтаpe язылгaндa бepeнчe наубатка иcкe мeceлмaн шаhаpлаpe тeзeлачак. Бoxapa бoлapнbщ бaшындa тopaчaктыp. Xазepгe бoxapaлылap-ныщ бaбaлapы гыйлeм юлынa шyлкaдаp куп гач hам aкчa capыф итканнаp, шyлкaдаp вaкыфлap кaлдыpгaннap ки, бeтeн Бoxapa мадpаcалаp шаhаpe булып ^лган. Moндa oлы бинaлap hаммаce мадpаcалаp булып, бaшкa йopтлap вaк hам табанак hам бaлчык-тыp. Mадpаcалаp кeби тaштaн бинa caлыныpгa Ьжч кeмга pexcат итeлми. Mадpаcалаpнeн вакыфлapы бик куп, мeдаppиcлаpнeн яшаeшлаpe мул, шакepтлаpнeн яшау ypыннapы hам pизыклapы, hаммаce яxшы таэмин итeлган. Бoxapaдa гыйлeм аheлeнeн кaдepe шул-кaдаp зyp ки, дeньянbщ бaшкa hичбep ж1иpeнда бу даpаж1ага иpeшми. Гыйлeм аheлe бyлгaн aдамнаpнeн hамма xo^^apbi aлынып, гaлимнаp кyлынa тaпшыpылгaн. Mадpаcалаpнeн hаммаceна китaпxaналаp яcaлып, китaплap бeлан тyтыpылгaн, hам да бoлapнbщ давaмы hам Yceшe eчeн бapыcы дa таэмин итeлган. Лакин иcкe бoxapaлылap-ныщ гыйлeмнe таэминга тыpышyлapы - тaлап иткан натиж1анe биpмаган, Ьюмма мадpаcанeн вакыф бYлмалаpe кyлдaн-кyлгa одтылып йepи, мoннaн pибaчы мeдаppиcлаp Ьюм бaшкa cаYдагаpлаp фaйдaлaнып тopaлap. Bакыфлap тиeшлe ypынгa capыф итeл-ми. Kитaпxaналаpнeн китaплapын caтып, aшaгaннap. Бу китaпxaнанeн тaбышлapын ти-eшceз кeшeлаp aшыйдыp.
MашhYp «Дapeш-шифa» мадpаcаce тыйб eчeн бинa кылынып, вакыфлapы шу^ hам да aмбyлaтopия(давaxaна)га мaxcyc итeлган бyлгaн. Гавeкшан мадpаcаceнeн вакыфлa-pbi xадиc-тафcиp yкытыp eчeн мaxcyc итeлган бyлгaн. Xазep да «Дapeш-шифa», Гавeкшан мадpаcалаpeнда мeкaддимат hам шаpex xaшиялаpeннан бaшкa hичбep наpcа да укы-тылмый. И^ изгe caклaныpгa тиeшлe вакыф шapтлapы Бoxapaдa hич та игътибapгa aлын-мый. Гaлимнаpнeн и^ югapылapыннaн бaшлaп даpec биpYчeлаpнeн и^ тYбаннаpeна кaдаp вакыфны тигeз кyллaнyдa гeнahлылapдыp. Бaбaлapынbщ кaлдыpгaн яxшылыклa-pbrn xаpaм юл бeлан aшaп, aлapгa гoкyк, A^ah xoкyклapынa ж1инaять италаp. Xаpaм бyлгaн pишват hам pибa Бoxapaдa кyллaнылып, гaлимнаp hам xaкимнаpда шул кaдаp билгeлeдep ки, бoлapны кимeтY eчeн тыpышкaн бep кeшe да юк.
Бoxapaнbщ ypaмнapы тap, тeзeкceз, тaш ж1аeлмаган, яктыpтылмaгaн, а eйлаpe бaл-чык, таpазалаpe йopт эчeнда.
Шаhаp эчeндагe зиpaттaн hаpвaкыт aвыp иc килeп тopa. Бoxapaлылapнbщ Yлeклаp-нe ^p acтынa куммича, ж^ ecтeна кYмалаp hам бep-бepce ecтeна eялаp. Ж1имepeлган кaбepлаp ecтeнда этлаp hам кoшлap тулы бyлaдыp.
XeкYмат факыйpьлаpдан hаp eл нича миллиoннap ж,ыйган xалда мамлакат Ьюм шаhаp eчeн бep пул capb^ итeлми. Шаhаpда пoлиция юк. Гигиeнa кaгыйдалаpeна игътибap биpeлмаганлeктан, aвыpyлapгa мeдицинa яpдамe бyлмaгaнлыктaн Бoxapaдa Yлeм бик куп булып мамлакатнeн xaлкы ганнан-ган кими бapa. Бу зaмaн axbipb^bi^ бep билгece-дep.
V
Бoxapa шэhэpe
rapen шaгыйpълэpeннэн бepce BÙm^w. шэhэpлэp adeM^p шuкeллe; бэxemлe бyлaлap, бэxemceз бyлaлap.
