Научная статья на тему 'ШАХМАТЧИ ШАХСИДАГИ ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИДА ИРОДАВИЙ СИФАТЛАРНИ ЎРГАНИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АҲАМИЯТИ'

ШАХМАТЧИ ШАХСИДАГИ ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИДА ИРОДАВИЙ СИФАТЛАРНИ ЎРГАНИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
81
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахмат / шахсий сифатлар / мақсадга интилиш / саботлилик / қатъият / жасурлик / мардлик / мустақиллик / ташаббускорлик. / chess / personal qualities / striving for the goal / perseverance / determination / courage / bravery / independence / initiative.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — U. Xoliqov

Мазкур мақолада Ўзбекистонда шахматни аҳоли ўртасида кенг тарғиб қилиш ва уни оммавий спорт турига айлантириш, ўсиб келаётган ёш авлоднинг интеллектуал ва маданий ривожланиши учун зарур шарт-шароитлар яратиш, юқори иқтидорга эга бўлган ёшларни танлаш, саралаб олиш ва уларни профессионал шахматчилар ва халқаро гроссмейстерлар сифатида тайёрлаш тизимини йўлга қўйиш, юқори малакали шахматчиларнинг мусобақа жараёнида ғалабани таъминлаш учун муҳим аҳамият касб этувчи устувор шахсий сифатларининг психологик аҳамияти очиб берилган. Ушбу омилларни инобатга олган ҳолда шахматчилар машғулот ва мусобақа жараёнида муҳим аҳамият касб этган шахсий сифатларни такомиллаштиришга қаратилган психологик тренинглар ва салбий сифатларни психокоррекциялаш амалиёти омили муҳим эканлиги сабабли жаҳонда уни чуқур тадқиқ этишга долзарб илмий-амалий масала сифатида тўғрсида маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PSYCHOLOGICAL SIGNIFICANCE OF THE STUDY OF WILLPOWER QUALITIES IN THE PHYSICAL FITNESS OF A CHESS PLAYER

In this article, the system of widely promoting chess among the population in Uzbekistan and turning it into a mass sport, creating the necessary conditions for the intellectual and cultural development of the young generation, selecting and sorting highly talented young people and training them as professional chess players and international grandmasters. to establish, the psychological importance of the priority personal qualities of highly qualified chess players, which are important for ensuring victory during the competition, is revealed. Taking these factors into account, psychological training aimed at improving the personal qualities of chess players and the practice of psychocorrection of negative qualities is important.

Текст научной работы на тему «ШАХМАТЧИ ШАХСИДАГИ ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИДА ИРОДАВИЙ СИФАТЛАРНИ ЎРГАНИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АҲАМИЯТИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ШАХМАТЧИ ШАХСИДАГИ ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИДА ИРОДАВИЙ СИФАТЛАРНИ УРГАНИШНИНГ ПСИХОЛОГИК А^АМИЯТИ Холицов Умиджон ^учкарович

Гулистон давлат университети «Педагогика» кафедраси докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.6988192 Аннотация. Мазкур мацолада Узбекистонда шахматни а^оли уртасида кенг таргиб цилиш ва уни оммавий спорт турига айлантириш, усиб келаётган ёш авлоднинг интеллектуал ва маданий ривожланиши учун зарур шарт-шароитлар яратиш, юцори ицтидорга эга булган ёшларни танлаш, саралаб олиш ва уларни профессионал шахматчилар ва халцаро гроссмейстерлар сифатида тайёрлаш тизимини йулга цуйиш, юцори малакали шахматчиларнинг мусобаца жараёнида галабани таъминлаш учун мууим а^амият касб этувчи устувор шахсий сифатларининг психологик а^амияти очиб берилган. Ушбу омилларни инобатга олган %олда шахматчилар машгулот ва мусобаца жараёнида мууим ауамият касб этган шахсий сифатларни такомиллаштиришга царатилган психологик тренинглар ва салбий сифатларни психокоррекциялаш амалиёти омили мууим эканлиги сабабли жауонда уни чуцур тадциц этишга долзарб илмий-амалий масала сифатида тугрсида маълумот берилган.

Калит сузлар: шахмат, шахсий сифатлар, мацсадга интилиш, саботлилик, цатъият, жасурлик, мардлик, мустациллик, ташаббускорлик.

ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ИЗУЧЕНИЯ ВОЛЕВЫХ КАЧЕСТВ ПРИ ФИЗИЧЕСКОЙ ПОДГОТОВКЕ В ЛИЧНОСТИ ШАХМАТИСТА Аннотация. В данной статье рассматривается система широкой пропаганды шахмат среди населения Узбекистана и превращения их в массовый вид спорта, создания необходимых условий для интеллектуального и культурного развития подрастающего поколения, отбора и сортировки высокоодаренных молодых людей и подготовки их как профессиональных шахматистов и международных гроссмейстеров установить, выявить психологическое значение приоритетных личностных качеств высококвалифицированных шахматистов, важных для обеспечения победы в ходе соревнований. С учетом этих факторов важное значение имеет психологическая подготовка, направленная на совершенствование личностных качеств шахматистов, и практика психокоррекции отрицательных качеств.

Ключевые слова: шахматы, личностные качества, стремление к цели, настойчивость, целеустремленность, мужество, отвага, самостоятельность, инициатива.

THE PSYCHOLOGICAL SIGNIFICANCE OF THE STUDY OF WILLPOWER QUALITIES IN THE PHYSICAL FITNESS OF A CHESS PLAYER Abstract. In this article, the system of widely promoting chess among the population in Uzbekistan and turning it into a mass sport, creating the necessary conditions for the intellectual and cultural development of the young generation, selecting and sorting highly talented young people and training them as professional chess players and international grandmasters. to establish, the psychological importance of the priority personal qualities of highly qualified chess players, which are important for ensuring victory during the competition, is revealed. Taking these factors into account, psychological training aimed at improving the personal qualities of chess players and the practice of psychocorrection of negative qualities is important.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Keywords: chess, personal qualities, striving for the goal, perseverance, determination, courage, bravery, independence, initiative.

КИРИШ

Якинда Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан мамлакатимизда ахматни янада ривожлантириш ва оммавийлаштириш хамда шахматчиларни тайёрлаш тизимини такомиллаштириш буйича ута мухим карор кабул килинди.Ушбу йирик лойиха шахматни оммавий спорт турига айлантиришга каратилган булиб, унда Узбекистон шахмат мактаби пойдеворини мустахкамлаш ва мамлакатни дунёда етакчилардан бирига айлантириш кузда тутилган.

"Шахматни янада ривожлантириш ва оммавийлаштириш хамда шахматчиларни тайёрлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Президент карорида 2025 йилга кадар эришилиши керак булган асосий вазифалар ва максадлар белгиланган.

30 июнь - Узбекистон Республикаси ёшлари куни муносабати билан булиб утган учрашувда белгилаб берилган вазифаларнинг ижросини таъминлаш, иктидорли ёшларни аниклаш, танлаш ва саралаш (селекция) хамда уларни профессионал шахматга жалб килиш, нуфузли халкаро шахмат мусобакаларида совринли уринларни эгаллаш, жахон стандартларига мос келадиган шахмат инфратузилмасини кенгайтириш, шунингдек, Шахматни 2025 йилгача ривожлантириш давлат дастурини изчил амалга ошириш максадида:

Навоий вилояти, ^изилтепа тумани, "Тудакул" дам олиш базаси худудида юридик шахс макомига эга булган мактабдан ташкари давлат спорт-таълим муассасаси хисобланган Халкаро шахмат мактаби ташкил килинсин. Халкаро шахмат мактабининг асосий вазифалари этиб белгилансин:

• зарур шахмат анжомлари ва ускуналари билан жихозланган, замонавий халкаро талаблар ва стандартларга жавоб берадиган моддий- техник хамда укув-машгулот базаларини яратиш ва турли даражадаги халкаро ва минтакавий мусобакалар - Шахмат олимпиадаси ва Осиё уйинлари, Жахон ва Осиё чемпионатлари, универсиадалар хамда бошка мусобакаларда Узбекистоннинг шарафини муносиб химоя килишга кодир булган халкаро даражадаги шахматчиларни тайёрлаш;

• халкаро даражадаги шахматчиларни тайёрлаш учун шахмат буйича юкори малакали мутахассис-тренерлар, психологлар ва услубчиларни, шу жумладан жахоннинг машхур халкаро гроссмейстерларини кенг жалб этиш оркали тренерлар таркибини мустахкамлаш;

