Научная статья на тему 'ТРЕНЕРЛАР КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДАГИ АСОСИЙ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК КОМПОНЕНТЛАР'

ТРЕНЕРЛАР КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДАГИ АСОСИЙ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК КОМПОНЕНТЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

34
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мураббий / спорт / спортчи / тренер / диққатли / кузатувчан / кучли хотира / восита / сезгир / ҳаѐлчан / интеллектуал / ҳиссий иродали / нутқ / коммуникатив / қобилият / мулоқот / касбий етуклик / coach / sports / athlete / trainer / attentive / observant / strong memory / motor / sensitive / imaginative / intellectual / emotional will / speech / communicative / ability / communication / professional maturity

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Зокир Пардаевич Расулов

Ушбу мақола бўлажак спорт тренерларининг касбий салоҳияти мавзусига бағишланган. Шунингдек, мақола матнида тренер салоҳиятини тушунтирувчи психологик ва педагогик сифатларларнинг айрим назарий тадиқотлари таҳлил этилган. Мақолада келтирилган илмий тушунчалар ва илмий концепциялар таҳлилида адабиѐтлар рўйҳатида келтирилган илмий манбалар асос қилиб олинди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE MAIN PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL COMPONENTS IN IMPROVING THE PROFESSIONAL TRAINING OF TRAINERS

This article is devoted to the topic of the professional potential of future sports coaches. Also in the text of the article, some theoretical studies of psychological and pedagogical qualities explaining the potential of the coach are analyzed. In the analysis of scientific concepts and scientific concepts presented in the article, the scientific sources presented in the application were taken as the basis

Текст научной работы на тему «ТРЕНЕРЛАР КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДАГИ АСОСИЙ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК КОМПОНЕНТЛАР»

ТРЕНЕРЛАР КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДАГИ АСОСИЙ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК

КОМПОНЕНТЛАР

Зокир Пардаевич Расулов

Жисмоний тарбия ва спорт буйича мутахассисларни кайта тайёрлаш ва

малакасини ошириш институти E-mail: zokir-rzp@mail .ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола булажак спорт тренерларининг касбий салохияти мавзусига багишланган. Шунингдек, макола матнида тренер салохиятини тушунтирувчи психологик ва педагогик сифатларларнинг айрим назарий тадикотлари тахлил этилган. Маколада келтирилган илмий тушунчалар ва илмий концепциялар тахлилида адабиётлар руйхатида келтирилган илмий манбалар асос килиб олинди.

Калит сузлар: мураббий, спорт, спортчи, тренер, диккатли, кузатувчан, кучли хотира, восита, сезгир, хаёлчан, интеллектуал, хиссий иродали, нутк, коммуникатив, кобилият, мулокот, касбий етуклик.

THE MAIN PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL COMPONENTS IN IMPROVING THE PROFESSIONAL TRAINING OF TRAINERS

ABSTRACT

This article is devoted to the topic of the professional potential of future sports coaches. Also in the text of the article, some theoretical studies of psychological and pedagogical qualities explaining the potential of the coach are analyzed. In the analysis of scientific concepts and scientific concepts presented in the article, the scientific sources presented in the application were taken as the basis.

Keywords: coach, sports, athlete, trainer, attentive, observant, strong memory, motor, sensitive, imaginative, intellectual, emotional will, speech, communicative, ability, communication, professional maturity.

Тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлигини такомиллаштириш муаммоси айникса, спорт педагогикаси ва психологияси фанларининг умумий махсули саналади. Спорт тараккиётининг бугунги боскичида биз шундай хусусиятларни курамизки, улар спортчини тайёрлаш ишлари жараёнига жиддий таъсир курсатади ва

April, 2023

457

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

тренер билан спортчи олдига янгидан-янги мураккаб вазифа ва топширикларни куяди. Бундай вазифалар ва топшириклар эса, уз навбатида, машк жараёнини ташкил килишнинг энг муносиб шакл ва усулларини излаб топиш, тренерлик фаолияти ва тренерларнинг касбий педагогик куникмалаларини ошириш ва унинг макбул методикаларини ишлаб чиккиш каби масалаларни хал этишни такозо этади.