Бохаранын сэудэсе купчелегендэ яИудлэр кулында булып, меселманнарнын кубесе вэкыф ашап кен курэлэр. Иске Бохаранын унбер чакрым якындагы Бохара шэИэре рус-лар тарафыннан нигезлэнгэн. Монда урамнар кин, бик якты яктыртыла, тэрэзэлэр урам-га карап шэИэрне каберстаннан аерадыр. ШэИэрне полиция саклый, гигиена кагыйдэ-лэре утэлэ.
Бер шэИэр ечен лязем барлык нэрсэлэр хэзерлэнэ. Бу кечкенэ шэИэр мамык завод-лары белэн тулган хэлдэ, иске шэИэрдэ бер завод кебек нэрсэ юк.
Мэдэниятнен ин беренче курсэткечлэреннэн булган типография Яна Бохарада бер яИуд тарафыннан ачылган хэлдэ, иске шэИэрдэ юк.
Иске шэИэрнен халкы купме булганлыгы, урамнарнын саны мэгълум тугел, исемнэ-ре дэ юк. Бохара урта гасырларда мэдэни ускэн бер шэИэр булган хэлдэ, шуннан бирле бер яхшы нэрсэ арттырмаган. Бэлки хараплы гына хезмэт ителгэн.
Мэдрэсэлэрнен, мэчетлэрнен вэкыфлары куп булган хэлдэ кирэккэ сарыф ителми. Хуж,а БаИаветдин Нэкышбэнди кабере Иэр елны йез меннэрчэ зиярэтчелэр ж,элеп итеп, анда куп акча калдырган хэлдэ, кабернен естенэ чардуган да ясалмаган. Ташынын язу-лары шомарып беткэн. Тербэнен тэрбиясенэ бер тиен сарыф ителмэгэне куренеп тора. Эмма шушы тербэдэге хэерчелек урыннары меннэрчэ сумга сатылуы Иэркемгэ мэгълумдер.
Бохаранын хэзерге халкы анын иске дэрэж,э Иэм шеИрэтен сакламаган, бабасынын зур иске чикмэненэ теренеп кечкенэ балага охшыйлар.
VI
^омга Ьэм никах хетбэлэре
Бер ж,омга кен тешкэ кадэр Бохаранын ЖэИрия мэчетенэ бардым. Меннэрчэ чалма-лылар халка булып утырганнар. Берсе гарэпчэ Иэм фарсыча менэж,эт шикелле нэрсэлэр укый, башкалары шуна кушылып бер авыздан кабатлап, тэсбих вэ салават укыйлар. Кайберэулэре ж,эзбэ хэленэ килеп, тугэрэкнен уртасында эйлэнеп йерилэр. Кайберэу-лэре аИ орып, Иушсыз булалар.
Ж,омга укыр ечен Килэн мэчетенэ (олы мэчет) киттек. Эченэ кердек. Олы бер мэйдан. бсте ачык. Терле улэннэр усеп, корыган урыннар бар. Шул мэйданнын тирэ-ягы бина-лар, мэйданга ачык итеп салынган. Кыйбла ягында ж,ирдэн тигез менгэн тугэрэк манара-сы бар. Михраб Иэм менбэр булган кыйбла ягына кеббэсе Иран ысулы белэн ясалган. Кавын утыртып куйган шикелле. Манарада ай галэмэтлэре юк. Гомумэн, Иран-Теркес-тан мэчетлэрендэ ай галэмэте юк икэн. Бары Теркестаннын ин вак мэчетлэренен кайбе-рэулэрендэ генэ куренэ. Анда да фэкать ярты ай. Эмма бездэ билгеле булганча тулы ай Иэм анын естенэ куелган урак айны бу якларда курмэдем.
Хетбэне тынлар ечен менбэргэ якын утырдым. Кин кукрэкле, калын тавышлы бер хатыйб басылган хетбэлэрдэн мэшИур бер хетбэне укыды. Тавышынын матур чыгуын-нан бигрэк тулы чыгуына игътибар итэ. Хетбэнен мэгънэсен анлап укыганлыгы анла-шылмый. Тикшергэн кеше гыйбрэт хаталарын да табар. Икенче хетбэнен уртасына ж,иткэч хатыйб баскан урыныннан бер баскыч теште. Эмиргэ дога кылды: «Эс-солтан ибне эс-солтан эс-солтан сэид Габделэхэд хан БаИадир»исеменэ шул кадэр мактау сыйфатла-ры арттырды ки, Гомэр бине Хаттаб яисэ Гомэр бине Габделгазиз узлэре турысында шул кадэр изгелек сыйфатлары ишетсэлэр оялырлар иде. Эмиргэ гадэлэт, мэрхэмэт, гыйлемгэ иганэ, эгълаи кэлимэ Аллага иж,тиИад, диндэ тэкаед, тэкъвалык, исламны сак-лау Иэм башка гыйбарэлэр белэн шулкадэр мактады ки, Мэгарри7 эйтуенчэ, менбэр тетрэрлек иде. Эмиргэ дога тэмам булгач янэ югарыга, элекке урынына менеп басты Иэм хетбэсен билгеле булган рэвештэ дэвам итте.