• шахматчиларнинг укув-машFулот жараёнини халкаро стандартлар даражасида ташкил этиш, илгор халкаро тажрибани хисобга олган холда, укув-машк жараёнларига энгянги илмий-услубий технологияларни жорий этиш йули билан шахматчиларни назарий ва техник-тактик жихатдан тайёрлаш сифатини мунтазам ошириб бориш;

• шахмат буйича терма жамоалар ва уларнинг захиралари иштирокида укув-машк й^инлари, республика ва минтакавий мусобакаларни ташкил этиш хамда мунтазам равишда утказиб бориш, тренерлар хамда шахматчиларнинг касб махорати даражасини ошириш учун тажриба алмашиш буйича хорижий шахмат мактаблари,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

клублари ва марказлари билан хамкорликни ривожлантириш; • Узбекистонда шахматни ривожлантиришни халкаро талаблар ва стандартларга мослаштириш, ^ил болалар ва кизларни шахматга жалб килиш ва уларнинг ушбу спорт турига кизикишини кучайтириш, шахматчиларнинг профессионал мах,оратини доимий равишда ошириб бориш.

Узбекистонда шахматни ахоли уртасида кенг таргиб килиш ва уни оммавий спорт турига айлантириш, усиб келаётган ёш авлоднинг интеллектуал ва маданий ривожланиши учун зарур шарт-шароитлар яратиш, юкори иктидорга эга булган ёшларни танлаш, саралаб олиш ва уларни профессионал шахматчилар ва халкаро гроссмейстерлар сифатида тайёрлаш тизимини йулга куйиш, тренерлар учун муносиб мехнат шароитини яратиш, шунингдек, Узбекистон шахмат мактабини яратиш максадида:

Узбекистон Республикаси ва бошка мамлакатлар ташаббуси билан 2019 йил 2 декабрь куни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг шахматни ривожлантириш буйича махсус резолюцияси кабул килинганлиги ва ушбу резолюцияга мувофик 20 июль Бутунжахон шахмат куни этиб эълон килинганлиги маълумот учун кабул килинсин.

Бу уз урнида спорт сохаси жумладан, шахматни яна бир бор дунё буйлаб кенг таргиботи учун замин яратди. шахмат буйича республика хамда халкаро мусобакалар ва олимпиадалар голиблари, халкаро гроссмейстер, халкаро тоифадаги спорт устаси, халкаро унвонларга эга булган тренерлар ва хакамлар унвонларини кулга киритган шахматчиларни пул мукофотлари билан такдирлаш;

шахматни интеллектуал спорт тури сифатида кенг ёритиш хамда таргиб килиш ишларини ташкиллаштириш, шунингдек, шахмат буйича Узбекистон терма жамоаси аъзоларининг халкаро шахмат мусобакаларида иштирок этишини таъминлаш.

Шахмат уйини психологияси учун бу уйин шаклларининг тарихий ривожланиши кизикиш ва катта ахамиятга эга.

Жахонда шахмат сохасида олиб борилаётган илмий тадкикотларнинг психологик тайёргарлик боскичида, шахматчилар шахсий сифатлари яъни, психофизиологик, иродавий-мотивацион ва хиссий-эмоционал сохаси ривожланишининг психологик омили сифатида шахсий сифатлар диагностикаси хамда галабани таъминлашда мухим ахамият касб этадиган ижобий сифатларни ривожлантириш, маглубиятга сабаб буладиган салбий сифатларни меъёрлаштиришга каратилган психологик тренинг, психокоррекция амалиёти ва шахсий сифатларга таъсир этувчи ташки ва ички омиллар тадкик этиб келинмокда. Ушбу омилларни инобатга олган холда шахматчилар машгулот ва мусобака жараёнида мухим ахамият касб этган шахсий сифатларни такомиллаштиришга каратилган психологик тренинглар ва салбий сифатларни психокоррекциялаш амалиёти омили мухим эканлиги сабабли жахонда уни чукур тадкик этишга долзарб илмий-амалий масала сифатида ёндашилмокда.

