CC BY
8балтач Мэмэтев нэселе
Сузебез — XVII гасырда Татарстан-ныц хазерге Эгерж;е районына кера торган Балтач авылын нигезлаган Балтач Мамат улы, аньщ ата-бабаларына байле вакыйгалар Ъам хазерге насел давам-чылары турында.
Татарстан Республикасыныц Магариф музее директоры Хава Фатыйх кызы Ат-ряскинаныц ярдаме белан куптан тугел гена Балтач авылыныц тарихына караган кыймматле шахси архив материаллары белан таныштык. Эгерж;е шаЬаренда яшау-че ЗеЬра Мехаммадетдин кызы БаЬаветди-нова атисеннан калган тарихи язмаларны куз карасыдай саклаган.
ЗеЬра ханым Балтач Маматев населе-нец давамчысы икан. Насел шаж;араларен-да иц борынгы буын — Балтач белан гена чикланмича, аннан да элеккерак сигез буын тармагы язылган. Димак, бу шаж;арада ЗеЬра ханымныц барлыгы 15 буын баба-лары теркалган Ъам ул узе 17 нче буын бу-лып тора. Борынгыдан езелмича килуче шушы шаж;ара язмалары Ъам бу шахси ар-хивта тупланган кыймматле тарихи магъ-луматлар — аЬамият ягыннан аерым бер насел яиса тебак тарихы булу кысасына гы-на сыешмыйча, гомуммилли тарихыбыз ечен да саллы табыш. Ченки алеге шаж;а-ра фан даирасенда моцарчы билгесез иде. Татар шаж;араларе буенча иц зур белгеч, галим Марсель Эхматж;анов ацгамабез ва-кытында бу шаж;ара белан таныш тугелле-ген белдерде.
Кыймматле мирасны саклап килган ЗеЬра БаЬаветдинева — сигез балалы иш-ле гаилада 1926 елда деньяга килган. 1948 елда Ижевск каласында Медицина инсти-тутын тамамлап, 42 ел давамында, нигез-да Эгерж;е Тимер юл шифаханасенда та-биба булып эшлаган херматле шахес. Да-магате — Фоат Хаж;и улы БаЬаветдинев ж;аваплы вазыйфаларда хезмат юлын уткан, хазерге вакытта Эгерж;е районыныц сугыш ветераннары советы раисе урынба-сары. Тарихи материалларны ЗеЬра ханымныц атисе — тиран гыйлемле зат, Ъавас-кар тарихчы Мехаммадетдин туплаган.
Мехаммадетдин Мехамматсадыйк улы Гыйльманов 1888 елда Алабуга еязе Тирса волостеныц Балтач авылында день-яга килган. Биографик язмасыннан аныц 1896-1897 елларда Иж-Бубый мадрасасен-да укыганлыгы, аннан соц бер ел туган авы-лында, бер ел куршедаге Кичкетац авылы мактабенда, 1900-1903 елларда Балтач мак-табенда белем алганлыгы билгеле. 1903 ел-
Г1-?
с^ггсСЗ,
ИГ'ЛхС
Уфа еязе татары Балтач Мэмэтевкэ бэиле «челобитная» фрагменты. XVII г. ахыры. Киров елкэсенец дэулэт архивы, 575 ф., 8 тасв., 747 сакл. бер., 232 а кгз.
да Казанга китеп, сагать эшена (кы-зы ЗеЬра апа айтуенча, Тепфер фа-милияле яЪудтан) ейранган. Казан-да сагать тезату Ьам ясау серларен ике ел узлаштерганнан сои, 1905 елда Сарапул шаЬарена урнаша. 1914 елда туган авылына кайтып яши башлый. 1931 елда бераз Са-лагыш авылында торгач Сарапул каласына кита Ьам озакламый гаи-ласен да шунда алдырта. Бер елдан Ижевск шаЬарена куча. 1964 елда картлык буенча пенсияга чыккан. Мехаммадетдин абзый узе кыска-ча гына язган тормыш юлы шул ра-вешле. Бу фидакяр зат Ижау шаЬа-ренда 1971 елныи 15 сентябренда вафат булган. ЗеЬра апа сейлавена караганда, атисе сагать эшена бик оста булган. Тепфер белан якыннан аралашып, ныклы хезматташлек иткан. Аньщ сагатьларен Макар-ж;ага илтеп саткан. 1905-1914 еллар арасында Маскаудаге сагать корпусы ясаучыларны Сарапулга кай-тартып, француз механизмлы са-гатьлар ясауны оештырган (ЗеЬра апалар еенда шул чордагы бер са-гать хазергача вакыт агышын исап-лап тора). 1923-1924 елларда Бал-тач авылында ике катлы бик матур йорт тезеган. Совет хакимлеге ел-ларында контора, колхоз идарасе, сельпо Ьам кибет кебек оешмалар урнашкан бу йортныи бинасы ха-зер да исан. 1920 нче елларда М. Гыйльманов уз авылында коммуна оештырган. Анда авыл хуж;алы-гы эшлареннан тыш ат чанасы, дуга, чаигы ясау, химик язу карасы азерлау артеле эшлап килган. Ул идара иткан коммуна колхозга ай-лангач, оештыру салатена осталы-гын исапка алып, колхоз оештыру ечен аны Салагыш авылына куче-ралар. Лакин большевиклар парти-ясе агъзасы булмаганга ж;итакче-лектан читлаштерелган. «Раскулачивать» ителу хавефе тугач Сарапулга китеп барган. 1943-1945 ел-ларда советка каршы котыртуда га-епланеп зинданга ябылган. Оста-кул анда да тик ятмаган: сагать мастерское оештырган. ЗеЬра ханым Татарстан Милли китапханасена булак итеп бирган гарап язулы ки-таплар арасында Казан, Байрут, Ка-
УЧ. ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
-<90>--
hиpа, Димашкъ hам Mакка кeбeк теpлe ка-лaлapдa нашep итeлган аcаpлаpнeи 6УЛУЫ дa M. Гыйльмaнoвныц фи^и дaиpаceнeи кицлeгeн кypcата. Бaлтaч aвылындa ТУЫП ycкан тaнылгaн жыфчы Бyлaт aгa Бaлтaнoв cейлавe бyeнчa Mеxаммадeтдин aгa caбын кaйнaтy бeлан да шегыльланган, бик ocтa бaкчaчы 6УЛЫП, мapт aeндa пoмидopлapы пeшкан, тaбиблeк cалатeна да ия бyлгaн. Б.Бaлтaнoв yзe да cагaть тезатy cepлаpeн aннaн yзлаштepган.
Элeккeдагe xаллаpдан xабаpдap, кы-зыкcынyчaн Mеxаммадeтдин Гыйльмaнoв Уз наceлeнeи hам авылыныц yтканeна би-тapaф кaлa aлмaгaн, албатта. Бaлтaч авы-лыныц тapиxын ейpанy hам наceл шаж;а-pалаpeн тезу бyeнчa 1915 eлдa ул ныклaп шегыльлана бaшлaгaн. Tикшepeнy-эзланy-нe мyллa бaбacы Сайфyллaдaн (1769-1844) кaлгaн тapиxи язмaлapдaн укып, ул чopдa яшаган елкан буын кeшeлаpeннан, укыту-чылapдaн copaшып hам иц меhимe — ap-xив мaтepиaллapынa: гpaмoтaлap, мeжa те-нагалаpe, xaлык иcабeн алу h. б. нигезла-нeп бaшкapгaн. Ул 1917 eлныц aпpeлeнда бepeнчe маpтаба Mаcкаy apxивлapынa мax-cyc бapып, aйлap бye шyндa эзланган. A^ дa ул бep тaпкыp гына бapмaгaн. 1918 eл-ныц кезeнда да Mаcкаyда apxивтa бyлгaн. Бу тypыдa уз язмaлapындa xабаp кypeнма-cа да, мoны Бaлтaч aвылы зиpaтындaгы тaшъязмa чыгaнaк далилли. Aндa аниceна hам тyгaннapынa кyeлгaн гомуми кaбep та-шындa аниce Лaтыйфaныц 1918 eлдa 7 нчe oктябpьда вaфaт булуы, а «Mеxаммадeт-дин amcbi улганда Mаcкаyда» калуы языл-гaн. Сaклaнып кaлгaн кагaзьлаpeннан ку-peнганча, 1920 нчe eллapдa да, aннaн coц 1960 нчы eллapдa да тapиxи мaтepиaллap-ны ейpанyeн кyймaгaн. Xаттa вафат була-cbi eлындa да, май aeндa Уфадан — Диния назapатeннан Tафкилeвлаp наceлe бyeнчa бeлeшмалаp aлдыpгaн. M. Гыйльмaнoв, мaxcyc тapиxи бeлeмга ия бyлмaca да, 50 eлдaн apтык тapиxи магълyмaтлap туплау бeлан шегыльланган. Ул, hичшикceз, hа-ваcкаp тapиxчы hам apxивчы дип аталыф-га лaeклы. Mаcкаy apxивлapыныц 19171918 eллapдaгы xаллаpe тypындa язып кал-дьфган xабаpлаpe да кызыклы. Ул тупла-ган магълyмaтлap куп теpлe: шаж;аpалаp, теп неcxадагe тapиxи язма дoкyмeнтлap, Балтач hам Шapшaды aвыллapыныц мeжa кeнагаce, 1858 eлгы peвизия ^алык caнын алу) мaтepиaллapы, apxив дoкyмeнтлapы-ныц кyчepмалаpe, теpлe иceмлeклаp, cxe-матик плaннap, тaтap мopзaлapы нателла-
pe Яyшeвлap hам Tафкилeвлаp тypындa ки-тaплapдaн кyчepeлган езeмталаp, тaтap xaлкы тapиxыннaн гoмyми мaтepиaллap h. б. Даулат apxивлapындa табылмаган кай-бep магълyмaтлapныц hам мoцapчы билге-ceз булган кызыклы xабаpлаpнeц шушы шаxcи apxивтa табылуы, албатта, куаныч-лы.
