CC BY
30УДК 349:556.18; 351.82:626.810
ТРАНСШЕКАРАЛЬЩ БАССЕЙНДЕРДЕГ1 СУ ОБЪЕКТЫЕРШЩ ЭКОЛОГИЯЛЬЩ ЦАУ1ПС1ЗД1ГШ ЩАМТАМАСЫЗ ЕТУДЩ БАСЫМДЫЩТАРЫ ЖЭНЕ ТРАНСШЕКАРАЛЬЩ ЭЗЕНДЕРД1 МЕМЛЕКЕТАРАЛЫЩ ПАЙДАЛАНУ НЕГ1ЗДЕР1
Айжан Ержановна Жатканбаева
Зац гылымдарыныц докторы, профессор, эл-Фараби атындагы Каз¥У, кеден, царжы жэне экологиялыц цуцыц кафедрасыныц мецгерушШ, Алматы ц., Казахстан, е-mail: [email protected]
Арайлым Куанышбековна Джангабулова
Зац гылымдарыныц кандидаты, эл-Фараби атындагы Каз¥У, кеден, царжы жэне экологиялыц цуцыц кафедрасыныц доцентi, Алматы ц., Казацстан, [email protected]
Куляш Нурсаиновна Айдарханова
Зац гылымдарыныц кандидаты, эл-Фараби атындагы Каз¥У, кеден, царжы жэне экологиялыц цуцыц кафедрасыныц доцентi, Алматы ц., Казацстан, e-mail: [email protected]
Tymh создер: су ресурстарын басцару, су цаутЫздт, трансшекаралыц су объектшерi, ортац су пайдалану, экологиялыц цауiпсiздiк.
Аннотация. Мацала кершшес мемлекеттердщ шаруашылыц цызметi жагдайында трансшекаралыц су объектшершц жагдайымен жэне аталган елдердегi экологиялыц жагдаймен байланысты цатынастарды реттеудщ цуцыцтыц мэселелерш талдауга арналган. Колда-ныстагы халыцаралыц зацнаманы жэне елдер арасындагы етжацты келiсiмдердi зерттеу нэтижестде трансшекаралыц су объектшершц экологиялыц цаутЫздт саласындагы халыцаралыц ынтымацтастыцтыц басым багыттары аныцталды. Экологиялыц цаутЫзджтщ келесi багыттарын атады: Орталыц Азия елдершц су-энергетикалыц мэселеЫ; климаттыц езгеруШц суга эсерi; Арал экологиялыц дагдарысы жэне оныц Орталыц Азия аймагыныц цор-шаган ортасына тигiзетiн зардаптары. Мацала авторларымен трансшекаралыц су объектшершц экологиялыц мэселелерш жою бойынша усыныстар жасалынды. Сонымен цатар, авторлар шекаралас кершi елдердщ жэне тутас алганда элемдж кецгстгктщ су цауiпсiздi-ггн цамтамасыз етудщ бiр багыты ретгнде трансшекаралыц су объектшершц цуцыцтыц жагдайын жацсарту бойынша усыныстар жасалынды. Зерттеу нэтижестде халыцаралыц цуцыц негiзiнде суды белу жэне трансшекаралыц взендердг цоргаудыц цуцыцтыц мэселелерi бойынша негiзгi цужаттарга цол цою жэне трансшекаралыц езендер проблемасын ШЫ¥дец-гешне жэне Yшжацты келгссездер децгешне шыгару усынылады (Ресей, Казацстан, Кытай). Зерттеу авторлары трансшекаралыц су объектшершц жагдайын бацылаудыц тшмд1 тет1-гi болып табылатын трансшекаралыц езендерде бгрлескен гидроэнергетикалыц цурылыстар цурудыц мацыздылыгын негiздейдi жэне цажет деп санайды. Сонымен цатар, авторлар Казацстан мен Кытайдыц барлыц езен бассейндертде бацылау желшн (елшеу бекеттерг жэне т. б.) кецейтуд^ жетiлдiрудi жэне модернизациялауды жэне олардыц жумысыныц тшмдш-гт арттыруды усынады, ейткеш цолданыстагы елшеу станциялары заманауи цондыргылар-мен жабдыцталмаган, бул олардыц жумысыныц тшмдшгте эсер етед1.
ПРИОРИТЕТЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ ВОДНЫХ ОБЪЕКТОВ В ТРАНСГРАНИЧНЫХ БАССЕЙНАХ И ОСНОВЫ МЕЖГОСУДАРСТВЕННОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ТРАНСГРАНИЧНЫХ РЕК
Жатканбаева Айжан Ержановна
Доктор юридических наук, профессор, заведующий кафедрой таможенного, финансового и экологического права КазНУ имени аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан, е-mail: [email protected]
Джангабулова Арайлым Куанышбековна
Кандидат юридических наук, доцент кафедры таможенного, финансового и экологического права КазНУ имени аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан, [email protected]
Айдарханова Куляш Нурсаиновна
Кандидат юридических наук, доцент кафедры таможенного, финансового и экологического права КазНУ имени аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан, e-mail: [email protected]
Ключевые слова: управления водными ресурсами, водная безопасность, трансграничные водные объекты, совместное водопользование, экологическая безопасность.
Аннотация. Статья посвящена анализу правовых проблем регулирования отношений, связанных с состоянием трансграничных водных объектов в условиях хозяйственной деятельности сопредельных государств и экологической ситуации в этих странах. В результате исследования действующего международного законодательства и двусторонних соглашений между странами были выделены приоритетные направления международного сотрудничества в области обеспечения экологической безопасности трансграничных водных объектов. Обозначены такие направления обеспечения экологической безопасности, как: водно-энергетическая проблема центрально-азиатских стран; воздействие изменений климата на водные ресурсы; Аральский экологический кризис и его последствия для природной среды Центрально-азиатского региона. Авторами статьи предложены рекомендации по устранению экологических проблем трансграничных водных объектов. Наряду с этим, авторами предложены рекомендации по улучшению правовой ситуации с трансграничными водными объектами, как одного из направлений обеспечения водной безопасности сопредельных стран и мирового пространства в целом. В результате исследования предлагается подписание основополагающих документов по правовым вопросам вододеления и охраны трансграничных рек на основе норм международного права и вынесение проблемы трансграничных рек на уровень ШОС и трехсторонних переговоров (Россия, Казахстан, Китай). Авторы исследования считают необходимым и обосновывают важность строительства совместных гидроузлов на трансграничных реках, которые будут выступать в качестве действенного механизма обеспечения контроля за состоянием трансграничных водных объектов. Кроме того, авторами предлагается расширить, усовершенствовать и модернизировать сеть контроля (гидропосты и т.д.) на всех речных бассейнах Казахстана и Китая и повысить эффективность их работы, поскольку действующие гидропосты не оснащены современным оборудованием, что влияет на эффективность их работы.
PRIORITIES FOR ENSURING THE ENVIRONMENTAL SAFETY OF WATER BODIES IN TRANSBOUNDARY BASINS AND THE BASICS OF INTERSTATE USE OF TRANSBOUNDARY RIVERS
Zhatkanbaeva Ayzhan
Doctor of law, Professor, Head of the Department of Customs, Financial and Environmental Law Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan, e-mail: [email protected]
Djangabulova Arailym
Сandidate of juridical science, Associate Professor, Department of Customs, Financial and Environmental Law, Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan, e-mail: [email protected].
Aydarkhanova Kulyash
Сandidate of juridical science, Associate Professor, Department of Customs, Financial and Environmental Law, Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan, e-mail: [email protected]
Keywords: water management, water security, transboundary water bodies, shared water use, environmental safety.