Мамлакатимиз янги тарихида амалга оширилаётган кенг куламдаги ислохотларда жисмоний тарбия ва спортга, айникса, болалар спортини ривожлантириш ва оммавийлаштиришга устувор йуналишлардан бири сифатида каралмокда. "Ёш авлоднинг ижодий ва интеллектуал салохиятини ошириш ва руёбга чикариш, болалар ва ёшлар уртасида соглом турмуш тарзини шакллантириш, уларни жисмоний тарбия ва спортга

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

кенг жалб этиш мух,им ахдмият касб этмокда".[1] 2017/2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегиясида "Жисмонан соглом, рухдн ва аклан ривожланган, мустакил фикрлайдиган, Ватанга содик, катъий хдётий нуктаий назарга эга ёшларни тарбиялаш", "Ёш авлоднинг ижодий ва интеллектуал салох,иятини куллаб-кувватлаш ва руёбга чикариш, болалар ва ёшлар уртасида соглом турмуш тарзини шакллантириш" каби мух,им вазифаларнинг белгилангани фикримиз далилидир. [2]

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Шахмат билан мунтазам шугулланиб келаётган спортчиларнинг жисмоний ва рух,ий тайёргарлигини белгиловчи психологик жихдтларини тах,лил килиш, унинг узига хос хусусиятларини урганиш хдмда механизмларини ишлаб чикиш давр талабидир.

Спортчиларнинг жисмоний ва рух,ий тайёргарлигида иродавий сифатларнинг урни бекиёсдир. Бунда уларнинг иродавий куч талаб этадиган машгулот жараёнига куникишлари ва мусобакалардаги турли хил босимларга тезда мослашишларида мух,им ахдмият касб этади.

Психологларнинг фикрига кура, ирода жуда мураккаб жараён булиб, уни бир неча боскичларга булиш мумкин: муайян максадни танлаш; максадга эришиш йулларини англаш ва шакллантириш; шаклланган фикрларни мустах,камлаш; кутилаётган ижобий ва салбий окибатларни солиштириб, сабаб мотивларини урганган х,олда, максад сари хдракатланиш; ирода жараёни максад амалга ошганидан сунг якунланади. [3]

Ирода тусикларни енгиб утишга каратилган аклий, максадга йуналтирилган психик фаоллик булиб, максадга интилишда вужудга келади ва инстинклар негизида шаклланади.[6]

Бундан куриниб турибдики, спортчиларнинг иродавий фаоллигини ижобий -катъиятлилик, мустакиллик, матонатлилик, жасурлик, мардлик, чидамлилик ва сабр-токат; салбий - берилувчанлик, худбинлик, ялковлик каби сифатларини ажратиш мумкин.

Замонавий психология сохдсида шахс муаммоси ва уз фаолиятида юкори натижаларга эришишида психологик тайёргарлик жараёнининг урни сингари бир катор муаммолар педагог ва психологлар томонидан тадкик этилган. Жумладан, ватанимиз психолог олимларидан: Е.Б. Шоумаров, В.М. Каримова, Н.С. Сафаев, З.Т. Нишоновалар илмий ишларида шахс ижтимоийлашувидаги шахсий сифатлар психологик хусусиятларини тадкик этган; Э.Г. Гозиев шахснинг онтогонездаги тараккиётини урганган; П.С. Эргашов симметрия х,иссининг психофизиология хдмда индивидуал психология билан богликлик хусусиятларини аниклаган; А.И. Расулов психологлар касбий тайёргарлигининг турли боскичларида шахс тугрисида маълумот олишнинг самарали усулларини аниклаган; Б.Р. ^одиров ва К.Б. ^одировлар шахснинг касбий ташхис методикаларини махдллий мухитга мослаштиришган.

Шахсий сифатлар муаммоси жахоннинг бир катор олимлари тамонидан кенг доирада урганилиб, илмий изланишлар олиб борилган.Шахс хдкидаги фалсафий таълимотнинг йетакчи омиллари; таълим ва тарбиянинг ижтимоий- психологик ва педагогик конуниятларинини урганишда тартибли ёндашув фаолияти жараёнида шахс ва унинг шаклланиши хдкидаги таълимот (Б. Г. Ананйев); шахснинг ривожланиш назарияси (З.В Занков, П.А. Галперин, Й. А. Понаморёв, Ж. Пиаже); педагогик услубиятнинг назарияси (Н. В. Кузмина, В.П. Беспалко, А.П.Беляйева, А.Е. Марон, В.П. Панасюк );