Бу олы мэчет риваятьлэр буенча эмир Кутайбэ (Бохараны ачучы) тарафыннан тезелгэн имеш. Монда эле дэ бер кое бар, эмир Кутайбэ казыган дип сейлилэр.
Бохарада танышларымнан берсенен никах мэж,леслэренэ туры килдем. Сарт имамы билгеле хетбэне гарэпчэ башлап фарсыча тэмам итте. Мэгънэсенэ шундый шарт арттырды: «Эгэр ир хатынына нэфэка алты ай аны ташлап йерсэ, яисэ шэригатьтэн башка орса, сукса, хатын бу ирдэн аерылырга ихтыярлы булыр». Сорашып белдем ки, Бохарада никахта шулай шарт эйтмэк мэгъруф икэн. Бохаранын бик куп рэсемнэре безгэ кучдеге хэлдэ мондый яхшы бер гадэтнен кучмэвенэ гаж,эплэндем.
VII
Сэмэрканд
Деньяны тетрэткэн Иэм тоткан Эмир Тимернен пайтэхете булган Сэмэрканд шэИэрен куру Иэм анын чынлап та «сайкал эви зэмин» булган вакытынын калдыкларын Иэм биек-легенен эсэрлэрен тамаша кылу бер татар ечен ин тээсирле хатирэ калдырадыр. Монда иске мэдэният эсэрлэрен куреп, терки нэселнен табигый кодрэтенэ Иэм бабаларына хермэт иту Иэм бу эсэрлэрнен хэзерге хэрабэлеклэрен куреп, яхшыдан яман туган ба-лаларнын зэгыйфьлеклэрен кызгану кунелне каршылыклы бер хэлгэ куядыр ки, мехэкэмэ
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
Ьюм xиccият бep-бepeн жинapгa тыpышыp даpаж1ада тaмaшaчыны жина. KYзeн тeкалган ypb^a, aягbщ бacкaн ypындa кaлып, кapaлык бeтeн кYнeлнe кaплыйдыp.
Cамаpкaндтa амиp Tимepнeн кaбepe, «Шahзанда» (Tаpик пaдишah) мачeтe, Биби xaным мачeтe, «Шиpдap», «Tиллагаpай», «Олугбак» мадpаcалаpe - hаpбepce ypтa га-cыpлapдa Уpтa Aзиянeн маданиятeн xикая итаp eчeн ж1итаpлeктep.
Шahзанда мачeтeндагe тepбалаpeнeн эчкe Ьюм тышкы язyлapы нича йeз eллap rap-гaн xалда бу ган эшланeп чыккaн «аймaл»дaн aepмacы юктыф.
Madrera я^ кYpeна тopгaн бу тaшлapны эшлаган кyллap чыннaн heнаpлe aтaлca-лap, ypынлыдыp. Cамаpкaнднeн аcаpлаpeн тафcиллап язу eчeн йeзлаpча бит киpак. Maтбyгaтыбызнbщ мoнbщ бeлан такмил итeлYe, hам бoлap тypындa тapиxи poмaннap язылып миллатeбeз бaлaлapынbщ кYнeлeнда шаYкатлe бaбaлapыбызнbщ шаYкатлe кeннаpe ж1иpлаштepeлмак мexаppиpлаpeбeзнeн плaннapыннaн кeтeладep.
Tимep юл cтaнцияce иcкe шаhаpдан 4-5 чaкpым epaктapaк caлынгaн бyлca дa, индe я^ шаhаp вoкзaлгaчa cyзылып киладep. Бepнича ун eлдaн биpлe гена нигeзланeлган я^ шаhаp, нича йeз eлдaн биpлe давaм иткан иаж шahapнe бик тиз жинган. Я^ шаhаp иcкeceнa кapaгaндa бик купка мaгъмYp. Бaнклap, мaгaзиннap, шahap бaкчaлapы, xeкYмaт йopтлapы—бapчacы я^ Caмapкaнддaдыp.
Meceлмaннapнbщ шahap тeзYдaгe ж1итeшceзлeклape hap жиpдa бep чaмaдa кYpeнa. Шaгыйpьнeн:
Дuяpe квфрэ гuздeм бэлдэлэр, кэшэнэлэр куpdeM,
Тулашдым Mэлuк Исла/^u 6emeH вэûpaнэлэp куpdeM,-дигaнe aчы, aммa xaкыйкaтьтep.
Ящ шэhэp. шэhэp. шэhэpнeц якmы ypbimapbi. Ocmpoyмoв une мocaxэбэ.