Abstract. The article is devoted to the analysis of the legal problems ofregulation ofrelations related to the state of transboundary water bodies in the conditions of economic activity of neighboring states and the environmental situation in these countries. As a result of a study of current international legislation and bilateral agreements between countries, priority areas for international cooperation in the field of
environmental safety of transboundary water bodies were identified. The authors of the article indicated such areas of environmental safety as: Water-energy problem of the Central Asian countries; impact of climate change on water; Aral ecological crisis and its consequences for the natural environment of the Central Asian region. The authors of the article made recommendations on eliminating the environmental problems of transboundary water bodies. Along with this, the authors proposed recommendations for improving the legal situation with transboundary water bodies, as one of the directions for ensuring the water security of neighboring countries and world space as a whole. It is proposed to sign fundamental documents on legal issues of water allocation and protection of transboundary rivers on the basis of international law and bring the problem of transboundary rivers to the level of the SCO and tripartite negotiations (Russia, Kazakhstan, China). The authors of the study consider it necessary and justify the importance of building joint hydropower facilities on transboundary rivers, which will act as an effective mechanism for ensuring control over the state of transboundary water bodies. In addition, the authors propose to expand, improve and modernize the control network (gauging stations, etc.) in all river basins of Kazakhstan and China and to increase the efficiency of their work, since the existing gauging stations are not equipped with modern equipment, which affects the efficiency of their work.
^аз1рп элемде, жаИандану жагдайында Орталыц Азия аймагы оларды шын мэншде ете Yлкен экологиялыц апаттар немесе олар-дыц пайда болу цауш деп атауга болатын б1р^атар экологиялыц мэселелерге тап болып отыр. Б^л ретте табиги экожYЙенщ б^зылуы шарыцтау шегше жетуге жацын. Антропоген-дк экологиялыц факторлар кец келемдi ц^л-дырауга алып келуде. Экологиялыц цаушт ай-мацтардыц географиясыныц кец болуы, ягни шекаралас мемлекеттердщ де аумагын цамтуы жагдайды циындатады. Эаресе экологиялыц цауш т^ргысынан цаушт болып табылатын Тянь-Шань тауы, Каспий тещз^ Арал бассейну Семей ядролыц полигоны, Байцоцыр гарыш айлагы, Ертiс жэне т.б. аймацтары.
Трансшекаралыц бассейндердегi су объек-тiлерiнiц экологиялыц цаушаздИн цамтама-сыз етудiц негiзгi багыттарын зерттеу келесi басым багыттарды аныцтауга мYмкiндiк бердi.
1. Орталыц Азия елдершщ су-энергетика-лыц мэселесь ^азацстан Республикасы, ^ы-ргыз Республикасы, ТYрiкменстан, Эзбекстан Республикасы жэне Тэжiкстан Республикалары юретш Орталыц Азия аймагы елдерiнiц су-э-нергетикалыц мэселелерi цазiрдщ езiнде ай-мацтыц экологиялыц цаушЫздЫне керi эсерш тигiзетiн мэселелердiц бiрiне айналды. Эр тYрлi гылым салаларыныц галымдарыныц кептеген зерттеулерi осы мэселеге арналган. Халыцара-лыц децгейде б^л мэселе де царастырылып, оны шешу Yшiн белгш бiр цадамдар жасалды. Атап айтцанда, 2000 жылдыц цыр^йегшде Б¥¥-на мYше мемлекеттер мерзiмi 2015 жылдыц 31 желтоцсанында аяцталган мыцжылдыцтыц да-муыныц сегiз мацсатын цабылдады. Орталыц Азия аймагыныц мемлекеттерi Орталыц Азия аймагыныц елдерi арасында жер Yстi су ресур-старын бiркелкi белуге жэне оларды ртымды пайдалануга багытталган бiрцатар келiсiмдер жасасты. Алайда, тэжiрибе керсеткендей, цазiр-гi кезде су-энергетикалыц нысандар мен жалпы
су ресурстарын ртымсыз пайдалану бар.