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

спорт ва спортчи шахсининг психологик назарияси ( Р. М. Загайнов, В. Л. Маришук, Л. К.Серова); тарбия назарияси (Н.Д. Никандров, И.А. Зимняя, Л.И. Новикова, А.А. Фролов, Н.Ф.Гейжан, Б.Ф. Кваша, Я.Я. Юрченко); жисмоний тарбия ва спорт тренировкаларининг назарияси ( В.У. Агейевец, Н.И. Понаморёв, Н.А. Понаморёв, Л. П. Матвейев, К.К. Платонов, Верхошанский, В.М. Видрин);

Бирок, шахмат турини спортчининг шахсий сифатларини шаклланишига таъсири муаммоси алохида тадкикот объекти сифатида махсус тарзда урганилмаган. Биз уларнинг изланишларига таянган холда спортчининг шахсий сифатлари шаклланишига спорт фаолиятининг таъсири хусусида тухталиб утамиз.

Тадкикотнинг максади: Шахматчиларда шахсий сифатлар ривожланишининг психологик хусусиятларини тахлил килиш оркали галабани таъминлашга таъсир этувчи сифатларни эмпирик урганиш.

Тадкикотнинг вазифалари:

Муаллиф томонидан ишлаб чикилган суровнома асосида шахматчиларнинг ижобий ва салбий шахсий сифатларини аниклаштириш ва танланган психодиагностик методикалар ёрдамида успирин шахматчиларнинг шахсий сифатларини урганиш;

шахматчиларда галабани таъминлашга таъсир этувчи шахсий сифатларини ривожлантириш хамда маглубиятга сабаб буладиган салбий сифатларини олдини олишга катарилган тавсиялар ишлаб чикиш.

Тадкикотнинг объекти. Узбекистан давлат жисмоний тарбия ва спорт университети шахмат йуналишида тахсил олаётган успирин ёшидаги 60 нафар талабалари ва шахмат спорт клубининг 60 нафар синалувчилари.

Тадкикотнинг усуллари: Спортчиларнинг хиссий-иродавий сохасини тадкик этишда Б. Смирновнинг иродавий сифатларни урганишга мулжалланган суровномалари ишлатилди. Олинган натижалар математик-статистик методлар (фоизли тахлил, фактор тахлили, Стьюдентнинг 1-мезони, К. Пирсоннинг гр корреляция коэффициентини хисоблаш методлари) ёрдамида микдорий курсаткичлар кайта ишланди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Ушбу танлаб олинган тажриба гурухимиз синалувчиларнинг иродавий сохаси юзасидан тажрибадан олдин ва тажрибадан кейин олинган натижаларнинг динамикаси ва ишончлилиги курсаткичи Стюдентнинг 1 -мезони асосида тахлил килинди. Ушбу натижалар тахлилини куйида келтирилган 1-жадвалда куришимиз мумкин.

1-жадвал

Тажриба гурухи (УзДЗТСУ) n=60 Назорат гурухи (Клуб) n=60 Усиш натижалари Гурух

Шкалалар: ТО Ц ТК Ц t ТО Ц ТК Ц t фарк % ТГ НГ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Ma^cagra IIHTH.IIim 2,8 4,8 3 34*** 2,42 2,9 1,98* 2 33,3 <0,00 1 <0, 001

CaSoT.H.HK Ba KaTtHHT 2,64 4,34 2,63** 2,57 2,63 1,45 1,7 28,3 <0,01 <0, 01

^yptaT Ba Mapg.HK 2,5 4,7 2,43** 2,43 2,44 1,26 2,2 36,7 <0,01 <0, 001

Ba3MHH Ba y3HHii TyTa 6i.Hm 2,49 4,89 3 32*** 2,32 3,42 1,76 2,4 40,0 <0,00 1 <0, 001

MycTaKH..HK Ba TamaSSycKop.HK 2,53 4,63 3 37*** 2,44 2,65 1,97* 2,1 35,0 <0,00 1 <0, 001

H30X,: *p<0.05; **p<0.01; ***p<0.001

eh3 o.gHMH3ra myHgaH MaKcag KyKflHKKH, Ta^puGa rypyx,u cu^aTuga TaH.aG o.HHraH Y36eKHCTOH gaB.aT ^HCMOHHH TapGua Ba cnopT yHHBepcuTeTH CHHa.yBHH.apHHHHr Ta^puGagaH o.guH o.HHraH HaTH^a^apu aHHK.aHraHgaH KeHHH, y.apga Ge.rH.aHraH pe^a acocuga Mamry.oT ^apaeHH KyH TapTuGura ncHxo.oruK TpeHHHr Mamry.oT.apH KHpHTH.gH Ba o.uG GopHngu. ncHxo.oruK aMa.HH Mamry.oT.apgaH KeHHH o.HHraH HaTH^a^ap Ba Ta^puGaH o.gHH o.HHraH Hara^a^ap HmoHH.H.nHrHHH Gunum MaKcaguga CTygeHTHHHr 1 -Me3oHugaH $oMga.aHH.ngH.