Mеxаммадeтдин ага теpлe чыгaнaклap нигeзeнда тезeган наceл шаж;аpаceнeц теп бyыннapы бoлap: Xyж;aмшакep ® Mамep ® Kaдep ® Чиpyчe ® Apпaчы ® Дaнcе-яp ® Дaнъeгeт ® Mамат ® Балтач ® Ба-тыp ® Эмиp ® Башиp ® Сайфулла ® Гыйльман ® Mеxамматcaдыйк ® Mеxам-мадeтдин. Шажэдада aepым зaтлapгa rapa-та теpлe иcкаpмалаp да биpган hам наceл давaмчылapын 1960 нчы eллapгa xатлe е^ тап язып кaлдыpгaн.
Шажэдадаге иц аyвалгe кeшe — Xy-ж;aмшакep якынча иcап бeлан XV rarap-ныц бepeнчe яpтыcындa туган hам яшаган. Шаж^ада язылганча, ул Иж бyeнa TOp-мыш итаpга Ялгыяннан килган. Шажэда-те тезeган Mеxаммадeтдин ага язмaлapын-да «Ялгыян» aтaмacынa кapaтa aцлaтмaлap юк, Зеhpа апа да бу cyзнe шаpexли алма-ды, авыл иceмeдep дидe. Ялгыян — авыл иceмe дип кapaлca, андый авыл булганлы-гын ачыклый алмадык. Шажэдадаге «Ялгыяннан килган Иш бyeнa тopмыш Krep-га» диган гыйбapа кулланылуы да меЬим. Бу — тaтapлapныц Иж бyйлapындa XV га-cыpдa ук тепланeп яшаганлeклаpeна бep ишapа.
Xyж;aмшакepнeц Aккyз иceмлe бepтy-ганы Сен бyeндa калды диeла. Сен eлгa-cыныц cyл яpындa, A^ramm paйoнындa, накъ шундый иceмдагe тaтap авылы бap. Aныц бу шажэдадаге Aккyзга тypыдaн-тy-pы байланeшe булыфга мемкин. Сеннeц уц яpындa да (Бaшкopтcтaнныц Илeш pafe-нында), eлгaгa epaк тyгeл Лккуз иceмлe тяган бep авыл бap1.
Бишeнчe буындагы Apпaчыныц туу ва-кыты якынча XVI гacыpныц башына тypы кила. Aныcынa «Hapaт авылында калган» дип язылган иcкаpма да игътибapгa лaeк. Бу — 0rep:®;e paйoнындaгы Keтмаc eлгa-cы бyeндaгы Hapaт авылыныц Kaзaн xa^ лыгы давepeнда ук 6улгенлыгыне ишapа ита. Даулат apxивлapы мaтepиaллapы apa-cындa да бу тиpадагe aвыллapгa, aepым ал-ганда, шул ук Hapaт авылына байлe 1518 hам 1545 eллapгa кapaгaн яpлыклapгa иша-pалаp булуы магълум2. «Hapaт авылында калган» (а^ызык бeзнeкe. — P. M.) дип
БАЛТАЧ MdMdTEB НдСЕЛЕ
V^iÄf ' ; ? ^У/14 1 ; > ^ £ tf ■'- ■J 'btf í1 ■ ^ í-.t * ¿i *> 'r-'Y. J/ú^ 'i
^l/'íS^ ' W >\.rf ^ í ^ r^y л. I J^tjAî ■ .y g'í |
1 Je VÍV» с АЛ* OL- -л,-, b'r , \ Ul—L Jj ^JJ т I
f V 1 ^ iL с3 ^ -.U11 i-f f W/J л j* ^ ■ J 5 ¿АД ^ fVZj^AA ЦХ -¿ У*Xr$¿V ^
c^Д iI wU^u]^r\¿YJL£ Í^- ■ n'i-.i' ^Uíf ?JJ^j e.'L-- - J?f r oJulo» ^ ——1 * " - -
i,., W^^JfiAJi^Äi^Jrcx Hf» kli ^ ^^ k-ï'VO^
^/я— г ^-í^-v V*^
Ду^*^ l- jf + IlCí 4v^" î ■L -
f Ь У** * t tr ^ Ш '"J^ f:J f i i? r-J1 f L
щ í î^1^ JT rj^ , .Í^L I H y í' U I í
( rí j+d i f>- tí í/* „■■■ ■■ ^í tís / ^ Íj tJ ^ 17 1 IjíiD - L^.
stsyj 1 йЛ> -L
Мехэммэдетдин Гыйльмaнoв кyлъязмacыннaн бер бит. 1918 ел. З. Бэhaвeтдинoвaныц шэхеи apxивыннaн.
А. ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ 92>-—-
язылгач, Apпaчыгa кaдаpге бyыннapныц Hapaт aвылындa яшап, aннaн coигылapы кyчеп китканлеклаpена ишapа ита.
Шажэдада Apпaчыдaн тонгы еч буын тypындa еcтама магълyмaт биpелмаган. Шyннaн coh Бaлтaчныц yзе тypындa таф-cыйльлеpак язылган. AmiH «аувал Cалж;а-да» яшавен Зеhpа xaным Чилчада дип aH-лaтты. Hapaт aвылыннaн якынчa 20 чaк-pымлaп кенбaтыштa, Kетмаc елгacыныц Ижга гайтан ypынынa якын ж^да Чилча дип aтaлa тopгaн беp ypbrn бap. XVII rarap-дa aндa тaтap aвылы бyлгaн3. Mамат улы Бaлтaч, кypаcеи, бaштa шyндa яшагандеp. Шyлaй ук Бaлтaч aвылынa шaктый якын, Иж елгacы aшa, кapшы яктa гынa Чилча иcемендаге елга дa бap. Ул Ижга кoя4. Бaл-тaч Mамат улы шушы Чилча елгacы буен-дa яшаган дип та фapaзлapгa бyлa.
Cалж;адан coh тaгын беp ypындa яшап, oзaклaмыйчa, Бaлтaч aннaн дa яpты чaкpым читкаpак кyчкан. Э бaштaгы ypыны xaлык теленда Иcке Бaлтaч дип йеpтелган. Бaл-тaч кpеcтьяннapын бacтыpy ечен 1743 ел-дa Kaзaннaн пopyчик Kyдpявцев ж;итакче-легендаге racrap да шул иcке Бaлтaч aвы-лы ypынындa тopгaн5.
M. Гыйльмaнoв apxивындa caклaнгaн беp тapиxи дoкyменткa6 кapaгaндa, Иж бу-ендaгы Бaлтaч aвылы тиpаcендаге ж;иpлаp «бaшкopт» Бaлтaч Mаматевка — «зoлoтoй cтpелoк»кa XVII гacыpдa пaтшa гpaмoтa-cbi нигезенда биpелган. Kaйcы елдa б^ел-ганлеге тагaен айтелмаcа да, 1686 елгы Tpa-мoтaгa ишapа итеп, биламалаpе вapиcлa-pынa кaлдыpылгaн Ъам 1745 елдaн яcaкны «вoтчинник бaшкopт» бyлapaк, Уфaгa ту-лаpга диелган. Opенбypг гyбеpнa ганце-пя-pияcенеи 1754 елгы ^papEi бyенчa ж;aн бa-шынa yтызap диcатинадан Бaлтaч билама-лаpенеи чиклаpен билгелаpга кapap булган. Шушы дoкyментлap 1793 елныц мapт aен-дa тaгын беp гат pacлaнгaннap.
XVIII гacыpдaгы pевизиялаpда (1795 елдa дa) Tафкилевлаp кapaмaгындaгы T^-cа вoлocтендаге кpепocтнoй aвыллap итем-легенда Бaлтaч язылмaгaн. Э aннaн coигы pевизиялаpда бу aвыл Tафкилевлаp rapa-мaгындa итеп теpкалган7. Moннaн XVIII га-cыp axыpлapы — XIX racbip бaшлapындa Бaлтaч aвылы aлпaвытлap кoллыгынa rap-ганлеге aцлaшылca дa, тегал елы билгеcез иде.
M. Гыйльмaнoв apxивындaгы язмaлap-дaн бу вaкыйгaныц тагaен вaкыты aчыклa-нa. Гыйльмaнoв язyынчa, Бaлтaч aвылы Tафкилевлаp кapaмaгынa 1800-1802 еллap-
дa rapre^ MoHa aвыл xaлкыныц шaктый елешен Cебеpга жибаpy баpaбаpена ^е-шелган. Шаxcи apxивтa 1800 (яки 1802) ел-дa Cебеpга ж;ибаpелган гaилалаpнен теем-леге caклaнгaн. Aндa бapлыгы 51 кеше ^p-araap, xaтын-кызлap, бaлaлap) теpкалган. Иcемлекта кызыклы иcкаpмалаp да бap. Mаcалан, Mеxаммадетдиннен атиcенен бa-бacы Cайфyллa Баш^ улы «Бaлтaч Cебеp ж;ибаpелганда Гайнада yкyдa кaлгaн» диелган. Cебеpга ж;ибаpелYчелаpнен иcан-cay кaлгaннapы, cеpген меддатлаpен тyтыpгaч, янaдaн кaйткaнлыклapы язyлapдaн a^na-шылa. Mена бу фaкт, ягъни Бaлтaчнын гай-cы елдa Ъам ничек итеп aлпaвыт кapaмa-Tbrna кеpyе тypындa даyлат apxивлapындa мoнapчы чыгaнaклap тaбылмaгaн иде.