Кейбiр галымдардыц ni^i бойынша, «осыган байланысты т^рацты тYрде дамудыц алтыншы мацсаты - су ресурстарыньщ цол жетiмдiлiгi мен барлыгын ртымды пайдала-нуды цамтамасыз ету» тек ауыз су, санитария жэне гигиена мэселелерш гана емес, сонымен цатар бYкiл элемдегi су ресурстарын тиiмдi пайдалану мэселелерiн де цамтиды. Т^рацты дамудыц алтыншы мацсатын юке асыру Yшiн барлыц децгейлердегi гидрологиялыц цикл-дi кешендi басцаруды цамтамасыз ету мiндетi мацызды болады. 1с жYзiнде «су кернеуiн» еске-ре отырып, «су ресурстарын интегралды басцаруды «0»-ден 100-ге дейiнгi шкалада жаИан-дыц индикатор» бацылайды. «Су кернеуЬ), ез кезегiнде, ел немесе аймац экономикасыныц негiзгi секторлары пайдаланатын т^щы судыц жалпы келемiнiц цалпына келетiн т^щы су ре-сурстарыныц жалпы келемiне цатынасы ретш-де аныцталады. Б¥¥-ныц багалауы бойынша, бYгiнде «су кернеуi» планетада 2 миллиардтан астам адамныц емiр CYру децгешне терiс эсер етедi, жэне, екшшке орай, б^л статистиканыц есуi туралы болжамдар кецiл кеншiтер емес [1].
Халыцаралыц сарапшылар Орталыц Азия аймагын Арабия тYбегi мен СолтYCтiк Африка елдерiмен цатар цоятын айта кету цажет. Соцгы жагдайда жацартылатын кездерден т^щы су ресурстарын пайдалану керсеткМ шектi дец-гейден асады. Б^л алацдатарлыц жагдай жэне Орталыц Азия аймагы елдершщ Yкiметтерiн жацын арада су-энергетикалыц мэселеш ше-шуге назар аударуга шацыруы керек.
^азацстан Республикасыныц Су кодексiне сэйкес, трансшекаралыц суларды пайдалану жэне цоргау саласындагы мемлекетаралыц ын-тымацтастыцтыц тетiктерiнiц бiрi болып трансшекаралыц суларды экологиялыц жагынан негiзделген тYрде жэне ртымды басцару, цор-шаган ортаны сацтау жэне цоргау непзшде пайдалану цызметi танылады1.
1 Казахстан Республикасыныц 2003 жылгы 9 шглдедегг Су Кодексi //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K030000481_/ k030481 .htm.
Бiздщ ойымызша, Орталык Азия аймагы мемлекеттершщ су-энергетикалык мэселесш шешудегi негiзгi мiндеттерi мыналар болуы керек:
- су жэне энергия ресурстарын Yнемдеудi ынталандыру;
- су коймаларыныц сакталуына эсер ететш табиги нысандарды жYЙелi тYрде коргау;
- адами элеуеттi дамыту, Орталык Азия аймагыныц су-энергетикалык элеуетшщ к¥н-дылыгы мен мацыздылыгын тYсiну.
Жогарыда аталган мэселелердi шешу Yшiн Орталык Азия мемлекеттерi мемлекет-тк саясат децгешнде ^лттык салалык стра-тегияларды Yйлестiруi жэне Орталык Азия аймагыныц су-энергетикалык мэселелерiн ше-шудщ бiрыцFай стратегиясын жасауы керек, сонымен бiрге Yкiмет децгешнде орта мерзiмдi каржылык баFдарламаларды, оныц iшiнде ш-герiлiкке бакылау жасау Yшiн елшеу жYЙе-лерiн жасауFа койылFан мiндеттердi орындауы кажет.
1. Климаттыц езгерушщ су ресурстары-на эсерi. Трансшекаралык бассейндердегi су объектшершщ экологиялык каушаздтн камтамасыз етудщ келесi баFыты - климаттыц езгерушщ су ресурстарына жаFымсыз эсерiн азайту.
ЭртYрлi Fылым салаларыныц Fалымдары жYргiзген климаттык зерттеулер жаИандык жылынуды атап еттi. Атап айтканда, климаттыц жылынуы Орталык Азия аймаFында да байкалады. Галымдар облыстыц кептеген белiктерiнде жылы кыстыц жэне к¥рFак жаз-дыц калыптасу тенденциясын атап еттi, б^л ез кезегшде Памир мен Тянь-Шань тауларында м^здыктардыц кетуiне жэне мэцгi аяздыц еруь не ыкпал етедi. Эрине, климаттыц езгеруi су ресурстарыныц саны мен сапасына жэне олар-дыц маусымдык динамикасына, ауылшару-ашылыFына жэне адам денсаулы^ына эсер етуi мYмкiн. Сонымен катар, климаттыц езгеру^ мысалы, шелейттену жэне экожYЙелер мен та-бши ресурстардыц тозуы сиякты мэселелердi ушейте тYседi. Арал тецiзi бассейнi елдершщ су ресурстарыныц Yнемi жетiспеушiлiгiн бастан кешiрiп отырFан елдер Yшiн климаттыц езгеруi мен су ресурстарыныц мэселелерi эко-номикалык дамуда жэне болашактыц емiрлiк кажеттiлiктерiн канаFаттандыруда шешушi рел аткарады.