O.HHraH HaTH^a^ap myHH KypcaTagu, Tr CHHa.yBHH.apH "Ma^cadea uyHamaHnuK" mKa^acH TO |i=2,8 hh, TK |i=4,8 hh, HKKa.a ypTanaHHHr Ta^puGagaH o.gHH Ba Ta^puGa cyHrugaru Hara^a^ap HmoHH.nH.nHrH 1=3,34(***) ra (p<0.001) TeHr.Hru aHHK.aHgu. Mh..hh TepMa ^aMoa maxMaTHH.apuHHHr KypcaTKHHH TO |i =4,9 hh, TK |i =5 hh, HKKa.a ypTaHaHHHr Ta^puGagaH o.gHH Ba Ta^puGa cyHrugaru HaTH^a^ap HmoHH^Hnuru 1=4,26(***) ra (p<0.001) TeHr.Hru aHHK^aHgu. hkkhhhh Hr CHHa.yBHH.apHHHHr KypcaTKHHH KyHugaruHa: TO |i =2,42 hh, TK |i =2,9 hh, HKKa^a ypTaHaHHHr Ta^puGagaH o.gHH Ba Ta^puGa cyHrugaru Hara^a^ap HmoHH^H^HrH 1=1,98 (*)ra (p<0.05) TeHr.Hru aHHK.aHgu.

Tr cHHa^yBHH^apHHHHr Gapna mKa.a.ap ro3acugaH TO Ba TK o.HHraH HaTH^a^ap gHHaMHKacH KyHugaruHa KypuHHmga ycraH.urHHH KypumuMH3 MyMKHH: "Ma^cadea uyHamaHnuK" mKa.acu HmoH.H.Hru 1=3,34(***) ra (p<0.001), ycum guHaMHKacu |i=2 (32,3 %) ycraH; "CaGoT.H.HK Ba KaTtHAT" mKa.acu HmoHH.H.Hru 1=2,63(***) ra (p<0.001), ycum gHHaMHKacH |i =1,7 (28,3 %) ycraH; "^yp^am ea MapdnuK" mKa.acu HmoHH.H.Hru 1 = 2,43(***) ra (p<0.001), ycum guHaMHKacu ц=2,2 (36,7 %) ycraH; "Ba3MumuK eay3UHU myma

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

билиш" шкаласи ишончлилиги 1=3,32(***) га (р<0.001), усиш динамикаси ц =2,4 (40 %) усган; "Мустациллик ва ташаббускорлик" шкаласи ишончлилиги 1=3,37(***) га (р<0.001), усиш динамикаси ц =2,1 (35 %) усганлигини куриш мумкин. МУ^ОКАМА

Хулоса сифатида шуни алохида таъкидлаш жоизки, тажриба гурихи синалувчиларининг иродавий сохаси тадкикида, барча шкалалар усганлиги, олдимизга куйган максадга эришганлигимизнинг амалий исботидир.

Шахсга хос булган ижобий сифатларни ривожлантириш хамда салбий сифатларни коррекция килиш юзасидан олиб борилган тажриба-синов машгулотлари, утказилган психологик тренингларнинг натижалари, уларнинг микдор ва сифат жихатидан тахлили тадкикод максадини тула амалга ошганлигидан, механизмлари руёбга чикканлигидан далолат беради. Шахмат тури билан шугуланадиган спортчиларда шахсий сифатларни ривожланишининг психологик омилларига тааллукли фаразлар экспериментал изланишларимизда тулик тасдикланди. Тажриба ва назорат гурухларига жамланган шахматчиларнинг шахсга хос ижобий сифатлари галабани таъминлашда, аксинча салбий сифатлари эса маглубиятга сабаб булиши тадбик этилган методикалар ёрдамида яккол намоён булди. Тадкикод олдига куйилган вазифалар боскичма-боскич, иерархик принципга асосланган холда амалга оширилди, кулланилган методикаларнинг самрадорлик даражаси математик статистика формулаларидан фойдаланилган хисоб-китобларда адекват аникланди. Олинган амалий ва назарий маълумотлар, микдорий натижалар шахсий сифатларни ривожлантириш буйича махсус тавсиялар ишлаб чикишга пухта негиз яратди.