Пoeздыбыз Tepкecтaннbщ пaйтaxeтe бyлгaн Taшкeнт шahapeнa иpтaнгe ун гагатьта килeп тyктaды. Mин нapcaлapнe caклapгa биpдeм да фaэтoн aлып шahapгa киттeм. Бep-ceнa янга жигелган пap aт бик бopылышлы ypыннapдaн пычpaк бyтaп бapa-бapa минe тaнышлapымнaн Г.aфaндeнeн фaтиpынa китepeп тeшepдe. Иcaнлeк-cayлык copaшкaч тa шahapнe тaмaшa кылыpгa чыгып киттeк. Я^ шahapнeн кYpepлeк ypыннapы куп бу-лыфга aлe eлгepмaгaн. Шahapнeн и^ ypтacынa зyp чиpкaY (CO6OP), гeнepaл-гyбepнaтop-ныщ capылы-кapaлы флaгы, вeликий князьнeн ж^ге кызылгa кaплaнгaн йopтлapы, вoeн-ный гyбepнaтopнbщ кaпкa тeбeндaгe кapaвылxaнa, кpeпocть haм бик куп кaзapмaлap. Шyлap apacындa бepничa и^ чибap йopтлap ва мaгaзиннap, пeчaн бaзapы... вaccaлaм. Meнa шahap шул, шahapнeн яxшы ypыннapындa дa мeceлмaннapнbщ йopтлapы куп, Taшкeнт бу жа^1аттан Бaкyны иота тeшepaдep. MaгълYм ки, Бaкy ила Taшкeнттaн бaшкa зyppaк шahapлapдa мeceлмaннap яxшы ypыннapдaн кaчaлap. Шahapнeн ypтacыннaн epaк ва куп тиpec бaшлapындa жиpлaшepгa яpaтaлap.
Meгaллим Иcмaгыйль aфaндe Гaлиeв идapaceндa нyгaй мaктaбeнa кepдeм. Teprac-тaн шahapлape eчeн нaмYнaлeк ыcyлe жадид мaктaбe бyлыpгa яpapлык икан.
Co^pa aтлы вaгoнгa утыфып иcкe шahapгa киттeк. Moнbщ тap гынa haм тaшcыз ypaм-нapы икe-eч кeн элeк явып киткан кapнbщ эpYe бeлaн бeтeн caзлыккa айланган. Бу eлгы выcтaвкa мeнacaбaтe бeлaн яcaлгaн яpты apшин кинлeгeндaгe тpoтyapлap тигeзceзлeгe бeлaн бapaбap, куп ypындa икe кeшe кapa-кapшы yзapлык тYгeл. Бaшкa мeceлмaн шahapлapeндaгe кeбeк тapaзaceз haм бaлчык йopтлap, гачгана гeнa haм билгeceз мaчeтлap, aлды бeтeнлaй aчык ямьceз кибeтлap тeзeкceз ypaмнapны тyтыpгaн. Taмaшa кылyчыгa aвыp тaэcиp кaлдыpaлap. Иcкe шahapнeн бep якты пoчмaгы MeнYвap Kapый идapaceндaгe ыcyлe жадид мaктaбeдep. Moндa ДYpт укытучы йeздaн apтык capт бaлaлa-pын Poccия мeceлмaннapындaгы и^ co^bi кaмил ыcyл бeлaн yкытaлap. Maктaпнeн би-нacы дa якты, ypb^bimapbi дa биeк haм у^илы.
Corçpa Гaллaм Xacaн aфaндeнeн литoгpaфия(тaш бacмaxaнa)ceнa кepдeк. «Дaлaи-лeл-xaйpaт» haм «Mycxaфe шapиф» бacылa икан. Икe eл элeк кeнa aчылгaн бу мaтбaгa Tepкecтaн мeceлмaннapы eчeн aлгa биeк бep aдымдыp.
Иcкe шahapнeн и^ мaтyp бинacы Tyктa бaй ^тча] тapaфыннaн тeзeлгaн мaчeттep. Moнbщ зиннaтлape бик нaзeк эшлaнeлгaн, нaкышлapы capтлapдaгы heнapнeн и^ югapы-cын ^гата. Намуна aлыpгa яpaклыдыp. Шahapнeн мaдpaca haм иcкe мaктaплapeн да тaмaшa иттeк. Maдpacace Бoxapa ыcyлы бYлмaлapдaн гыйбapaт. Иcкe мактап бeздaгe ыcyлcыз мaктaплapнe caгындыpыpлык дapaжaдa.
Taшкeнт xaтиpaлapeннaн гaзeтa eчeн и^ мehим булганы—гocпoдин Ocтpoyмoв бeлaн мocaxaбaдep. Ocтpoyмoв жaнaблape кыpык eлдaн биpлe Tepкecтaндa тopып, ул тapaф мeceлмaннapынbщ тeл, гaдaт, axлaклapын бик яxшы eйpaнгaн. Yзe ceминapия инcпeк-тopлыгы кeбeк шaYкaтceз гeнa бep вaзыйфaны Yтaca да, бу eлкaнe идapa кылyчылap aны Tepкecтaнны бик яxшы бeлYeннaн фaйдaлaнaлap. Aнbщ CYзeн hapвaкыт xиcaпкa aлa-
VIII Taшкeнт
лар. Меселманнарнын шэригать Иэм мэктэп эшлэренэ Ташкентта булган кинэш мэжлес-лэренен Иэммэсендэ вэ Петербургта булганнарынын ин меИимнэрендэ Остроумов ж,эна-блэре катнаша. Бер ничэ ун еллардан бирле сартча «Теркестан вилаяте» газетасында мехэррирлек иткэннэн меселманнардагы фикер хэрэкэтенэ тээсир итуе беек. Аны куреп фикер алышу Ташкентта туктаган Иэр меселман газетачысы ечен тиешледер.