Тадкикотчи А.Н. Николаев тренерлар тайёрлаш ишларининг методик тизими ва унинг мазмуни буйича куйидагиларни таклиф этади [1; 70-б.]:

- юкори малакали спортчилар тайёрлаш услубини, шунингдек, спортчини тайёрлашда узок йиллардан бери кулланилиб келаётган бугунги ташкилий-методик усулни хам батамом такомиллаштириш;

- спортчиларнинг техник ва амалий махоратининг самарадорлиги, баркарорлиги ва устуворлигига, уларнинг устма-уст булиб турадиган маъсулиятли стартлар шароитда ахлокий иродавий ва рухий тайёргарликка булган талабларни ошириш;

- махсус жисмоний тайёргарлик самарадорлигини ошириш захираларини кидириш ва шу билан бирга умуман машк жараёни тизимига янгича усул ва услублар олиб кириш.

Т.Б. Казакова таъкидлашича, тренерларнинг психологик тайёргарлиги уз мазмунида психологик таълим ва спортчига таъсир курсатиш, машклар давомида спортчиларда назорат кобилиятини ошириш, танаффус вактида спортчиларда вактни хисобга олиш куникмаларини шакллантира олиш каби масалаларни хам камраб олади. Шулардан келиб чиккиб, тренерларнинг психологик тайёргарлиги масалаларида куйидаги ишлар ахамиятли саналади [2; 27-29 -б.]:

- тренернинг профессионал малакасини шакллантириш;

- тренерларда психологик маданиятни ошириш;

- тренернинг педагогик фаолиятини рагбатлантириш;

- тренернинг касбий фазилатларини такомиллаштириш;

- тренернинг шахсий услубини шакллантириш;

- шахсдаги заиф аклий холатлар ва уни тартибга солиш борасидаги билимлар билан куроллантириш;

- тренер фаолиятида "хиссий тушкунлик" нинг олдини олиш;

- машклантириш тизимида кулай муносабатларни шакллантириш яъни "тренер-спортчи", "тренер-тренер", "тренер-ота-она",

тренер-психолог" ва бошкалар.

April, 2023

Ю.Д Железнякнинг айтишича, тренер фаолиятининг мухим жихати шундан иборатки, у жисмоний ва техник жихатдан согломлаштиришга катта эътибор бериши, шунингдек, жисмоний тарбия ва спорт билан бир каторда спортчиларнинг шахс сифатида шаклланишларига катта хисса кушиши керак [3; 29 - б.].

Тренернинг фаолиятининг куйидаги психологик хусусиятлари мавжуд:

- касб стресси, айникса, мусобака жараёнидаги кучли зурикиш;

- касбий хавф ва ижтимоий ролнинг баркарор эмаслиги;

- мунтазам мулокот яъни спортчилар, ота-оналар, хамкасблар билан;

- тартибсиз фаолият, оиладан ажралиб чикиш;

- такдимот фаолияти ва хоказо.

Таълим тизимида тренерлар, тренерларнинг касбий-психологик билимлари ва касбий жараёнга киришишга тайёргарлик масаласини педагогик жихатдан тадкик килиш муаммоси республикамизда энг мухим урин тутадиган тадкикотлардан бири саналади.

Юкорида келтирилган назарий мулохазаларнинг ахамиятли жихатлари шуни курсатадики, психологиянинг комплекс тармокларидан саналган спорт психологияси, касбий психология, мехнат психологияси ва дифференциал психология каби йуналишларини янада янги илмий-назарий карашлар билан такомилллаштиради. Бундан ташкари, касбий-психологик тайёргарлик муаммосини спорт сохасида фаолият юритадиган тренерларда урганиш билан бир каторда ижтимоий ва психологик томондан катта ёшдаги тренерлар мисолида урганиш шу мавзу буйича республикамизда амалга ошириладиган тадкикотларга ёрдамчи механизм вазифасини уташ имконини беради.

Келгусида мехнат фаолияти жараёнида спортчи-укувчиларнинг психологик тайёргарлиги билан ишлаш буйича касбий билим, малака ва куникмалардан фойдалана олиши айникса, узининг ва спортчиларнинг психологик холатларини тугри англаши, узини-узи назорат кила олиши, касбий самарадорликка эришиш буйича кузатувчанлик сифатлари, тренерлар касбий психологик тайёргарлигини такомиллаштириш купрок инсон касбий типлар доирасида фаолият олиб бориши, сезгирлик, аклий-интеллектуал, иродалилик, кузатувчанлик, коммуникативлик ва диккатнинг баркарорлиги каби психологик хусусиятларига богликлиги буйича умумий ва махсус кобилиятлари шаклланганлигининг сифат курсаткичлари аникланди.