Aлпaвытлap бyйcынyынa кеpгач та, бaшбиpмаc Бaлтaчлылap oзaк еллap xa^m-кaть эзлап, даулат oешмaлapы бycaгaлapын Ъам маxкама юллapын as тaптaмaгaннap. M. Гыйльмaнoв apxивындa мoны pacлый тopгaн иcкаpмалаp шaктый. Mаcалан, «Me-xаммадъяp кpаcтиян фaйдacынa, бoяpлap-гa кapшы йepган габапле Петpoпaвлoвcкий кpепocтенa 3 елгa xeкем ителган, медда-тен тyтыpып, cалaмат кaйткaн»; «Гaбдpax-мaн Mаyлекай угылы — yткен кеше, 3-4 тел белган, бoяpлap кыcкaн вaкыттa гpaмo-тaны иcан кaлдыpыp ечен дип Уфaгa ил-тyче»; «Mаyлед кapт Cебеp ж;ибаpелган. Mаж;ит кapтлap беpлан беpга Mаyлекай aвылы иcеменда aтaлгaн aвылдa кaлгaн-нap»; «Файзyллa бик уткен Ъам гaкыллы кеше булган. Хатга кагaзь aкчa дa яcaгaн, имеш. Бaлтaчлapны Tифкилевлаp кулын-тн кoткapыpгa тыpышкaн, куп еллap, xат-тa 1830 нчы еллapгa кaдаp cyдлaшкaн. Yзе кaчyдa Уpынбypг шаhаpенда булып, aны кyлгa aлыpгa тентеганда Файзyллa ypыc мapж;acынын кулмаген киеп, белгеpтмай кaчкaн. Эшен yндыpa aлмaгaч тepек ж^е-на киткан». Mexаммадетдиннен уз aтacы Mexамматcaдыйкнын дa «1904 еллapдa 6o-яpлapгa кapшы кpаcтияннаpне кyтаpган»-леге иcкаpтелган. Mexаммадетдин Гыйль-мaнoвнын узенен да бу кaдаp мaтеpиaллap-ны Ъам дoкyментлapны туптвыньщ теп œ-бабе — шул ук aлпaвытлap белан низaглы ма^лане чишу ечен Ъам xaкыйкaтьне aчыклapгa oмтылyдaн бaшлaнгaн. Ченки кpепocтнoйлык бетеpелгач та Бaлтaч т^а-cендаге куп ж;иpлаp aвыл xaлкы билама-тенда бyлмыйчa, элекке ж;иpбилаyчелаp ку-лындa кaлгaн8. M. Гыйльмaнoвнын Mаcкаy apxивлapынa бapып эзланyлаpе да шул
балтач mqmqteb нэселе
М. Гыйльмановныц энисе Лэтыйфага куелган кабер ташы. Балтач авылы зираты. 2000 ел, октябрь. Р. Мэрданов фотосы.
ж;айсызлыкларны кейлау максатында баш-карылган.
Мехаммадетдин ага Бакыр Заводы авылы турында да яза. Шушы исемдаге татар авылы 1759-1760 елларда бакыр ж;и-тештеру заводы буларак нигезланган9. Ан-да Тафкилевларнец терле авыллардагы крепостной крестьяннары кучерелганнар. Балтачтан сергенга хекем ителучеларнец да кайберларе завод эше ечен Бакыр Заводы авылына кучерелган. Гыйльманов ар-хивында сакланган материаллар кыскача кузатканда шушылардан гыйбарат.
Югарыда язылганнарга естама раве-шенда даулат архивларында Балтач авылы Ъам населена байле кайбер магълумат-ларга да тукталыйк. Тирса волосте морза-лары Яушевлар Ъам алардан бу ж;ирларне сатып алган Тафкилевлар белан крестьян-нар арасындагы низагларга байле архив до-кументлары Ъам материаллар шактый. Фанни хезматларда да бу масьала игъти-
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
бардан читта калмый. Дерес, галимнар куб-рак Тафкилевлар белан байле, XVIII гасыр-дагы вакыйгаларны язалар, а алардан эл-гарерак чорда Яушевлар белан булган ме-насабатларга кагылмыйлар диярлек. Юк-са, Яушевлар да ж;ирле халыкка ж;абер-зо-лымны аз салмаганнар. Монда без да ма-каланец кысаларына зарури булган кайбер фактларга гына тукталабыз. Патша Иван Грозный тарафыннан XVI гасырда Казан ханлыгы ж;имерелгач рус хекумате файда-сына кылган хезматларе ечен Яушевларга Иж елгасыныц башыннан алып койган мирена кадар Ьам аца коя торган барлык ел-га-инеш буйлары Тирса волосте исеме бе-лан, грамота нигезенда, Яушевларга бирел-ган. Э Иж буендагы авылларда элек-элек-тан, шул исаптан Тирса волосте исеме бе-лан морзалар карамагындагы авылларда да, ирекле, ягъни крепостной кол булмаган та-тарлар да яшаган. XVI гасырдан башлап, XVII гасыр давамында Ъам XVIII йез ба-шына кадар Яушевлар андый иреклеларне терле ысуллар (куркыту, алдау, махкама Ь. б.) белан узларенец крепостной крестьяннары итеп яздыру саясатен алып барган-нар Ъам шуца байле равешта шахси била-маларен арттырганнар. Алпавытларга бай-сез татарларныц бер елеше формаль равеш-та башкорт булып язылып, икенче елеше узларенец ирекле булуларын раслаган рас-ми документлар-грамоталар алганнар. Шуца да карамастан, Яушевлар ж;ирле халык-ны уз буйсынуларына керта барганнар. Хатта авылы-авылы белан уз коллары итеп яздырырга тырышканнар. Масалан, 1562 елныц 22 июленда бирелган грамотада Тирса волостенец ирекле булып язылган Мордывый авылы кешеларе Ьам 1610 ел-да Яушевларныц узларе тарафыннан кол-лыктан азат ителеп, шул ук авылда яшаган татарлар 1646 елда Яушевларныкы итеп курсателганнар. Алар 1703 елда Яушевлар тарафыннан узларенец качак крепостной-лары дип белдерелганнар10. Шул равешта ук 1605 елгы грамотада ирекле булулары теркалган Биектау авылы татарлары да11 морзалар карамагына кертелганнар. Мон-дый халлардан тамам ж;афаланган халык читка, купчелек очракта Кама аръягына качкан. Лакин алпавытлар аларны да эзла-та Ьам таба торган булганнар. Масалан, 1646 Ъам 1678 елларда Тирсада Яушевлар-да теркалган Тукбулат Урмыбакты улы-ныц12 населеннан 8 гаила 1670 нче елларда Салагыш авылына качып килалар. Ан-да 20 еллап яшагач, Кама аръягындагы
д
Качкын aвылыныц (xaзеpге Aктaныш pa-^нына кеpa) яcaклы тaтapлapы чaкыpy бу-енчa шyндa кyчкaннap. куп еллap yткaч, Taфкилевлap шyлapны дa yзлapенеи кoл кpеcтьяннapы итеп теpкayне дayлaгaннap13. Mopзaлap ж^ле xaлыкныц yзлapенa бaй-cезлеклapен haм беp чopдa кpепocтнoйлык-тa булып тa, aннapы yзлapе ук aзaт ит^н-леклapен белдеpгaн дoкyментлapны кpеcтьяннapдaн алып юккa чыгapгaннap. Aндый дoкyментлapныц беp елеше мaxкa-мaлapдa яки бaшкa теpле гyбеpнa oешмa-лapындa дa жуелган14.
Tеpле aвыллapныц yзлapе белaн низаг-тa бyлгaн, иpеклapен дayлaгaн кpеcтьяннa-pbrna Яyшевлap куп мapтaбaлap кaмчы бе-лaн cyктыpy h. б. теpле ж^а^ биpyлapе мaгълyм. Macaлaн, 1690, 1696, 1697, 1722, 1733 еллapдa зyp ж^ату^ yткapелгaн15. M. Гыйльмaнoв тyплaгaн мaгълyмaтлapдa Кaныш Яушев белaн Mopдывый aвылы xaлкыныц киcкен менacaбaтлapен чагыл-дыpгaн xaбap дa ме^м. Tиpca вoлocтен-дaге ж;иpлapне aвыллapы, кpеcтьяннapы бе-лaн 1733 елдa Яyшевлapдaн Кoтлымеxaм-мaт Taфкилев caran aлгaннaн coh вакый-гaлap тaгын дa кaтлayлaнгaн. Moныц теп caбaбе дa — Яyшевлapдaн миpac булып, чишелмичa килгaн иpекле кpеcтьяннap бе-лaн низaглы мacьaлaлap. Taфкилев узевд бaйле дип иcaплaгaн кaчкын кpеcтьяннa-pын эзлaтyгa кеpешкaн, haм, нaтиж;aдa, 1742 елгa 200 дaн ap^œ гaилaне Яушев-лapныц xaзеp кaчкынлыктa йеpyче элекке-ге кpепocтнoйлapы дип белдеpa haм кте-кен чapaлap кypеpгa тoтынa16. Шул игап-
тaн Бaлтaч aвылындa (бapлыгы 27 xy^a-лыктa) яшayчелapне дa Taфкилевлap yina-pенеке дип белдеpaлap. Aлap бу oчpaктa 1646 haм 1678 еллapдaгы пеpепиcьлapдa Бaлтaчныц бaбacы Данъегет Дaнcеяpев бaлaлapы haм oныклapы (Бaлтaч тa шун-дa) белaн Tиpca aвылындa язылгaн дoкy-менткa тaянaлap17. Э Бaлтaч Maмaтевнеи 1664 елдa бaшкopтлap белaн беpгa швед ш-xoдындa Pигa янындa кaтнaшyы, шуньщ ечен Иж бyеннaн ж;^ б^елеп, беpтyгaны Tyйxyж;a h.б. кapдaшлapе белaн Яyшевлap-дaн aзaт булуын белдеpгaн 1691 елгы Tpa-мoтa юкка чыгapылгaн диелa18. Лндый дo-кyментлapны Taфкилевлap бетенлaй таны-мaгaннap haм ялгaн язyлap дип, caнлaшмa-гaннap19. Moннaн кypенгaнчa, Бaлтaч Ma-мaтевнеи бaбaлapы XVII гacыp ypтacындa Яyшевлap кpепocтнoйлapы дип язылган-нap.
1722 елгы xa^m иcaбен any дoкyмен-тындa иca Бaлтaч aвылындa яшayчелap яcaклы тaтapлap бyлapaк теpкaлгaннap20.