Ресей Fалымдарыныц зерттеуiнде атап ет-кендей, «Орталык Азия бес елдщ - Казакстан, KырFызстан, Тэжкстан, ТYркiменстан жэне взбекстан аумаFын камтиды. Ол Еуразия континентiнiц орталыFында, жалпы ауданы 3,882,000 км2, шамамен 72 миллион халкы бар жерде орналаскан. Ол оцтYCтiгiнде АуFанстан
жэне Иранмен, шы^ыста Кытаймен, батысын-да жэне солтYCтiгiнде Ресеймен шектеседi. Таулы жерлердi коспаFанда, Орта Азия ау-маFында ылFал жеткiлiксiз, кеп белiгiнде тым жеткiлiксiз. Гидрографиялык желiнiц тарлыFы осыпан байланысты. Орта Азияныц шелдi жа-зыктарындаFы езен желiсiнiц тыFыздыFы 1 км2-ге 2 м-дi к¥райды, ал, мысалы, Ресей жа-зыFыныц солтYCтiк жартысында ол 1 км2-ге 300-350 м^ к¥райды. Тек таулы аудандарда, 700 м-ден бастап, сэйкесшше жауын-шашын мелшерi едэуiр артады, оFан коса судыц аFуы да артады. М^нда кейбiр таулы аймактарда езен желiсiнiц тыFыздыFы 1 км2-ге 600 м-ден асады» [2, 58 б.].
Орталык Азия аймаFы жауын-шашынныц аздыFымен, к¥рFактыFымен, ауа-райыныц кYрт езгеруiмен жэне ресурстардыц бiркелкi белш-беуiмен сипатталады, ец бастысы, климаттыц езгеруiне эсiресе сезiмтал. Климаттыц езгеру зацдылыктары Орталык Азия аймаFыныц ^лт-тык коммуникацияларында Климаттыц езгеруi женiндегi Бiрiккен ¥лттар ^йымыныц непз-гi Конвенциясы2 шецберiнде баFаланды жэне Fылыми басылымдарда Орта Азия аймаFыныц Fалымдары тарапынан Fана емес бYкiл элем Fа-лымдары ецбектершен керiнiс тапты.
Орта Азия аймаFындаFы климаттыц ез-геруi мен температураныц езгеруiн зерттеу нэтижелерi т^тастай алFанда аймакта климаттыц жылынуы болFандыFын керсетедi. М^ны аймактыц барлык бес елшде (Казакстан Ре-спубликасы, KЬрFыз Республикасы, ТYркiмен-стан, взбекстан Республикасы жэне Тэжкстан Республикасы) температураныц кетершгенш керсететш деректер растайды.
ЖаИандык климаттыц езгеруi Орталык Азия аймаFыныц барлык елдерi Yшiн ауыр зар-даптарFа экелуi мYмкiн. Бiздiц ойымызша, эко-номикалык дамудыц эртYрлi децгейiне жэне аумактык-климаттык ерекшелiктерiне кара-мастан, Орталык Азия аймаFыныц елдерiнде ортак экологиялык мэселелер бар. Бiз оларды келесщей етiп таFайындаFан Ресей Fалымда-рымен толык келiсемiз:
- колданыстаFы су ресурстарыныц тапшылы^ыныц артуы жэне олардыц сапасы-ныц нашарлауы, м^здыктардыц тез еруi жэне кар жамылFысыныц темендеу^ жер Yстi су-ларыныц гидрографиялык режимшщ езгеруi, халыктыц сапалы ауыз суFа кол жетiмдiлiгiнiц темендеуi, шелейттену, к¥лдырау жэне жердiц т^здану процесшщ YДеуi, биоалуантYрлiлiктiц жоFалуы, ормандардыц кебеки жэне т.б. сонымен катар ^лттык экономиканыц ауыл ша-руашылы^ы жэне энергетика сиякты мацызды салалары Yшiн терiс салдары;
- суармалы егiншiлiкке тенетiн кауiп, пай-
2 Климаттыц езгеруг жошндегг Бiрiккен ¥лттар уйымыныц негiзгi Конвенциясын бекту туралы Казахстан Республикасы ПрезидентМц Жарлыгы 4 мамыр 1995 ж. N 2260 //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U950002260.