Тренерларни тайёрлаш буйича таълим муассасаларида тахсил олаётган, билим ва малакаларини ошираётган тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлигини

April, 2023

459

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

ривожлантириш механизмларини такомиллаштиришнинг психологик жихатлари юзасидан педагогик кузатувлар утказилди.

Кузатувлар натижасида куйидагилар аникданди:

- махаллий шароитда тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлигини такомиллаштириш борасида етарлича илмий-тадкикотлар олиб борилмаган;

- тренерларнинг касбий-психологик таёргарлиги даражаси коникарли эмаслиги боис, юкори спорт натижалари хамда спортчиларнинг психологик тайёргарлиги холати талаб даражасида эмас;

- булажак тренерларнинг касбий - психологик таёргарлиги даражасини белгиловчи укув меъёрий хужжатлар такомиллаштирилмаганлиги боис мазмунан тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлиги юзасидан мавзулар етарлича камраб олмаган ва мазмунан бойитилмаган;

- малака ошириш тизимида тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлиги буйича ёндошувлар етарли даражада эмас;

- жисмоний тарбия ва спорт сохасида тренерлик фаолияти билан шугулланиши учун касбий-психологик тайёргарлигини такомиллаштирувчи механизмлар асосида кайта тайёрлаш тизими умуман мавжуд эмас.

Педагогик кузатувлар давомида анкета суровномаси утказилди. Анкета суровномасини утказишдан максад тайёрланаётган булажак тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлиги холати хамда имкониятларини аниклаб олишдан иборат булди. Биз асосий бюртмачи (иш берувчи) хисобланган куйидаги тоифа инсонлар уртасида очик суровномалар утказишда фойдаландик: спорт таълими муассасалари рахбарлари - 50 нафар;

Спорт таълими муассасалари рахбар уринбосарлари -50 нафар.

Суровномада иштирок этган иш берувчиларнинг жавоблари буйича натижалар тахлили куйидагича булди. Юкорида кайд этилганидек умумий курсаткич буйича тайёрланаётган тренерлар холати иш берувчиларнинг талабларига тулик мувофик деб айта олмаймиз (1-жадвал).

Суровнома натижалари асосида, тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлиги холати тайёр мутахассис кадр сифатида спорт таълим муассасаси (иш берувчи) талабига жавоб бериши урганилди хамда иш берувчиларнинг тренерлар билимларидан фойдаланишга булган муносабатларига аниклик киритилди.

Спорт таълим муассасаси (иш берувчи) талабидан келиб чиккан холда булажак тренерларнинг касбий-

психологик тайёргарлигини такомиллаштиришга каратилган

April, 2023

укув механизмларини жории этиш юзасидан укув жараёнининг восита ва усуллари аниклаб олинди.

1-жадвал

Тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлиги х,олатига иш берувчи (бюртмачи)лар муносабатини аниклаш буйича утказилган педагогик суровнома

натижалари

Т/р Саволлар Жавоб n=100 ^а буйича Иук буйича

1. Сиз ишга кабул килган тренерлар касбий тайёргарлиги сизни кониктирадими? ха/Иук 100 62 (62%) 38 (38%)

2. Тренерларга психологик билимлар зарур деб х,исоблайсизми? ха/Иук 100 74 (74%) 26 (26%)

3. Малакаси йук тренерларда иш жараёнида касбий мах,орати ва малакаси ошиб боргани маъкул. ха/Иук 100 92 (92%) 8 (8%)

4. Сиз тренерларнинг аксарияти доимий равишда уз устида иш олиб боради деб х,исоблайсизми? ха/Иук 100 48 (48%) 52 (52%)

5. Сизнингча, тренерларга туланаётган маош (иш хаки)етарлими? ха/Иук 100 38 (38%) 62 (62%)

6. Сизнингча, спорт турлари буйича саралаш (селекция) тизими яхши йулга куйилганми? ха/Иук 100 44 (44%) 56 (56%)

7. Сизнингча, тренерларнинг ахборот коммуникация буйича билимлари етарли деб х,исоблайсизми? ха/Иук 100 6 (6%) 94 (94%)

8. Сизнингча, тренерлар хорижий тилларни билиши керак деб х,исоблайсизми? ха/Иук 100 96 (96%) 4 (4%)

9. Тренерларни тайёрлаш тизимини узгартириш керак деб х,исоблайсизми. ха/Иук 100 76 (76%) 24 (24%)

10. Тренерлар тайёрлаш буйича ОТМлар фаолияти сизни кониктирадими? ха/Иук 100 48 (48%) 52 (52%)

11. Тренерларнинг малакасини хорижда ошириш керак деб х,исоблайсизми? ха/Иук 100 94 (94%) 6 (6%)

12. Тренерлар фаолиятини мувофиклаштириш буйича федерациялар иши сизни кониктирадими? ха/Иук 100 22 (22%) 78 (78%)

Тренерларнинг касбиИ-психологик таИёргарлигини такомиллаштиришга каратилган машгулотларини ташкил этиш хусусиятларига аниклик киритилди.