Taфкилевлapнеи гaмaллapенa Балтач-лылap киcкен кapшы чыккaннap. Ллap Mopдывый, Биектay, Чишмa, Ha^ap h. б. aвыллapдaгы кpепocтнoйлap белaн беpлек-тa бaш кyтapгaннap. Кaзaннaн гacкap ки-
теpелеп, кaнкoйгыч бapелешлapдaн COH кpеcтьяннap бacтыpылгaн. 1742-1744 ел-лapдaгы бу xaллap xaкындa тapиxчы C. Aлишев уз xезмaтлapендa куп язды21. Ул вaкыйгaлapдaн Бaлтaч нacеленa бaйле ypыннapынa rema кыcкaчa тyктaлaбыз. Бaлтaч шaж;apacендaге бyыннap apxив дo-кyментлapы белaн дoкyментaль pacлaнa-лap, шул ук вaкыттa еcтaмaлap дa бap. Ma-caлaн, Дaнъегетнен Бaкaй иcемле улы бул-гaнлыгы, Бaлтaчнын Tyйxy^a (pyc дoкy-ментлapындa «Tyйгyзaчкo, Toгyзaчкa» pa-вешендa язылгaн) иcемле беpтyгaны булуы h. б. белевд. Шyлaй ук 1742-1744 еллapдa-гы ыгы-зыгылap нaти^acендa Бaлтaчныц улы Илкa (aHa бу вaкыттa 58 яшь) haм шул ук ж^лнен Maдияp Юлдaш улы 1745 ел-дa пaтшaбикa Eлизaветa теемевд утенеч язып, Taфкилевлap белaн булган бaxac мacьaлacендa Macкayгa haм Петеpбypгкa бapгaннap. 1746 елнын бaшындa Aлкa Бa-тыp улы дa тyгaннapы apтыннaн бapгaн. Aлapнын эше xекyмaттa — Бaшкopт эш-лapе кoмиccияcендa 1746 елнын гыйнвa-pындa кapaлгaн, утенеч язучы Бaлтaчлы-лap дa кoмиccиянен 15 гыйнвap yтыpышы-m кеpтелгaннap. Кoмиccиянен 1747 ел 23 июнь кapapы бyенчa Бaлтaч aвылынын бap-лык 27 xy^aлыгы Taфкилевлapнен кpе-пocтнoйлapы дип белдеpелгaн. Илга Бел-тaч улы белaн иптaшлapен, кypacен, туган яклapынa тиз гевд кaйтapмaгaннap. Ченки, 1749 елнын 15 июнендa aлapнын туганы Xaлил Иезaй улы aгaлapын кypy ечен Mac-кayгa килгaн. Импеpaтpицa Елизавета ите-меннaн 1752 елнын 18 февpaлендa кунде-pелгaн фapмaн нигезендa шул ук елнын 25 февpaлендa Taфкилевлapгa кapшылык oештыpyчылapгa камчы белaн c^rapy ^a-зacы биpелгaн22. Ул вакытта xекем кapapы шул paвешчa бутса да, мaxкaмa эшлapе мo-нын белaн генa тaмaмлaнмaгaн. Балтач Ma-мaтев нacеле haм Балтач авылы xaлкы кoл булып яшay белaн беpкaйчaн да pизaлaш-маган, xеpлек pyxын caклaгaн haм xoкyк-лapын даулап килгaн. Гыйльмaнoвнын шaxcи apxивындa caклaнгaн, aлдapaк тac-виpлaп утелген дoкyменттaн кypенгaнчa, Бaлтaчлылapнын бaйcез бyлyлapы 1754
БАЛТАЧ MdMdTEB НдСЕЛЕ
Ьам 1793 елларда да танылган. XVIII га-сыр давамындагы зур тартышулар, махка-ма эшларе, кан коюлар натиж;асенда, ни-Ъаять, авыл халкын сергенга ж;ибареп, кар-шылык берникадар сындырылган. Мехам-мадетдин ага язуынча, Балтач авылы Таф-килевларга 1800-1802 елларда крепостной булып тулаем кертелганнар.
Балтач населена байле алеге шахси Ъам даулат архивлары документларын берга-лап чагыштырып ейранудан куренганча, алар бер-берсен бик яхшы тулыландыра-лар. Материаллардан тагын бер масьала — Казанга ясак тулаудан Уфага тули башлау-ларына байле равешта Ьам ж;ир биламасе-на менасабатта ясаклы татарларныц «баш-корт» катлавына язылулары ачык курена. Балтачныц ата-бабалары архив документ-ларында Ъам М.Гыйльманов язмаларында «ясаклы татар», «ясаклы бобыль» катла-вында язылганнар. Гыйльманов архивын-дагы бер документта ул «башкорт» катла-вында язылган. Бу уцайдан Мехаммадет-дин ага «Балтач баба ж;ир кетуда башкорт-лык правасына керган» дип искарта. XVII г. ахырларына караган (тегал елы бил-
* Челобитная — урта гасыр Рус даулатенда баш ору, утенеч кагазенец атамасы.
гесез) бер «челобитная»да* Балтач Мама-тев «Уфа еязе татары» буларак язылган документ та бар23. Мондый очраклар турын-да Д. Рамазанова Ъам Д. Исхаков к б. га-лимнар бик тафсыйльлап яздылар инде24. Балтач Маматев населендаге очрак — га-лимнарнец фикерларен куатлауче тагын бер документаль далил.
Язылганнардан Балтач Мамат улы на-селенец тарихы бик бай иканлеге ачыкла-на. Бу населдан чыккан куренекле, магъ-лум шахесларнец тагын берничасен айтеп китик:
— Валидов Юныс Нуриман улы (18891924) — Татарстанныц Жир эшларе халык комиссариатыныц беренче наркомы. 1917 елга кадар укытучы булган. 1918-1920 елларда Кеньяк фронтта комиссар Ьб. харби дараж;аларга ия булган. Нахакка гаепланеп, хекемга тартылган25.
— Валидов ИбраЪим Гыйльман улы (1902-1968) — Казан даулат университеты галиме, физиолог. Биология фаннаре докторы (1948), профессор (1950), ТАССР-ныц атказанган фан эшлеклесе (1954)26. Этисе Гыйльман белан Юныс Валидев ике-туган кардашлар. Аларныц бабалары — Балтач улы Бигаш тармагыннан.
— Халиков Илдар Шаукат улы — Яр-Чаллы шаЬаренец хазерге вакыттагы баш-
96.
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
лыгы. Аныц бабалары — Балтач улы Ур-тадбик тармагыннан.
Эле тагын бер кызыклы мисал бар икан. 2003 елныц 16 июненда чит илдан килган, елкан яшьтаге бер агай яныма кер-де. Аныц, ягъни Гунар Насыйховныц (1928 елда туган) атисе Хесаен — патша гаска-ренда артиллерия офицеры булган. Ватан-дашлар сугышы вакытында Ерак Кенчы-гыштан Японияга, аннан Теркияга китеп, Сабира Сатаева (Саратов ягы татарларын-нан) белан гаила корып шунда яшап, 1935 елда денья куйган. Этисе улганда яшь калган Гунар бик милли мохитта тарбиялан-ган. Гунар ага узе хазер бернича ай Терки-яда, аннан АКШта, Калифорнияда яши икан. Сейлам теле терекча диярлек, лакин Тукай Ъам Дардманд шигырьларен саф татар теленда сейлап шаккатырды. Аныц ати-аниларе да, узе да совет хакимлеге да-веренда ватаннарын, шунда калган кардаш-ларен курерга интизар булып гомер кичер-ганнар. Гунар ага, ниЪаять, Татарстанга — ата-бабаларыныц туган дирен курерга дип килган. Этисенец Балтач исемле авылдан иканлеген бела. Эмма кайсы Балтач? Та-
тарстанда мондый исемдаге авыллар ди-дау, Башкортстанда да бар. Архивлардан эзлап Гунар Насыйхов ата-бабаларыныц чынлап та Эгерде районындагы Балтач авылыннан иканлекларен ачыклаган идем. ЗеЬра ханымдагы шадара белан танышу Насыйховларныц да шушы ук населнеке булуын раслады. Язмыш дилларе Балтач населен алла кайларга да тараткан. Г. На-сыйховныц да бабалары — Балтач улы Ур-тадбик тармагыннан.
Макала ахырында Балтач населенец шадарасен Ь. б. кыймматле тарихи язма ис-талекларне саклаган ЗеЬра ханым БаЬавет-диновага, алардагы тарихи материаллар бе-лан танышуга ярдамлашкане ечен Татарстан Республикасыныц атказанган мадани-ят эшлеклесе Хава ханым Атряскинага олуг рахматларемне диткерам.
Тубанда Мехаммадетдин Гыйльма-новныц шахси архивындагы Ъам Россия даулат борынгы актлар архивындагы кай-бер материаллар кыскартылган халда такъ-дим итела. Авторныц Ъам документларныц тел Ъам стиль узенчалекларе узгарешсез сакланды.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Балтач авылында сакланган «Балтач картныц бертуганы Акхуда Иж буендагы Иске Аккуда авылын нигезлаган»леге турында сейлана торган риваять Худамшакернец бертуганы Аккуз белан бутаудан дип саныйбыз.
2. Марданов Р., Ьадиев И. Эгерде тебаге тарихы. — Казан, 2003. — Б. 11, 95.
3. Чилча авылы татарлары XVII-XVIII гасырлардагы архив чыганакларында терлеча: ясаклы та-тарлар дип та, «башкорт» катлавында дип та язылганнар. Бу авыл беренче мартаба 1622 елныц 23 июленда патша Михаил Федорович исеменнан бирелган грамотада телга алынган (Киров елкасе-нец даулат архивы (К0ДА), 575 ф., 1 тасв., 100 сакл. бер., 37 б кгз.). 1722 елда бу авылда 8 худа-лык булган, халкы ясаклы татарлар булып язылган (Россия даулат борынгы актлар архивы (РДБАА), 350 ф., 2 тасв., 3790 сакл. бер., 347 б кгз.). Чилча авылында 1800 елда «башкорт» катла-вындагы еч худалык булган (К0ДА, 582 ф., 2 к тасв., 71 сакл. бер., 1 кгз.). Шуннан соц бу авыл турында магълуматлар юк.