даланылFан ауылшаруашылык дакылдарыныц тYсiмдiлiгiнiц болжамды темендеу1, жайылым ешмдшгшщ темендеуi, жемшеп базасыныц темендеуi, сэйкесiнше мал шаруашылыFы, ауылдаFы ж^мыспен камту к¥рылымыныц ез-геруi жэне елдердiц азык-тYлiк кауiпсiздiгiне тенген кауш;
- аймактыц су ресурстарыныц ирригаци-ялык жэне энергетикалык режимш Yйлестiру жэне реттеу мэселелерiнде кершi мемлекеттер арасында шиеленiс кездерiнiц пайда болуы, елдердiц энергетикалык кауiпсiздiгiне кауш тендiретiн гидроэнергетикаFа терiс эсер ету;
- каушт жэне тетенше гидрометеороло-гиялык к¥былыстардыц, мысалы, б^ршак, K¥рFакшылык, ете жоFары немесе темен температура жэне т.б., б^л тетенше жаFдайлар-дыц кебеюiне экелiп соктырады, соныц шш-де жацбыр, сел, кешкш, су таскыны жэне K¥рFакшылык;
- колданыстаFы экожYЙелерге жэне биоа-луантYрлiлiкке кауiптiлiктiц артуы, оныц шш-де климаттык белдеулердiц ауысуы жэне флора мен фаунаныц тiршiлiк ету ортасыныц езгеруi, жердi пайдалану мен жер жамы^ысыныц ез-геруi;
- халыктыц денсаулыFына, оныц iшiнде жылу кернеуiне, елiмнiц жоFарылауына эке-летш инфекциялык жэне паразиттiк аурулар-дыц таралу каупiнiц жоFарылауы [3, 74-75 б.].
2. Арал экологиялык даFдарысы жэне оныц Орталык Азия аймаFыныц табиFи ортасына ти-гiзетiн зардаптары.
Арал тецiзiн к¥рFату мэселесi бYкiл элем Yшiн жацалык емес. взбекстан мен Казаксташа тиесiлi Арал тецiзi элемдегi ец iрi континен-тальды су объектiлерiнiц бiрi болFан. Тещз де, OFан аFатын езендер де (Амудария мен Сырда-рия) жоFары экологиялык мацызFа ие болды. Амудария мен Сырдария езендерi жэне олар-дыц салалары 6 елдiц шекараларын кесiп етедi, олардыц бiрi - АуFанстан соFыс салдарынан Амудария суларын элi де байыпты пайдала-нуды бастаFан жок. KырFызстан, Казакстан, Тэжкстан жэне взбекстан Сырдария езенiнiц суын жэне оныц салаларын езара белюедь Тэжiкстан, ТYркiменстан жэне взбекстан Амудария мен оныц салаларыныц суын белш ала-ды. Осы ею езеннiц салалары Памир мен Тянь-Шань тауларында калыптаскан. Амудария мен Сырдария езендерш ртымсыз пайдалану Арал тещзшщ кебуiне экелдi. Су децгеш 20 метрден астамFа темендедi, жаFалау сызыFы 100 км-ге темендедi. Б^рышы су айдыны бiрiктiрiлген Голландия мен Бельгия аумаFына тец 65000 шаршы метр - 70%-Fа темендедi жэне темен-деудi жалFастыруда.