Кич сэгать ж,иде чамасы иде. Остроумов ж,энаблэренен семинария йортындагы фа-тирына барып ишек кактым. Адцагы булмэгэ ук узе чыгып, ачык йез белэн каршы алды. Эшлекле, ж,итез Иэм уяу булуы куренеп тора. Утырышып ж,иткэнче сузгэ кереште. Сэгать ярым дэвам иткэн энгэмэбездэ суз Иич киселмэде. Форсат булса, янэ берничэ сэгатьлэр сейлэшенсэ дэ ялыктырмаган булыр иде. Хекумэт ечен торып хакимнен мэнафигын кузэтергэ ин местэхикъ вэ читен вазыйфаны ин гузэл башкара торган кешедер. Искэ алуларыбызнын тэфсиллэп сейлэве газетанын кыска юлларына, элбэттэ, сыймый. Алай булса да кайберлэрен искэ тешереп китэмен:
Господин О.:—Нугай газетачылары белэн минем арада анлашылмау бар. Алар мине хаксыз гаеплилэр. Эгэр анлашсак, алай гаеплэрлек эш миндэ юк.
Мин: —Сез газетагызда яна метод мэктэплэренэ каршы, татарча театрга каршы, меселманнарда хиж,абны бетеругэ каршы язасыз бит. Узегезгэ дэ, элбэттэ, мэгълум бу фикерлэр меселманнарнын прогрессына каршы килэ. Ауропача зыялы булган бер мехэррирнен шундый фикерлэр таратуын яман нияткэ кучеручелэр булса, гаж,эеп тугел. Нугай мехэррирлэре сезне юри акларга хилаф хэрэкэт итэ дип гаеплэсэлэр, урынсыз булырмыни?
О.:—Яна ысул мэктэплэренэ без каршы килмибез. (Бу бигрэк тэ уз газетасында ба-сылган фельетоннын кабатлавын курсэтте). Фэкать мэктэпне юлсыз, рехсэтсез ачып унай-сызлык китерэлэр. Менэ Сэмэркандтэ шундый бер мэктэп ачылган. Иич кемнэн сорама-ганнар. Шунын ечен военный губернаторга шелтэ ирешкэн. Дерес, мин белэм, анда зарарлы нэрсэ укытмыйлар. Эмма хакимнэргэ бу кайдан мэгълум? Уз идарэлэрендэ булган урыннарда ни укытылганны, кемнэр укытканны алар, элбэттэ, белергэ тиешлелэр.
Хиж,аб мэсьэлэсенэ килсэк, мин сезгэ баштан ук сейлим: Духовский генерал-губернатор чагында мадам Лебедева (Гелнар ханым) анарга узенен «меселманнар херрия-те» исемле рисалэсен ж,ибэргэн. Духовскийнын кушуы буенча мин шул китапны газетада уткэрдем. Сарт муллалары мона бик яман карадылар. Газетабызны шэригатькэ тию белэн гаепли башладылар. Шуннан сон алар тарафыннан мона каршы язылган фикерлэргэ газетабызда урын бирергэ мэж,бур булдык. Сез белэсез, газета сартларныкы, алар уз фикерлэрен язалар. Мин бары хекумэткэ каршы фикерлэр булмавына гына дикъкать итэм. Иэрбер газета уз укучыларынын фикере белэн хисаплаша. Яна метод, хиж,аб, театр турында сез каршы кургэн нэрсэлэр — укучыларыбызнын фикередер. Сез аларны нугай укучылар белэн тигез итмэгез. Алар шулкадэр ачык дэлиллэргэ гаж,эеп итмэскэ мемкин тугел. Духовский бер вакыт эйткэн иде: «Меселманнарнын хатыннары минем (Духовскийнын) хатын янына килеп утырсыннар, танышсыннар»,- дип. Шуны мондагы меселманнар куймадылар. Хатыннарыбызны ирлэргэ курсэтер ечен шулай чакырта дип уйладылар.
Остроумов ж,энаблэре югарыда эйтелгэн мэсьэлэлэрдэ дэлиллэр китереп бэян иткэннэн сон, нугай газетачыларыннан зарланды: «алар мине миссионер8 дип атыйлар. Мин нинди миссионер? Менэ ничэ елдан бирле мин меселманнарга катнашам. Ничэ елдан бирле минем янымда хезмэт итучелэр бар. Шуларга Иичбер вакыт христианлыкка кучуне ендэгэнем юк. Петербургта меселман мэктэплэре турындагы кинэш мэж,лесен миссионерлар эше дип атадылар (комиссия эгъзаларынын бергэ алдырган рэсемнэрен курсэтеп). Менэ министр, менэ профессорлар: Будилович, узегез белгэн Катанов, Маша-нов, Байровинковлар, менэ Воскресенский, Горячкин, Яковлев (чуаш), Мирупиев, Балга-мибаев (кыргызлар). Боларнын кайсысы миссионер? Монда бер поп булса да, ул комис-сиядэ эшлэгэн кеше тугел. Барысы туры килеп кенэ рэсемгэ тешкэн. (Сузендэ дэвам итеп) Янэ нугайлар безнен мондагы эшебезгэ катышалар. Мэсэлэн, Гаспринский Теркес-тан мэктэплэре турында лэихэ тезеп, генерал-губернаторга ж,ибэргэн, Теркестанга яна генерал-губернатор куелган саен нугайлар монын кулына Петербургта докладной записка биреп минем естемэ шикаять итэлэр. Безнен мэктэп эшендэ, Теркестаннын ида-рэсендэ нугайларнын эше ни калган?! Гаспринский белэн мин ничэ елдан бирле таныш. Хат та язышып, курешеп тэ карадык, Иаман анлаша алмыйбыз».