4. Ул елга буенда 1920 нче елларда нигезланган Татар Чилчасе исемле авыл хазер да бар. Ул тирада шул ук совет даверенда нигезланеп, хазерга беткан Рус Чилчасе да булган (Марданов Р., Ьадиев И. Курсателган хезмат. — Б. 108-109). Шадара язуындагы Салда атамасы Сайфулла мулла язмасыннан шулай кучерелган. Димак, Чилча атамасы элек Салда дип йертелган. Филология фаннаре докторы Ф. Гарипова Алтайда да Чулча исемле елга булуын яза (Гарипова Ф. Татарская гидронимия: Вопросы этногенеза татарского народа по данным гидронимии. — Казань, 1998. — Кн. 1. — С. 339). Татарстанныц Аксубай районындагы Селча, Буа районындагы Чилча исемле елгаларныц исемнаренда да, Ьичшиксез, уртаклык бар.
5. РДБАА, 248 ф., 5 тасв., 263 сакл. бер., 40 б кгз.
6. Бу документ — Балтач авылы дирларена хокук белдерган «аттестат копиясе» аеруча аЬамиятле булса да, Сарапул шаЬаре нотариусы В. А. Широкшин тарафыннан 1897 елныц 1 октябренда теп несхасеннан куп ялгышлар белан кучерелган. Шунлыктан аныц текстын монда такъдим иту мем-кин булмады.
7. Татарстан Республикасы Милли архивы (ТР МА), 3 ф., 2 тасв., 517 сакл. бер.
8. Масалан, 1917 елгы магълумат буенча Балтач авылыныц 366,7 дисатина дире булса, шундагы элекке алпавыт Халитовлар биламасе 4457,7 дисатина майданны ташкил иткан (К0ДА, 574 ф., 5 тасв., 390 сакл. бер., 13-20 кгз).
9. Марданов Р., Ьадиев И. Курсателган хезмат. — Б. 117; Бакыр Заводы авылыныц расми исеме — Варзино-Алексеевск, хазер Удмурт Республикасыныц Алнаш районына кера.
«
|_БАЛТАЧ МЭМЭТЕВ НдСЕЛЕ ^^
10. РДБАА, 248 ф., 5 тасв., 263 сакл. бер., 177 б-178 б, 206 кгз.
11. Шунда ук, 171 б кгз.
12. Тукбулат Урмыбакты улы 1679 елда вафат булган. Каберена куелган ташы безнец тарафтан Тирса авылы зиратында табылган иде (Марданов Р., Ьадиев И. «Таш архив» серларе // Гасырлар авазы — Эхо веков. — 2002. — № 3/4. — Б. 71). Бу шахеснец исеме XVII гасыр урталарында Яушевлар белан байле низагларны чагылдырган башка архив документларында да очрый.
13. РДБАА, 248 ф., 5 тасв., 263 сакл. бер., 252-253 кгз.
14. Шунда ук, 84 б, 176 кгз.
15. Шунда ук, 83 кгз.
16. Шунда ук, 73 б кгз.
17. Шунда ук, 202 б кгз.
18. Монда 1691 елгы грамотаныц Балтачлылар кулында булган несхасе юкка чыгарылу турында суз бара. Хекумат кармагындагы несхасе хазергача сакланган (РДБАА, 1173 ф., 1 тасв., 1100 сакл. бер.). Текстыннан еземта шушы макала ахырында бирелде.
19. РДБАА, 1173 ф., 1 тасв., 1100 сакл. бер., 73 б, 174 б-176, 203 б кгз.
20. Шунда ук, 350 ф., 2 тасв., 3790 сакл. бер., 349 б кгз.
21. Алишев С. Классовая борьба татарских крестьян Терсинской вотчины Тевкелевых в XVIII веке // Тезисы докладов научной конференции молодых ученых. АН СССР, ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова. — Казань, 1967. — С. 67-74; Алишев С. КаЬарман бабайлар: Татар крестьяннарыныц сыйн-фый Ьам милли азатлык харакате тарихыннан очерклар. — Казан, 1976. — Б. 31-40; Алишев С. Татары Среднего Поволжья в Пугачевском восстании. — Казань, 1973. — С. 55-58.
22. РДБАА, 248 ф., 5 тасв., 263 сакл. бер., 16-17 б, 37, 67, 190 б, 268, 270 кгз. Шул ук комиссиянец 4 июль карары буенча Мордывый авылыныц да 25 худалыгы Тафкилевларнец крепостнойлары дип карар чыгарылган.
23. КОДА, 575 ф., 8 тасв., 747 сакл. бер., 232 а кгз.
24. Татарская нация: история и современность. — Казань, 2002. — С. 21-107, 125-147.
25. Татарская энциклопедия. — Казань, 2002. — С. 530.
26. Там же.
Балтач авылы халыкпарыньщ шэ^эрэсе
1). Хуж,амшэкер баба. Сэйфулла менла бабайдан калган язулар буенча Хуж,амшэкер баба Ялгыяннан килгэн Иш буена тормыш итэргэ. Аккуз белэн бертуган. Аккуз Сен буен-да калган.
2). Хуж,амшэкер бабаныщ угылы Мэмер.
3). Мэмерне^ угылы Кадер.
4). Кадерне^ угылы Чируче.
5). Чиручене^ угыллары: Тагай Иэм Арпачы. Габдулла бабай сейлэве буенча, Арпачы Нарат авылында калган. Анда хэзерге кендэ дэ «Арпачы тарлавы» исемендэ урын бар дие. Тагай тереклек иткэн урын Иш буенда «Тэрэтул»дэ, хэзерге «Оброшный кул» тирэ-сендэ диде. Габдулла бабай сузеннэн 1915 елда яздым1.
6). Арпачы угылы Ж,ансеяр.
7). Ж,ансеяр угылы Ж,анъегет. Ж,анъегет Ж,ансеярев иске документлардан мэгьлум: ясашный бобыль булган.
8). Ж,анъегет угылы Мэмэт.
9). Мэмэт угылы Балтач. Балтач бабай эувэл Сэлж,эдэ, со^ыннан Иш буеннан ике чакрымдай урында «Салкын чишмэ» («Суык чишмэ») башында йорт салып тереклек ко-рып, шул урынга Иэм ж,ире, урманына грамота ясаткан. Балтач баба ж,ир кетудэ башкорт-лык правасына кергэн булырга ошай. Шул вакыт Пельга да «Суык чишмэ» башында булган. Аннан Пельга кучкэн «Эчкэн кул» башына. Балтачныщ балалары кубэеп, «Суык чиш-мэ»дэн ярты чакрым урынга - Барж,ы суы белэн ике арада Балтач авылы булып урнаш-кан. Балтач бабайньщ йорт урыны - «Суык чишмэ»не^ югары ягында 1865-1870 нче ел-ларда да кумелеп бетмэгэн чокырлар Иэм кирпеч ватыклары сакланган булган. Шул урында тереклек итэргэ Казанга барып грамота ясаткан. Эмма купме дисэтинэ ж,ир билэргэ дигэ-не мэгьлум тугел (ж,ан башына 30 дисэтинэ, э ж,ан башы мэгьлум тугел). Балтач бабаныщ кэсебе чолык чабып, чолык кету булган. Мал асрау, иген игу аз булырга ошай. Балтач бабай ясаткан грамотада «Салкын чишмэ», «Бакты чишмэсе», «Тэбэ кордык», «Ак сыер» (?), «Чибэртау»2 Иэм башка урыннар булып Ишне^ сул ягында да чолык кетуе мэгьлум. Ауга Иэм корт карарга барганда ризыкланырга Иэм тен кунасы урыннарына урман янды-рып, шалкан чэчеп куя торган булган.
98,
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ
10). Балтачныщ мэгълум булган угыллары: Батыр, Бикчура, Бигэш, Уртаж,бик, Чуен [тагын еч улыныщ исемнэре билгесез].
11). Батырныщ улы Эмир. Бик-чураныщ улы Мостай. Бигэшне^ улы Ахмэр. Уртаж,бикне^ улы Аеткол. Чуенныщ улы Сэйдун.
12). Эмирне^ улы Бэшир. Мос-тайныщ улы Фэез. Ахмэрне^ улы Меслим. Аетколныщ улы БиктаИир. Сэйдунныщ уллары: Сэйфулла, Яхъя.
13). Бэширне^ уллары: Сэйфулла (1769-1844) Иэм Габит, кызы Са-хибж,эмал. Сэйфулла мулла Гэйнэ-дэ укыган. Халык Себер ж,ибэрел-гэндэ Гэйнэдэ калган. Эгерж,едэ мулла булган. Фэезне^ улы Ягъкуб. Меслимне^ улы Вэлит. БиктаИир-ныщ уллары: Хэмит, Мэж,ит. Сэй-фулланыщ уллары: Сэйфетдин (1812-?), Ж,элалетдин (1815-?), Кэ-малетдин. Яхъяныщ улы Зэйнулла*.
14). Сэйфулланыщ улы Гыйль-ман (1812-1858).
15). Гыйльманныщ улы Мехэм-мэтсадыйк (1856-1935).
16). Мехэммэтсадыйкныщ улы Мехэммэдетдин (1888 елда туган).
Мин, Мехэммэдетдин Мехэм-мэтсадыйк улы 1888 елда туган, 29 яшемдэ Балтач авылы халкы бир-гэн доверенность белэн Мэскэудэ Писцовый, Межевой Иэм Министерство юстиция ар-хивларында 1917 нче елныщ 16 нчы апреленнэн башлап безне^ - димэк, Балтач авылы-ныщ Иэм Шаршада, Наж,ар, Чишмэ, Тоба, Мордывый, Биектау Иэм Тирсэ авылларыныщ ж,ирлэрен алпавыт Тифкилевлэр нидэй юллар белэн узлэштергэннэрен белергэ доку-ментлар эзлэдем.