Назарий ва амалий маълумотлар тахлили хамда талкинига асосланган холда куйидаги мазмун-мохиятли хулосалар чикаришга карор килдик.

1. Шахматчилар шахсий натижасига таъсир этадиган ижобий (максадга интилиш, мустакиллик, чидамлилик, мустакиллик, мардлик) сифатлари шахматчиларнинг машгулот ва мусобака жараёнида уз имкониятларини юкори даражада намоён этишига йуналтирилган жисмоний, техник-тактик хамда психологик тайёргарлиги, унинг шахсий сифатлари, яъни "нерв-физиологик", "иродавий-мотивацион" хамда "хиссий-эмоционал" сохаси билан богликлиги тадкикот доирасида аниклаштирилди;

2. Ишлаб чикилган ижтимоий-психологик тренинглар асосида шахматчиларнинг галабасини таъминлаш омили хисобланган шахсий сифатлар, яъни иродавий-мотивацион (максадга интилувчанлик, мустакиллик ва ташаббускорлик, журъат ва жасорат, катъиятлилик ва матонат, мувафакиятга эришиш мотивацияси) сохаларини ривожлантириш мумкин.

ХУЛОСА

Юкоридаги фикрларга асосланиб, шахматчиларнинг машгулот ва мусобака жараёнида юкори натижаларни кулга киритишида мухим ахамият касб этадиган ижобий шахсий сифатларини ривожлантириш хамда салбий шахсий сифатларни меъёрлаштириш максадида мураббий ва спорт психологлари учун куйидаги тавсияларга амал килишлари зарур. Умумий тавсиялар:

Мураббийлар учун:

1. Мамлакатимизда шахматчиларни жахон аренасидаги мавкейини кутариш максадида спорт федерацияларининг иктидорли ёшларни кашф этиш борасидаги

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

хамкорлиги ва селекция ишларини талаб даражасида йулга куйиш;

2. Мураббийлар жамоадаги спортчиларнинг шахсий фазилатларини такомиллаштириш максадида, уларнинг буш вактларида шахмат оид китоб укишларини йулга куйиш;

3. Кучайтирилган тартибдаги укув-йигин машгулотлари сунгида жамоа шахматчиларининг жисмоний захирасини саклаб колиш максадида, жисмоний юкламаларни тугри (яъни, рухий тайёргарлик ва дам олиш вацтига тулиц амал цилиш) ташкил этишда аутоген ва релаксацион машклардан фойдаланиш заруратини кун тартибига киритиш;

4. Мураббий жамоа спортчиларида салбий мотивациянинг олдини олиш максадида, жисмоний, техник ва тактик тайёргарлик жараёнида бир хилликдан кочиш;

5. Шахматчиларга ракиби ва булажак мусобакаларнинг шарт-шароитлари хакида етарлича маълумотлар бериб бориш.

Спорт психологлари учун:

1. Шахмат спортчиларга машгулот ва мусобака жараёнида рухиятига тахдид солувчи хавотирланиш ва нокулайлик холатлари, ички ва ташки зиддиятлар билан боглик салбий жарохатловчи кечинмаларни бартараф килиш ёки камайтиришга йуналтирилган

2. Аналитик терапия ёрдамида ("16 суз ассоциацияси" тести (К.Юнг), проектив техникалар, саволномалар, тушлар ва фантазия) спортчиларда англанмаган маълумотларни англаш холатига келтириш билан боглик онгсизлик ва онг оламидаги уйгунликни таъминлашга каратиш;

3. Шахмат спортчиларнинг уз фаолияти давомида олдига куйган максад ва муддаоларини тулик англашига салбий таъсир этадиган бузилишларни Гештальт терапия (интроекция, проекция, ретрофлексия, дефлексия, тафаккурни ривожлантирувчи машц, цушилиш) оркали олдини олиш;

4. Шахмат спортчининг булажак мусобака жараёнидаги фаолиятини режалаштириш, шахсий сифатларини устиришга эътибор бериш, мусобакага тактик ва техник жихатдан рухий тайёргарлигини такомиллаштириш;

Натижалар шуни курсатадики, спортчиларнинг укиш ва жисмоний машгулотларни биргаликда олиб бориши уларда мустакиллик ва ташаббускорлик сифатларини такомиллашишига олиб келиши билан бир каторда машгулот ва мусобака жараёнида учраши мумкин булган кийинчиликларни энгишда мухим урин эгаллайди. Шунингдек, ушбу иродвий сифатлар спортчининг машгулот ва мусобака жараёнларида уз олдига куйган максади сари охирги имконияти колгунига кадар харакат килишга ундовчи шахсий сифатга айланади.