Оны шешу Yшiн бYкiл элем кауымдастыFы Yлкен кYш ж^мсады. Халыкаралык кауымда-стык Орталык Азия елдерiнiц Арал мэселесш шешудеп кYш-жiгерiн YЙлестiруге тырысу-
да. Бiрлескен мэлiмдемелерге кол койылды. Халыкаралык Аралды крткару коры келесi ережелерге непзделген ю-кимыл багдарлама-сымен к¥рылды:
- жалпы су стратегиясын эзiрлеу;
- бакылау жYЙесiн жасау;
- суды пайдалану тшмдшгш арттыру;
- кедейлкпен жэне апаттыц баска салда-рымен кYресу.
Алайда, казiргi уакытта б^л мэселе взектi болып отыр жэне элi де назар аударуды кажет етедi. Зерттеушiлердiц айтуынша, «взбекстан, Казакстан жэне 6ykw Орталык Азия аймагы Yшiн ец мацызды трансшекаралык экологиялык кауш Арал тещзшщ к¥ргауы болып та-былады. Арал тещзшдеп дагдарыс - адамзат-тыц соцгы тарихындагы ец Yлкен экологиялык жэне гуманитарлык апат. Тецiз бассейншде т^ратын 35 миллион адам оныц зардаптарын бастан кешiредi» [3].
Арал тецiзi мемлекетiнiц зерттеушiлерiнiц айтуынша, «казiр Арал тецiзiнiц к¥ргаган тYбi 28000 шаршы шакырымга дейiн созылып жа-тыр. Б^л аумактыц Yштен еюсш т^зды бат-пактар, т^зды к¥мдар алып жатыр. Жыл сайын атмосферага 75 миллион тонна к¥м мен шац мен 65 миллион тонна ^сак т^здар келедi, олар желдер аркылы втiп, мыцдаган шакырымга созылады. Арал тецiзiнiц к¥ргаган тYбi жер атмосферасындагы аэрозольдердiц, пестицид-тердiц жэне гербицидтердщ негiзгi квздерiнiц бiрiне айналуда. Арал тецiзi тYбiндегi т^здар мен аэрозольдердщ денсаулыкка, коршаган ор-тага, тiптi Сырдария мен Амудария взендерь нен басталатын Тянь-Шань м^здыктарыныц тез ерш кету Yрдiсiне зиянды эсер ету фак-тiлерi жария болды» [4].
Арал мэселесшщ аукымы мен ^рделш-гi аймактагы барлык мемлекеттердщ ынты-мактастыгымен кешендi, эртараптандырылган тэсiлдi кажет етедi. Арал тецiзi дагдарысына байланысты мэселелердi шешу Орталык Азия-ныц барлык мемлекеттерiнiц осы мэселелердщ тYпкi себептерiн тYсiнуiне, аймактык жэне ^лт-тык децгейлерде тиiстi шараларды кабылдауды талап ететiн дагдарысты жагдайды ецсерудiц кYш-жiгерiн каншалыкты кYшейтетiндiгiне ткелей байланысты. Бiздiц ойымызша, мемле-кеттерге Орталык Азия аймагы елдерше ортак су стратегиясын жасау кажет.
1ле жэне Ертiс трансшекаралык взендерш-деп су бвгетiнiц ^лгаюы. Кытай мен Казакстан Yшiн трансшекаралык взендердiц су ресурста-рын пайдалану мэселесi вткен гасырда пайда болды. 70-80 жылдары КХР-мен трансшекаралык взендердi бiрлесiп пайдалану жэне коргау мэселелерiн реттейтш мемлекетаралык келiсiм жасау туралы келiсiм жасалды. Бiрак б^л мэсе-леш эртYрлi тYсiнгендiктен, м^ндай келiсiмге кол койылмады. Казакстан тэуелсiздiк алганнан кешн трансшекаралык взендердiц су ресурста-
рын пайдалану мэселелер^ эс1ресе трансшекаралыц су ресурстарыныц экологиялыц мэсе-лелер1 егемен Казацстан Yшiн езект болды.