Межевой архивта Вятка губернасы булемендэ Генеральный межевание планын Бал-тач Иэм Тирсэ исемендэ тапмадым, эмма специальный план бар. 23000 дисэтинэ Балтач, Шаршады авыллары белэн Тифкилевлэр исеменэ ныгытылган. Беренче планга межевой 1810 нче елда йереп, спорлар сэбэпле, башкортлар Иэм башка курше авыллар белэн межа озак вакыт ныгытылмай торган. Балтач-Шаршада исемендэге дача Тифкилевлэр исеменэ 1858 нче елда ныгытылган. Шул елда зур мэхкэмэлэр спорсыз исемгэ кертеп, ныгытырга кушкан, «башкортларныщ ж,ире кергэн булса, анларга икенче ж,ирдэн бире-лер» дигэн суз берлэн узлэреннэн ж,авапны тешергэннэр.
Шул ук Тифкилевлэр исеменэ 23 000 дисэтинэ ж,ир шулай ук беренче межа 1810 нчы елда йерсэ дэ, 1858 нче елда ныгытылган «Тирсэ авыллары белэн» исемендэ бу 46 ме^-нэн артык ике дачадагы Тифкилевлэр узлэштергэн ж,ирлэр хыянэт юлы белэн ныгытылган. Яушевтан 3000 сумга алган булсалар да, искедэн уз ж,ирлэре дип ныгыттырганнар.
Тугызынчы авыл - Бакыр Завуты дачасы Тифкилевлэргэ хэзинэ ж,иреннэн бакыр за-вуты салырга бирелгэн. Бакыр Завут ж,ирен бер урында курсэтэ «Лэле3 дачасыннан ае-рылган» дип, икенче урында курсэтэ «казна ж,иреннэн завут салу ечен киселгэн» дип, еченче урында «Тифкилевлэрне^ узлэре ж,ире» диеп. Эмма «узлэре ж,ире» дигэн урын
* Моннан соц тармаклар бик куп, аларныц барысын да язмыйча, шадаране тезеган Мехаммадетдин Гыйль-манов тармагын курсату белан чикланабез.
М. Гыйльманов. 1940 нчы еллар. Фото З. БэИаветдинова архивыннан.
БАЛТАЧ МдМдТЕВ НдСЕЛЕ
да бик шикле, «1760 нчы елларда Тифкилевлэр завут салган булырга ошай» гына диел-гэн. (План белэн межевой кенэгэдэн башка мэгълуматлар Писцовой архивта). Шул ук Межевой канцеляриядэ куренэ - безне^ Оренбург губернасы вакытыбызда Уфа еязе, Байлар вулысы булганда безне^ ж,ирне^ Балтач исеменэ генеральный межасы юклыгы. Булса да отвод вакытында булган межа гына булыр. Ченки мин белдем: эувэл генеральный межа берлэн зур районнарга булгэннэр дэ, со^ыннан Иэр авыл узенэ у^гай булсын ечен специальный межа берлэн булгэн. Шул сэбэпле Балтач ж,иренэ чын генеральный -бетен межа юк.
Тирсэ дачасын Тифкилевлэргэ янэшэ-тирэ менлалар Иэм поплар ант белэн «1765 нче елныщ 19 сентябреннэн элек тэ бу Тирсэ ж,ирендэ Тифкилевлэр бар иде» дип гуаИ-лык биру аркасында ныгытылган. Бу ант эчу 1810 нчы елларда булган. Меселманнардан ант кылдыручы Биектау менласы булган, башкортлар тарафыннан куренэ Фэйзулла Бая-зитов Иэм башкалар. Межа йергэндэ Тифкилевлэр тарафыннан ГабделваИап Вахитов (Тирсэ татарларыннан, Вяткада зимлэмирлек гыйлеменэ укыган кеше, Тифкилевлэр укыт-кан) булган. Димэк, аларныщ домашний - уз зимлэмирлэре була.
Тирсэ дачасын межевать иткэн вакытта булган прошение, протоколлар 1200 табак-тан артык бер тергэк Писцовый архивта ята. Мэскэудэ Писцовый архив Кримлэ эчендэ Межевой архив янында булса да, баскычлар арасында начар булмэдэ иде.
1917 нче ел ж,эендэ актардым Министерство юстиции архивында (Девичье Поледа) -безне^ Балтач бабайныщ хезмэт итеп алган, билэгэн ж,ирлэрене^ грамоталарын тапма-дым. Архивариус сейлэве буенча, андай иске грамоталар архивта 30 миллионнан артык булып, Наполеон сугышы вакытында Наполеон солдатлары архивтагы грамоталар[ны] ташлап, урамда, я^гырда череп ятып кубесе югалган, калганнарыныщ да «тэртибе чуа-лып, бугенге кенгэ дэ тэртипкэ кертеп бетерелгэне юклыктан тиз эзлэп табарга Иич мем-кин тугел» дип ж,авап бирде. Шулай ук Наполеоннан элекке зур пожарда да куп янган ди4. Министерство юстиции архивында таптым патша кэнсэлэреннэн Мордыбый авыл халкы-ныщ жалобасына каршы «Ответное письмо-постановление»дэ болай дигэн: «Мордыбый авылында яшэуче чукынмаган татарлар хекумэткэ налогларын тулэп баручы ихтыярлы крэстияннэр Иэм анларны морза Яушев Каныш морза Ишинэй улы Яушевныщ Мордыбый крэстияннэрен кысарга-ихтыярсызларга хакы юк» дип язылган булса да, шул карардан Мордыбый халыклары файдалана алмаганнар. Яушевны Мордыбыйлар капка салып бэй-лэп, Иж елгасына батырабыз дигэндэ Яушев ж,алынып котылып калган, Мордыбый авы-лын «минем крэстияннэрем» дип, двэрэн Тифкилевлэргэ саткан. Тифкилевлэр Мордыбый, Тирсэ, Тоба, Биектау, Наж,ар, Чишмэ авылларын крепостной крэстиянгэ эйлэндер-гэч, Балтач авылы - ирекле халыкны да терле хыянэт юлы белэн 1802 нче елларда крэстиянгэ керткэннэр. Согнан Шаршада авылы урынында булган урыс халыкларын хэзерге Урыс Шаршады[сы авылы] урынына кучереп, Шаршады суы буена Тирсэ халыкларын ку-череп утыртканнар5. (Бакыр Завуты авылы Себер ж,ибэрелгэн халыклардан шулай терле, Иж буенда Тифкилевлэрне^ 9 авыл крэстияннэре, 40 000 [дисэтинэ] ж,ирлэре оешкан.
Тифкилевлэр кемнэр 11эм кайдан килеп чыкканнар?
(Карт укытучы Имаметдин Щэлалетдин улы Сэйфуллинныщ свйлэве буенча.
1917-18 нче елларда свйлэде)6.
...Тэвэккэл урыс хекумэтенэ баш салып, урыс хекумэте хезмэтенэ кучеп, дворянин дэрэж,эсенэ менгэн. Аныщ балаларыннан Котлымэт генерал дэрэж,эсенэ менеп, бик мэ-керле, уткен хатыныныщ ярдэменнэн файдаланып, башта Бэлэбэй еязендэ Килем, Я^а Авыл Иэм Ахун авылларын терле мэкерле юллар белэн узенэ крэстиянлеккэ кертеп, шун-нан ... Иж буенда яшэуче татар-башкорт авылларыннан Иэм аларныщ тиешлечэ файдалана алмай торган матур Иж буендагы урманнар, болыннардан, сулардан узене^ вотчи-насын оештыра башлай. Кайсы авылларны морза исемендэ йергэн Каныш морза Ишинэй улы Яушевтан сатып алган исемендэ, башкаларын башка юллар белэн узлэштерэ Иэм Тирсэ авылы ГабделваИИап Вахитов дигэн ж,егетне Вяткэгэ зимлэмирлэр мэктэбенэ ж,и-бэреп, шул Вахитов ярдэме белэн беренче ялган частный межа Иэм план ясыйлар. Вахитов бу планнарны ярым яшерен рэвештэ, Иж буйлап ауга йеруче булып ясаган Иэм шул ж,ирлэрдэн Тифкилевлэр файдалана башлыйлар. Аларны^ беренче кантуралары Тирсэ авылында ачыла, шунда 8 авылныщ тормышын хэл кылалар. 1810 нчы ел 12 нче июльдэ Сарапул зимлэмире - генеральный зимлэмир Антон Петров Иж буенда Вахитов Габдел-
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ
ЗеИрэ БэИаветдинова. 1980 нче еллар.
ваИап ясаган ялган межаны реставрировать итеп, 46 010 дисэтинэ 1862 сажинга план ясаган. Шул 46 ме^ дисэтинэ ж,ирне 1850 нче елнын ж,эендэ зимлэмир Павел Волосатов икегэ аерып ясаган Балтач-Шаршады исе-мендэге дача.
Тифкилевлэрнен Сэедгэрэйгэ тигэн 23 005 дисэтинэ 931 сажин. Шул дача ж,ирлэре буленэ Сэедгэрэй Тифкилевнен кызлары арасында: Хэдичэгэ - Чингиз хатынына Чуч-кан имениясе тия, Шаршады имениясе Гел-семгэ - генерал Шэех Али хатынына тия, Бал-тач имениясе Мэдинэгэ - Халитов ИбраИим хатынына тия. ИбраИим исэ Касыйм мишэр-лэреннэн, ата-бабалары Питербургта ресторан тотучылар була. ИбраИим узе инженер-речник, Ак Иделдэ русло тезэтудэ эшлэде. ИбраИим узе либераль-прогрессист, гаилэ-сендэ Равил исемле улыннан башкалары ли-бераллар булып, Равил исэ динче Иэм реакционер булып, Кызыл гаскэрлэргэ каршы су-гышта бетэ. Балаларыннан Гали 1918 ел ук-тэбердэн сон да Казанда - совет учрежде-ниялэрендэ хезмэттэ калды.