Остроумов ж,энаблэренэ бу юлдагы тэфсилэтенэ каршы мин ж,аваплар биреп ма-таштым. Иэм дэ нугайлар белэн сартлар арасын аерырга торышу сэясэтенен хата булу-ын эйттем.
Остроумов ж,энаблэре мона каршы. «Мин,—ди,—казенный кеше, хекумэт мэнфэгать-лэрен кузэтэм, узем рус, чи рус (покладистый русский человек). Уземнен карашымны ачыктан сейлим. Миндэ хэйлэ, мэкер юк. Минем карашларым ечен берэу дэ гаеплэргэ тиеш тугел. Эмма Апанаевнын, ИбраИимовнын минем турында язганнары адэм кутэрер-лек дэрэж,эдэн тыш. Мин кубесенэ ж,авап бирмичэ дэ калдырам, лэкин лязем итэ ал-мыйм. Мин нугайларнын зарарына тырышмыйм. Эле семинариягэ ике нугай баласын
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
кабул иттем. Сартларга ничек хэерле икэнлегемне дэ бу китапта укырсыз (Остроумов
ж,энаблэре узенен «Сартлар» исемендэге зур бер эсэрен булэк итте). Менэ сез иске шэИэрдэге туземный мэктэбен барып курегез. Яна метод ничек куелганны курерсез»9.
Моннан сон Остроумов ж,энаблэре Теркестан меселманнарынын хэллэрен Иэм ха-лыкларыннан куп нэрсэ сейлэде. Бер миллэтне идарэ кылу ечен аларнын хэллэрен, рухи тормышларын Иэм диннэрен белу никадэр тиеш булганлыгына дэлиллэр китерде. Нугай газеталар белэн анлашылмавыннан Иэр ике тарафка (нугай вэ сарт) зарар гына булуын бу турыда ике як газеталары тарафында вакыт сарыф ителергэ тиешлекне сейлэгэннэн сон, мин рехсэт алып, вакытын кичергэнемэ гафу утенеп, уз юлымда бул-дым.
Киченэ зыялылар мэж,лесендэ булып, куярга эзерлэнэ торган «Хуж,а Иэм приказ-чик»нын репетициясен тамаша иттем Иэм шунда Теркестаннын яшусмерлэре белэн таныштым. Бу турыда язуны башка бер форсатка калдырып, Бохара мэктуплэрем хэтем итэм.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Р. Валеев. Рассмотрев следственное дело по обвинению Бургана Шарафа // Гасырлар авазы - Эхо веков.-2001.-№1/2.-С.87-101.
2. Р. Вэлиев. Фадига.-Казан,1996.-Б.81.
з. Б. Шэрэф. Бохара мэктуплэре // Вакыт.-1910.-26, 27 гыйн., 2, 4, 6, 9, 11, 13 февр.
4. Сенничелек (гар. «сеннэ» - хэдислэр дыентыгы) - Исламда «ортодоксаль», ягъни «хак» дин юнэлеше. Аныщ тарафдарлары купчелекне тэшкил итэ Ьэм узлэрен «хак дингэ ышанучылар» дип саный. Сеннилэр VII-IX гасырлар дэвамында диннец «биш баганасын» тэшкил иткэн иман китеру, биш вакыт намаз уку, ураза тоту, зэкят биру, хад кылу талэплэрен эшлилэр. Алла илчелэре булган пэйгамбэрлэр турындагы изге китапларныц ицдерелуе, Дэддал Ьэм МэЬди турындагы тэгълимат-лар булдырыла. Сенни белгечлэре X-XII гасырларда кэлям (схоластика) эшлэуне тегэллилэр. Хэзерге чорда меселманнарныц купчелеген сеннилэр тэшкил итэ. (Ислам. Белешмэ - сузлек.-Казан,1993.-
Шигыйчылык (гар. «шига» - партия, мэзЬэб) - социаль-сэяси эЬэмияте Ьэм тарафдарлары куплеге ягыннан Ислам динендэ сеннилэрдэн кала икенче юнэлеш. Шигыйлар Коръэнне Алла ицдергэн дип танысалар да, Галинец хэлифэлеккэ хокукын раслаган «Ике нур» дигэн сурэ, шулай ук башка сурэлэрдэге кайбер аятьлэр Госман редакциясендэге Коръэнгэ юри кертелми калдырылган дип баралар. Шигыйлар Сеннэне дэ таныйлар, тик аларныц Сеннэсе сеннилэрнекенэ туры килми. Ацар-да аларныц «Эхбар» (хэбэрлэр - риваятьлэр) дип аталган уз хэдислэре тупланган. Шигыйлар тезегэн хэдислэр дыентыкларындагы риваятьлэрдэ Мехэммэд сузлэре генэ тугел, Гали нэселеннэн булган имамнарныц сузлэре дэ зур урын алган. Иолалары ягыннан шигыйчылык сенничелектэн бик аз аерыла. Шигыйлар Мэккэгэ генэ тугел, Гыйрактагы Нэдэф шэЬэренэ (Гали каберенэ) Ьэм Кэрбэла-га (Хесэен каберенэ) дэ хад кылалар. Дин юлында «шэЬид булучыларны» хермэтлэу , искэ алу йолалары шигыйларда шактый кечле. Аларныц иц зурысы - Гашура бэйрэме. Шигыйлар уз язмала-рында сурэтлэр ясауга да каршы килмилэр. Шигыйчылык Гыйракта, Иран, Иэмэн, Эфганстан, Пакьстан Ьэм Ьиндстанда таралган, Азэрбэйдан Ьэм Тадикстанда да бераз сакланып калган. (Шунда ук.-Б.162-164).