Юкоридагилардан келиб чикиб куйидаги тавсиялар ишлаб чикилди:

• Шахмат спортни жадал ривожлантириш максадида халкаро мусобакаларда юксак натижаларга эришган спортчиларни рагбатлантириш ва куллаб кувватлаш;

• Ёшларни шахмат спортга кизиктириш ва уларни жалб килиш максадида энг чекка худудларда хам болалар ва усмирлар спорт мактабларини ташкил этиш;

• шахмат билан мунтазам шугулланиб келаётган спортчиларнинг жисмоний ва рухий тайёргарлигини белгиловчи психологик жихатларини тахлил килиш, унинг узига хос хусусиятларини урганиш хамда механизмларини ишлаб чикиш;

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

• шахснинг иродавий сифатларини урганишга оид психодиагностик методикалар базасини ишлаб чикиш ва амалиётга кенг татбик этиш;

• Шахмат спортчиларда иродавий сифатларни ривожлантиришга каратилган психологик тренинглардан унумли фойдаланиш.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2020 йил 24-январдаги "Узбекистонда Жисмоний тарбия ва спортни янада такомиллаштириш ва оммалаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги фармони. Халк сузи газетаси. 25-январ 19-сон.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 9 августдаги "Узбекистон Республикасида шахматни ривожлантириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-3906 сонли карори.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 14 январдаги Шахматни янада ривожлантириш ва оммавийлаштириш хамда шахматчиларни тайёрлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида П^-4954-сон карори.

4. Мухиддинов М. Катакларда яширинган олам. -Т.: Узбекистон, 1976.

5. ^осимжонов Р. Шахмат сехрли олам. -Т.: 2008.

6. Халаев М. Шахмат алифбоси. -Т. : Тафаккур, 2015.

7. Сухомлинский В.А. О воспитании / Сост. и авт. вступит, очерков С. Соловейчик. - 4-е изд. - М.: Политиздат, 1982.

8. Гозиев Э. Онтогенез психологияси. Назарий-эксперементал тахлил. - Т.: 2010. - 360 б.

9. Ласкер Эм. Учебник шахматной игры / Эм. Лакер. -М-Л.: 1926.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

10. Зак А.З. Развитие теоретического мышления у младших школьников. —М.: Педагогика, 1984.

11. Bruner J.S. A study of thinking / J.S. Bruner, J.J. Goodnow, G.A. Austin. -N.Y.: Wiley.

12. Тарасова О.В. "Педагогические условия формирования логической културы младших школников средствами шахматной деятелности": дис. ... канд. пед. наук. - Казан, 2005.

13. Вершинин М.А. Теория проектирования системы формирования логического мышления шахматистов: дис. ... доктора педагогических наук, Волгогр. гос. акад. физ. културы. — Волгоград, 2005.

14. Мухиддинов М. Ун туккиз чемпион. -Т.: Юлдузча, 1998.

15. "Маърифат" газетаси. 2016 йил 27 февраль № 17 сон.

16. Махмудов А.Х., Джураев Р.Х., Ахунжанов А.Т. Дидактический потенциал шахматной игры. -М.: Наука и образование сегодня, №6 (53), 2020. -Часть 2.

17. Костенюк А.К. Требования современного мира к системам образования. Шахматы — как способ стимулирования интеллектуального развития детей//Материалы Международной науч.-прак. конф.Ч.3.—Челябинск:Издательский центр ЮУрГУ, 2011.

18. Сирлиев, Э. Н. (2020). Дзюдо курашида спортчининг шахсий сифатлари галабани таминловчи омил сифатида. "Фан-спортга" 2020-йил, 3-сон.

19. Абдурасулов Р.А. Укувчи шахсини шакллантиришда спорт машгулотларининг урни.

Монография. - Тошкент.: Фан ва технология. 2013. 18 б

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.