ИбраИим Мэдинэгэ ейлэну белэн Балтач авылында 1895 нче елларда аракы завуды
сала. Завуднын агач бинасы 1912 нче елларда сутелеп, таш завуд салды. 1924 нче елларда таш завуд ж,имерелгэч, кооператив аны тезэтеп 1929 ел Балтач калхузына кучте.
Тифкилевлэрнен фамилиясе Тэвэккэл дигэн бабалары исеменнэн алынган. Тэвэк-кэлнен улы Котлымэт 90 яшендэ вакытта Бакыр завудын салган Иэм 6 елдан сон, 96 яшендэ улгэн7. Бакыр эрету завуты 1773 нче елларда яндырылган. Котлымэтнен улы ШаИ-гэрэй юаш булган, хатыны - Касыйм боярлары кызы Зелэйха крэстияннэргэ бик каты булган. Зелэйханын уз янында йери торган кучеры Эбелкасыйм (Завуд Бэшэр ж,изнинен ж,изнэсе) сейлэве буенча, Бакыр Завудындагы бакыр эретэ торган завудлары янгач Зелэйха Питербурга барып, генерал танышларына куренудэн элек Югары мэхкэмэгэ ба-рып, завуты янгач «янадан ясамыйм» дип, ире дэ улеп, балалары да яшь булгач мемкин-лек югын сейлэй башлай. Шул вакыт генераллардан таныш булганы Зелэйханы сузеннэн туктатып: «Сез юлдан арып килгэнсез, бугенгэ сейлэшулэр, жалубалар калып торсын, безгэ кунакка кайтабыз» дип алып чыккан Иэм йортына алып кайткач Зелэйхага кинэш биргэн, ченки Зелэйха завутны баштанаяк ташласа, казнадан бакыр завудын тоту ечен хекумэт ж,иреннэн биргэн ж,ир Иэм урманнар хекумэт файдасына бирелэчэк булган. Икенче кен Югары мэхкэмэгэ баргач Зелэйха сузне узгэртеп: «Завуд янса да, балаларым усеп ж,иткэнче буаны саклаймын» дип сейлэгэч, 25 душ биреп буаны сакларга Иэм янадан корырга кушканнар. Янадан бакыр эрету завуды корылмаган, анын буасына келдэн поташ чыгару завуды салганнар.
Балтач янына Тифкилевлэр килеп каралты корулары 1840-1850 нче елларда булырга охшай. Каралтылары мэчет янында булып, Балтачта тегермэн[нэре] 1862 нче елларда булырга охшай. Тегермэн урыннары Балтачнын имана ж,ире булган. Боярнын крэстиянгэ эшлэткэн ж,ире чишмэ есте, 16-17 дисэтинэ ышна, 5-10 дисэтинэ Кичкутан якта, 30 дисэ-тинэдэй Барж,ы юлы ике яклап боярда иде...»
Разетдин агай сузлэреннэн «[...] Ж,элалетдин Ислам улы узе йерэкле булу аркасында боярларга эш эшлэп ж,ит-мэгэн. Хэтта уз энелэрен дэ эшлэтмэскэ тырышкан Иэм анларга боярга эшлэргэ кушма-ган. Шул сэбэпле Ж,элалетдин боярлар тарафыннан солдатка бирелгэн, ягъни гаскэри хезмэткэ. Солдат хезмэтеннэн берничэ мэртэбэ качып кайтып, бояр прикашчиклэрен кур-кытып киткэн Иэм бик акчалы булган. Коралы, пычагы Иэрвакыт ^анында булып, узенен батырлыгы аркасында Иичкемнэн курыкмаган.
БАЛТАЧ МдМдТЕВ НдСЕЛЕ
[...] Ата-анасы 1800 еллар башында Себер киткэндэ Дэулэтша бабай ярты яшьтэ бу-лып, анасыннан аерып алып калганнар. Имгэн сабыйны аерып алып, анасынын кукрэге ачык кее китуе халыкка нык тээсир итеп, Иаман да онытылмый. Дэулэтша укырга булдыр-магач Сэйфулла бабай аны кемешчегэ биреп, елфия чукергэ ейрэткэн.
[...] Гыйззэтулла бабай 1854 елда солдатка алына, Польшада кала. Улы Балтачка кайтса да, кертмэйлэр».
М. Гыйльмановныщ шэхси архивыннан.
Из отпускной памяти, выданной татарам деревни Терси Тогузачке Маметьеву с товарыщи о житье им по прежнему в деревне Салагуш и о плачении сверх Казанского ясаку
7199 [1691] г.
[... ] Подлинная отпускная дана челобитчику Тогузачку Маметьеву с роспискою и по тои Великих Государей грамоте велено им Тогузачку и Балтаске з братьями и с племянники жить на старых своих жеребьях в Уфинском уезде, в которои деревне они жили и ясак платили и деды и отцы их, и в ясаках и во всяких делех ведать их на Уфе, а в Казанских ведать не велено и по указу Великих Государей, царей и великих князей Иоанна Алексеевича, Петра Алексеевича всеа великия и малыя и белыя России самодержцев и по грамоте и на выписке по памете ближнего окольничего и воеводы Василья Федоровича Стрешнева нынешняго 199 года марта в 31 числа велено Казанского уезду Зюрейские дороги деревни Терси татарам Тогузачку Маметеву, Батырку Болтасеву, Искейку, Бине-кейку да Мурзагильдку Бокаевым жить в Уфимском уезде в деревне Салагуш и в ясаках и во всяких делех ведать их на Уфе, а ясаку платить им на Уфу сверх Казанского ясаку и оброку по пяти куниц на год и о том сия память дана.
РДБАА, 1173 ф., 1 тасв., 1100 сакл. бер., 2 кгз.
1745 г., декабрь. - Из челобитной ясашных татар деревни Болтачевой Медияра Юлдашева и Илка Балтачева
Всепресветлейшая, державнейшая Великая государыня императрица Елисавет Петровна Самодержица Всероссийская, Государыня Всемилостивейшая.
Бьют челом Уфинского уезду Казанские дороги Байлярской волости деревни Болтачевой ясашные татара Медияр Юлдашев, Илка Балтачев, а о чем тому следуют пункты.
1. Изстари прадеды наши Тогузачко да Болтачко Маметевы, Мамбет да Бакай Зинзи-гитовы родиною Уфинского уезду ясашные татара, и в прошлых годех прадеды наши Мам-бет Зианзигитовы сходили в Казанской уезд на ясак и жили у мурз Ишкей и Кадика князь Яушевых на их вотчинной земле добровольно сами собою, а не во крестьянстве и платили в Казань с одного двора медвиного ясаку, в чем имеетца отписи до первой генерали-тецкой переписи, а после тои переписи того ясаку в Казань с нас не требуют, так же прадеды наши платили ясаку в Уфу по семи куниц на год, и тому ж во время швецкой войны был родственник наш Болтась Маметев обще с Уфимскими башкирцами и татарами в походе под Ригою, для чего мы нижайшие как ясашные в подушную перепись и не написаны.
2. А в прошлом 7199 [1691] году по присланной из Москвы в Уфу грамоте по челобитью вышеписанных прадедов наших Тогузачки Мамбетева с товарыщи предписанным князьям Яушевым прадедов наших в крестьянстве не привлекать, и велено по тои грамоте ясаку платить по семь куниц на год в Уфу и судом и расправою ведомым быть в Уфе, по силе коей грамоты оному Тогузачку с товарыщи и оберегательная память дана, по которой памяти оной ясак по семи куниц на год мы нижайшие платили.
3. И в прошлом 1734-м году бил челом в Уфинской провинциальной канцелярии на нас нижайших и на родственников наших брегадер Алексей Иванов сын Тевкелев, будто мы нижайшие с родственниками нашими вышереченных Казанских мурз князей Яушевых
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
бeглыe кpecтьянья и бyдтo дocтaлиcь oнoмy Teвкeлeвy oт oныx мypз пo пpoдaжe и пpeдъ-явил в Уфимшэй пpoвинциaльнoй кaнцeляpии на oныx пpaдeдoв нaшиx Maмбeтя и Бакая влaдeльнyю выпиcь. A пoдлиннaя ль oнa выпиcь или пoдcтaвнaя, o том мы нeизвecтны. A как пpeдъявлeнныe князья Яyшeвы пpaдeдoв нaшиx и нac нижaйшиx к ceбe пpиcвoили вo кpecтьянcтвo, и каким oбpaзoм eмy Teвкeлeвy дали влaдeннyю выпиcь - тoгo мы нe знaeм, а eжeли пpaдeды и дeды наши и мы нижaйшиe пoдлиннo были иx кpecтьянья то б вo вpe[мя] гeнepaлитeтцкoй пpeжнoй пepeпиcи нaпиcaны были за ними в пoдyшнoй oклaд.
[...] 13. A нь^ мы нижaйшиe oт poдcтвeнникoв cвoиx чpeз пиcьмo yвeдoмилиcь, чтo пocлe oтъeздy нaшeгo poдcтвeнник наш Acaн Утeшeв eздил в Opeнбypx для пpoшeния из Opeнбypcкoй гyбepнcкoи кaнцeляpии пaшпopтa в Moc^y и в Пeтepбypx. Oнaя гyбepния пaшпopтa eмy нe дала и oтocлaлa в Уфинcкyю пpoвинциaльнyю кaнцeляpию пoд rapay-лoм, гдe и пoнынe oбpeтaeтcя зaпиpкaми. Да oкpoмя oнoгo Acaнa из poдcтвeнникoв нaшиx Заит Уcкeeв c тoвapыщи пять чeлoвeк имeeтцa в Уфe зaпиpкaны ж. [...]
K ceмy пpoшeнию пpocитeли Meдияp Юлдaшeв, Илка Бoлтaчeв тaтapcким пиcьмoм pyки cвoи пpилoжили:
Oшбy дoнoшeниягэ бэн Mэдийap Юлдаш угылы кулым куйдым, oшбy дoнoшeниягэ мин Илик Балтаж, угылы кульм куйдым.