5. Остроумов Николай Петрович (1844 - 1904) - тарихчы, шэрык белгече. 1877 елдан башлап Ташкентта яши. Терки халыкларныц тарихын Ьэм телен ейрэнэ.
6. Бу исемне вокзалныц ике башындагы зур вывескада ике терле язганнар. Берсе «станция Карачу-кат», икенчесе «станция Карачукыт» бутэн станциядэ меселманча вывеска куренмэде.
7. Мэгарри Эбел Галээ - гарэп шагыйре Ьэм фикер иясе (973 - 1057/1058). Купсанлы фэнни трак-татлар, «Лезумият» исемле фэлсэфи-гуманистик эчтэлекле дыентык авторы. Аныц идаты купче-лек татар шагыйрьлэренэ йогынты ясаган
8. Укучыларыбызга мэгълум ки, миссионер исеме православныйларда махсус рухани вазыйфа иял-эренэ, братстволарныц эгъзаларына эйтелэ. Мэсэлэн, Казанда «братство святого Гурия». Эмма миссионерныц безнец газеталарда кулланылган мэгънэсе, ягъни ассимиляторлык (миллэтлэрне тэмсилгэ хезмэт итуче) рухани булмыйча, гражданский да була алганга Остроумов дэнаблэренец сузенэ мантыйкча юл бардыр.
9 Бу мэктэпне курергэ бик телэсэм дэ, кызганычка каршы, форсат таба алмаганлыктан, курэ алма-дым.- Б. Ш.
СУЗЛЕК:
ЭЬали - халык, бер дирнец халкы
Эднэби - чит ил кешесе; ят кеше
ЭЬле кыйбла - кыйбла кешесе, ягъни меселман
Эгъла кэлимэ - иц югары суз
Эсэр - тарихи истэлек, булып уткэннэрнец эзе
Бари Алла - АллаЬныц бер сыйфаты (юктан бар итуче, яратучы)
Бэгъзан - кайвакыт, кайчакта
Бэд - начар, бозык, явыз, яман
Б.136-137).
Бэлдэ - ил, дэулэт Бигэр - кирэкле, файдалы Би-касаб - камыштан ясалган
Вакыф - еммэт, мэхэллэ ечен мирас итеп калдырылган акча, байлык
Васита - бэйлэу чарасы, арадаш
Вэрид - чираттагы намазлар
Ведуд - гэудэ, барлык
Гадэд - сан
ГалиЪенэ - каршы
Гашурэ - мехэррэм аеныщ унынчы кене (дини бэйрэм)
ГаЬед - килешу; ескэ алган бурыч
Газел иту - урыннан тешеру, читлэту
Гокук - тыщламау, игътибарга алмау
Гыйззэте нэфес - уз-узен сеючэнлек
Гыйлавэ - естэмэ
ГеруЬ - теркем
Дэфыгъ - яклау, ярдэм иту
Даиз - дерес, яраклы
Дэзбэ - экстаз
Дэнубе - шэркый - кеньяк-кенчыгыш
Дэмыгъ - дыю, туплау
Зикер иту - искэ тешеру
Игътикад - ышану, инану
Игътирраз - каршы сейлэу, кире кагу
Имтияз - естенлек, башкалардан аерылып тору
Интикам - уч алу, ачу кайтару
Истигъмаль - куллану
Истифадэ - файдалану, файда куру
ИстифЬам - сорап белу, ащлатуны сорау
Ихтиляф - каршылык, туры килмэу
Идра - утэу, эшкэ ашыру
ИдгиЪад - тырышу, омтылу
Кабилият - сэлэт, булдыклылык
Кадим - иске, борынгы
Кашында - ечен
Кэштэк - тутэл
Кифая - дитэрлек, кирэк кадэр булу Коббэ - купол
Кыям - аякка басу, баш кутэру
Кыйбла - намаз укыганда йез юнэлткэн як, ягъни Мэккэ шэЬэре урнашкан як Лязим - мэдбури, тиеш
Мэгъмул - эшлэнгэн; тормышта кулланыла торган
Мэгъмур - тезеклэндерелгэн, биналар салынган
Мэгъруф - танылган, билгеле булган
Мэгыйшэт - тормыш, яшэеш
Мэдех - мактау, олылау
Мэкъбул - кабул ителгэн
Мэхкумият - хекем астында тору