Педагогик тажрибалар давомида тренерларнинг касбиИ-психологик таИёргарлигини оширишга доир махсус, илмиИ-методик адабиётлар, меъёрий хужжатлар, педагогика

April, 2023

461

ва психология буйича ОТМ учун ишлаб чикилган дастурлар урганилди, соха мутахассисларининг фикр-мулохазалари киёсий тахлил килинган холда умумлаштирилди.

Тренерларнинг касбий - психологик тайёргарлигини ривожлантириш механизмларини такомиллаштириш моделига асосланган педагогик ишланмаларни яратиш алохида ахамиятга эга булган вазифалар саналади. Мазкур жараёнда булажак тренерларни касбий-психологик тайёргарлигини ривожлантиришнинг технологик модели алохида урин тутади.

Тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлигини ривожлантириш механизмларини такомиллаштириш модели бу - тизимли равишда амалга ошириладиган технологик механизм булиб, уларсиз тренерларни касбий-психологик жихатдан тайёрлаш муваффаккиятли кечмайди. Бизнингча, хар кандай илмий модел тадкикот объектининг мухим хусусиятларини, унинг келажакдаги имконияти ва холати хакидаги маълумотларни англашга имкон берадиган тасвирдир. Крлаверса, куйида кайд этилаётган модел тренерларни касбий-психологик тайёргарлигини ривожлантиришнинг механизмлари мохиятини, уни такомиллаштиришнинг педагогик шарт-шароитлари кабиларни тушунтиришга кенг хизмат килади (1-расм).

1-расм. Тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлигини ривожлантириш механизмларини такомиллаштириш модели1-расм. Тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлигини ривожлантириш механизмларини

такомиллаштириш модели

April, 2023

462

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

Шуни алохида таъкидлаб утишимиз жоизки, биз уз изланишларимиз натижаларидан келиб чиккан холда, трернерларни касбий-психологик тайёргарлигини ривожлантириш учун зарур саналган, энг мухим касбий хусусиятлар турини ажратиб олишимиз лозим хисобланади. Юкорида такдим этилган моделда, муваффаккиятли тренер учун зарур буладиган катор касбий-психологик хусусиятлар акс этиб, ушбу сифатларни тренерларда ривожлантириб боришнинг педагогик механизмлари тизимли равишда курсатиб утилган.

Изланишлар натижасида шундай хулосага келиндики, спорт фаолиятида ёш авлодни соглом рухда тарбиялаш жисмонан ва психологик жихатдан касбий тренерлик фаолиятини мустахкамлашга хизмат килиши, шунингдек, жамият маънавиятини баркарорлаштиришда хар бир булажак тренерларнинг касбий-психологик тайёргарлик билимларини шакллантириш кандай кечаётганлиги, яъни касбий тайёргарликни урганишда уларни кай тарзда муносабатларга киришаётганлиги, касбий мулокот давомида юзага келадиган кийинчиликлардан мухофазаланиш, шу билан бир каторда тренерлик кобилиятларини ривожлантиришда психологик хусусиятларнинг роли кандай эканлиги мухим хисобланади.

REFERENCES

1. Николаев А.Н. Методики изучения личности и деятельности тренера -СПб ГАФК им. П.Ф. Лесгафта. - СПб., 2003. - 70 с.

2. Казакова Т.Б., Павлова М.К. Профессионально-педагогическая направленность личности тренера //Ананьевские чтения: тез. науч.-практ. конф. Ананьевские чтения - 2000. - Москва, 2000. - С. 27 - 29.

3. Железняк Ю.Д., Воробьева Е.Л. Инновационные аспекты профессионального физкультурного образования в педагогических учебных заведениях //Профессиональная подготовка педагогов-специалистов в области физической культуры и спорта: Всероссийской межвузовской конференции. -М.: Малаховка, 1999.- С.312.

April, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.