1745 ел. - Илкэ Балтач улы hэм Mэhдияp Юлдаш yлынa Балтач авылы халкы исеменнэн Заид Учкэй улы язган хаттан
«Бeз, Балтач авылындагы кapeндэшлэpeнeздин булганындин, oлyглapдин вэ кeчeк-лэpдин вэ Ьюм xaтыннap, кыз бaлaлap - бapчaмыз hэp лэxзэдэ дoгaдaбыз. Эувэл... еэ-фэp кылгучы Илкэ агайга вэ йэнэ тэвэккэл кылып, бapчa ж1aннapны acaн кылып, xэляcлык эcтэp eчeн cэфэp кылгучы Mэhдийap агайныщ xoзypлapынa дoгaдaбыз hэp лэxзэдэ.
[...] Kapeндэшeнeз Xэcэн бapгaн иpдe Уpинбypгa пaшпopт eчeн. Йулда Шэфинeнs xeз-мэтчece Гaдeлшa мopзa Caкмap кала^нда тoтып, бэйлэп, мaллapыбызны алды, yзeмeз-нe газаплады. 6фeгэ Tэфкилэвкэ илтeп биpepмeн дип тopгaн xэлдэ Caкмap тypэceнэ мэгълум булгач, ул йaнapaлгa йибэpдe. Kapaвыл бepлэ илтeп Уpинбyp пpикaзыйгa йаб-тылap. Topa тopгaч йaнapaл aлдыpып copaды: «Нэ eчeн килдeнeз?» - дидe. «Бaшбypт eчeн килдeм» - дидeм вэ Ьюм айакына йыгылып бaшпypт тeлэдeм: «Pэxимлe, йиp йeзeнe билэгyчe oлyг падишаЬга гoзepe тэкьcыйpлыгымыз eчeн» - дидeм. Ул эйтдe:«Tэфкилэв эшe бepлэмe?» - дидe. «Бэли» - дидeм. Ул эйтдe:«Эшeнeз мoндa эшлэнep. Бэгъдэзан бapыpcыз» - дидe. Шундан corç öфeгэ йибэpдe. Шул кeндин биp[e] Ьюнуз 6фe кaлacындa гepифтapмыз вэ Ьюм Tэфкилэв эшeнe бeзнeн эшeмeз бepлэ тepкэмэккэ Caнaтдин9 указ килдe дип, куп кэгaзьлэp aлдыpып, выпиcкэ йacaды булганымызныщ вэ hэм йэнэ Tэфки-лэв талаткан Гaдeлшэдэгe малымны кaйтapa алып биpдe пулкувник.
Bэ йэнэ икeнчe xэл: ceз киткэч бep ай кaдэpeндин co^ пулк тopмaгa фaтиpcызлapгa бoйыpдылap дип вэ Ьюм фypaш биpмэгэ дип кeшe йибэpдe. Ул xэлдэ куп бoзык xэллэp йacaды. Пpaпypшик Tиxaмиpaв Kaзaныcкий пулыктан иpдe, ул apaдa пapyшчик Kyдpяceв килeп тopды. Йитмeш кeшe чаклы кaдэpe Иcкe Балтач авылында тopдылap вэ hэм ж,эузэ-нeн yнбишeндэ cэлaмэт кeшeлэp, бeзлэp hэм галамэт калдык, йyгapыдa йазылган ^xo-миpaвньщ ycaл xэллэpe бepлэ, биш кeшe 6фe кaлacындa гepифтap булып тopдык. Aлты ай кaдэpe... Инша Длла, cэлaмэт кайтып eйyлэpeмeзqэмeз бу xэлдэ.
Bэ йэнэ eчeнчe xэл: Mocтaйны Kaзaн кaлacынa aлдыpып, куп мал чыгып, йэнэ кайткач Maкcyд бepлэ Kaзaнгa aлдыpылып, hэнyз Maкcyд ^занда кyпpacкидa10, Mocтaй шул ук кyпpacкидa пpикaзыдa yлдe. Teтepмэгэ11 cэбэпчe Бакый coтник булды. hэм Maкcyдны кыюнга aлдыpып гaзaплaгaннap, ни эш бepлэ икэнeн бeлмэймeз... Kaзaндaгы йacaкны Ьюм hэнyз тyлэймeз. Бep мэpтэбэ ^зандан килeп алды вэ hэм pэнж1eтдe. Бэгъдэзан 6фeдэ тyлэдeк. Bэ йэнэ тypт кeшe eчeн дип, ^зан кaлacындaн килдe тoтмaгa дип. Бepce - Иша-ли, бepce - Mera^ бepce - Maнcyp, бepe - 6ниc иpдe. Aнлap eйyдэ йуклыгындин Hэдep мулланы, йэнэ Йeзeкэйнe диншyклэp Kaзaнгa тoтып алып киттeлэp... Bэ йэнэ xэлeмeзнeн тэкъcыйpы: ^зан eйэзe hич кeшe кepтмэйдep вэ Ьюм нэpcэ caтмaйдыp. Йaкындaгылap
РДБАА, 248 ф., 5 TacB., 263 cara. бер., l6-l7 б кгз.
БAЛTAЧ MдMдTEB HдCEЛE
вэ Иэм Бакый сотник «керсэлэр вэ Иэм курсэ^ез - тотыщыз» дип йаза икэн, Иичбер ж,иргэ чыгалмаймыз вэ йэнэ, Казан каласындан куркуымыз кубдер...
Вэ йэнэ мулла Килдейарга догалар васыйль улына. Бэгъдэзан ейу ж,эмэгате^ез бул-ганы сэламэт вэ Иэм малларыщыз сэламэт. Арыш бик унган, эмма сабан ашлыгыны чи-керткэ бетерде. Вэ йэнэ бер эне^ез угланлар укытмага киткэн, йэнэ бер йа^ы ейу йаса-ганлар, маИы рамазанныщ ахырында кереп кунак булган ирдек.
Авыл ж,эмэгатьлэренен эмере илэ Заид Учкэй угылы йаздым [...]
РДБАА, 248 ф., 5 тасв., 263 сакл. бер., 39 б-40 б кгз.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Сакланган материаллардан куренуенчэ, Уртадбик тармагындагы Габдулла (1850-?) Габделха-ликъ улыннан М. Гыйльманов куп мэгълумат алган. Даталанган кэгазьлэреннэн 1915 Ьэм 1922 елларда сорашып язганлыгы ащлашыла.
2. Монда эйтелгэн атамаларныщ Ьэммэсе дэ хэзергэчэ халык хэтерендэ сакланмаган.
3. «Лэле дачасы» исеме белэн аталган дир мэйданы бу тирэдэ урнашкан удмурт авылларыныщ ищ эувэлгелэреннэн берсе — Ляли исеме белэн бэйле. Бу авыл хэзерге вакытта Удмурт Республика-сыныщ Алнаш районына керэ. 1622 елгы грамотада бу авылны нигезлэученещ улы «деревни Ляли Кикча Лялин-вотяк» дип телгэ алынган (Киров елкэсенещ дэулэт архивы (К©ДА), 575 ф., 1 тасв., 100 сакл. бер., 37 б кгз.).
4. ЗеЬрэ ханым этисеннэн ишетеп сейлэвенчэ, архивариус Мехэммэдетдин агага «Энэ узещ кара, узещ эзлэп тап!» дигэн.
5. Бу хакта тулырак кара: Мэрданов Р., Ьадиев И. Эгерде тебэге тарихы. — Казан, 2003. — Б. 109110.
6. Бу текстка «Укытучы И. Сэйфуллин сейлэве буенча» диелсэ дэ, автор анда уз фикерлэрен Ьэм фаразларын да естэп язган. Имаметдин Сэйфуллин (1855-1923) — шушы ук нэселнещ Балтач улы Чуен тармагыннан. Татар мэгърифэтчесе буларак танылган бу шэхеснещ педагогик эшчэнлеге, тормыш юлы, гаилэсе Ьэм нэсел дэвамчылары турында галим Марсель Эхмэтдановныщ махсус мэкалэсе бар (Эхмэтданов М. Сэйфуллиннар династиясе// Мэдрэсэлэрдэ китап киштэсе...: Фэнни-популяр очерклар / Тез. Р. МэЬдиев. — Казан, 1992. — Б. 216-218.
7. Котлымехэмэт Тэфкилевнещ ничэ яшьтэ Ьэм тегэл кайсы елда вафат булуы турында мэгълу-матлар каршылыклы.
8. Шэфи — Оренбург Башкорт эшлэре комиссиясендэ тэрдемэче булган татар кешесе Шэфи Да-найдаров. Ул кылган башбаштаклыклар турында XVIII гасыр архив материалларында мэгълумат-лар шактый.
9. Санат — Сенат.
10. Купраскида — губернскийда, ягъни губерна идарэсендэ.
11. Тетермэгэ — термэгэ яптыруда.
СУЗЛЕК:
асан — дищел башбурт — паспорт бэгъдэзан — моннан сощ бэли — эйе
васыйль улына — ирештерелэ
гарзы хэл — хэлне белдеру
герифтар — эсир, тоткын
гозере тэкъсыйрлек — тубэнчелекле утенеч
диншук — денщик
дэузэ — май ае
лэхзэ — секунд
маЬы рамазан — рамазан ае
фураш — фураж
хэйал эйлэгэйсезлэр — куз алдыгызга китере-гез
хэлемезнещ тэкъсире — хэлебезнещ кыенлыгы, читенлеге
хэляслык — азатлык, котылу Ьэнуз — Ьаман
Раиф Мэрданов,
филология фэннэре кандидаты
РЕЗЮМЕ
Публикация Р. Марданова посвящена исследованию генеалогии основателя д. Балтач Агрызского района Республики Татартан — Балтача Маматова. Родословное древо охватывает несколько поколений рода Маматова в Х^ХХ вв. Автор характеризует особенности многовековых взаимоотношений Маматовых с помещиками Яушевыми, Тев-келевыми. Материал основан на архивных документах XVII, XVIII вв. и публикуется впервые.
д