Мэхсуль - уцыш, керем
Мээмур - берэр эшне утэуче, чиновник
Мэдбур - дэберлэнгэн
МэдЪул - билгесез, танылмаган, надан
МэЬди - шигый мэзЬэбендэге 12 нче имамныц исеме
Михраб - мэчетлэрнещ мулла намаз укыр ечен аерым эшлэнгэн урыны
Моназарэ - бэхэс, дискуссия
Мосахабэт - кара-каршы сейлэшеп утыру
Мотлак - абсолют, чиклэнмэгэн, бэйсез
Мусхэфе шэриф - Коръэн
Мудиб - сэбэп итуче, барлыкка китеруче, мотив
Меддэт - вакыт аралыгы
Мекаддимэ - суз башы, кереш суз
Мекайяд - ныклы
Менабигы сэрвэт - байлык, хэзинэ чыганагы
Менасыйб - яраклы, яраклылык; бер-берсенэ туры килешкэн; якын, бэйлэнеш Медриб - тэдрибэдэ исбатланган
МедтэЬид - тырышучы; дин китаплары буенча яща хекемнэр чыгаручы
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ --
Mocaдаpа - кулга тoшepy, кoчлан aлy Mocaнниф - aвтop, язучы, тoзyчe Mocтаxикъ - xaклы, лaeклы
Moтacappиф - xy^a; aepым oлканe, paйoнны идapа итyчe
Moтагaccыйб - фaнaтик, берар эшка бик нык бирелган кеше
Moxaкама - aкыл, тегаллек
Moxиб - coючe, яpaтyчы, татриот
Moxбиp - кoppecнoндeнт, xабаpчe
HамYна - ypнак, oлгe
Hаcapa - xpиcтиaн
Hафакa - ятимнарга (aepunraB xaтыннapгa) бирелган aкчa; яшаy oчeн кирак бyлгaн мaл
Hoфyз - aвтopитeт, таэcиp
Paдигъ - ^шучь:, кaйтa тopгaн
Pибa - нроцент aлy
Pигaя - кaйгыpтy, rnpay, таpбиялаy
Capтлap - yзбаклаp
CaqarnTO - турылык, дycлык, дopecлeк
Cамаpа - натида
Cаpxад - чик
Tacныйф - китaн язу
Tабагa - гpaждaнин
Tагaccыб - фaнaтизм
Tагapыз - бep-бepceна кapшы булу, кapшылык Tадкыйк - нечкалан, тегал тикшepy Tакaeд - чиклаy, кaлыплapгa кepтy Tамcил - accимиляция, йоту
Tаcаллaт - бepаyнe уз билавенда тоту, aныщ ocтeннан yзe телаганча xoкeм йopтy
Tафcыйлaт - дентеклау, aepын-aepын aщлaтy
«Tаypaт» - яhyдилаpда Myca найгaмбаp китaбы
Tаxcил - белем aлy
Tаxаммeл - тузу, чы^дау
Tаxкыйpь - xypлay, xyp иту, аhамият бирмича тубан куру Фикъhe - иcлaм дине ма^алаларе тypындa белем Xaxам - paввин, яhyдилаpнeщ дин бaшлыгы Xaлкa - тугарак, айлана
Xaшия - бер китaпныц эчталеген aчыклayчы икенче бер кш^, аcаp
Xаpиф - aкылдaн язгaн
Xаccac - cизгep, тиз отза тopгaн; узенчалек
Xилaф - таршы, яpaмaгaн эш, кире, ттекаре
Xидaб - наранда
«Шариф» лагабе - «шариф» aтaмacы («шариф» - найгамбар наceлeннан бyлгaн кеше Шаpex - aщлaтмa, aчыклaн aщлaтy; берар китaпныц aвыp ypыннapын aчыклaн aцлaтy Шoдагaть - бaтыpлык, кыюлык Шимaли - тoньяк
Cтaтья нpoфeccopa P. Baлeeвa и Ш. Baлeeвa coдepжит нyбликaцию «Byxapcrax ниceм» (1910) тaтapcкoгo жypнaлиcтa и oбщecтвeннoгo деятеля XX в. Бypxaнa Шapaфa. B «Пдоь-мax» Б. Шapaф oниcывaeт ноложение мycyльмaн Cpeднeй Aзии, aнaлизиpyeт нричины бyxapcкoгo мятeжa 9-19 янвapя 1910 г.
Рэмзи Вэлиев,
тapиx фaннape дoктopы, Шамил Вэлиев,
TaiapciaM Pecпyбликacы Фaннap Aкaдeмияceнeц Ш. Mapжaми иceмeндaгe Iapиx институты acпиpaмIы
РЕЗЮМЕ