Шекарааралыц езендердi пайдалану ту-ралы алгашцы ресми келiссездер 1998 жылы еттi. Бiрац айта кету керек, тараптар б^л ца-дамга ете ауыр кiрiскен. Б^л мэселе, эаресе, 1998 жылдыц кYзiнде, КХР Шынжац-¥йгыр Автономиялыц ауданыныц (С¥АА) билiгi Yрiмшiге жацын орналасцан Ертiс - Карамай м^най кен орнына Ертiстiц жогаргы агымы-ныц бiр белiгiн б^руга арналган Кара Ертiс - Карамай каналыныц жеделдетiлген ц^рылы-сын бастаган кезде шиеленiсе тYCтi. Кытай тарапы атап еткендей, су Yнемi жетюпейтш ауданды сумен цамтамасыз ету мацсатында жыл сайын Ертiстен 450 миллион текше ме-трден астам су жэне нэтижесшде б^л санды 1,5 миллиард текше метрге дешн жеткiзудi жоспарлап отыр. Сондай-ац, суды 1ле езенiнен алу ^сынылуда. М^ндай мэлiмдеме Казацстан-ды алацдатуда. Мамандардыц пЫршше, КХР ниеттерiн iске асыру цазiргi кездегi сумен жаб-дыцтау режимш б^зуга алып келедi жэне Ка-зацстан Республикасыныц солтYCтiк-шыFыс жэне орталыц облыстарындаFы енеркэсiп пен ауылшаруашылыFына эсер етедь Ец бастысы, Балцаш жэне Зайсан келдершщ аймаFындаFы экологиялыц ахуал едэуiр нашарлауы мYмкiн, б^л Арал тещзшдеп цаЙFылы жаFдайды цайта-лауFа алып келуi мYмкiн.
Су ресурстарын басцару мэселелерi бой-ынша Кытай Халыц Республикасыныц ресми жарияланымдарындаFы бар ацпаратты талдау бiрцатар цорытынды жасауFа мумюндк бередi.
Осылайша, ез аумаFындаFы кездерi бар кептеген трансшекаралыц езендерге ие бола отырып, Кытай кершi мемлекеттермен (Ка-зацстан, Ресей, Yндiстан, Непал, Бутан, Бирма, Лаос, Вьетнам) царым-цатынаста айтарлыцтай артыцшылыцтарFа ие болады жэне кептеген кершiлермен халыцаралыц суларды белiсу жэне цорFау туралы келiсiм жасамайды. Кытай тарабы демографиялыц факторларды жэне оныц аумаFында су ресурстарын толыц дамы-ту мумкшдкш ескере отырып, су ресурстарын пайдаланудыц барлыц аспектiлерiн ете ^зац мерзiмдi перспективада м^цият зерттейдi. Осы мацсатта КХР Су ресурстары министрлiгiнiц Fылыми-зерттеу жэне жобалау ^йымдарыныц желiсiне ие, олардыц царжыландыру келемi су ресурстарын баFалау, су ресурстарын басцару, жаца суармалы жерлердi игеру ж^мыстарыныц аясын кецейту есебiнен кYрт артып отырады.
Трансшекаралыц езендерге цатысты Кытай халыцаралыц ережелердi сацтау бойын-
ша кез-келген мшдеттемелерден жалтарады. Ресми ацпарат кездершде «трансшекаралыц сулар» немесе «халыцаралыц су аFындары» терминi аталмаFан, б^л Кытайдыц трансшекаралыц езендердiц ластануыныц алдын-алу немесе пайдаланудаFы бiржацты ^станымын куэландырады. Институционалдыц т¥рFы-да м^ныц барлыFын су ресурстарын басцару женшдеп мемлекеттiк орган айцындайтын жэне бiрыцFай экономикалыц саясатты жYзеге асыру Yшiн жоFары екiлеттiк берiлген Кытай Халыц Республикасы Су ресурстары министр-лЫнщ т^рацты ^станым цолдайды3.
Кытайдыц трансшекаралыц езендер бой-ынша ^станымы, ец алдымен, Шыцжацды Орталыц АзиядаFы аймацтыц жэне сауда ор-талыFына айналдыру, эрi царай Таяу ШыFыста ыцпалды ету мацсатымен аныцталады.
Сонымен цатар, Кытай Шыцжацды этни-калыц цытаймен (хан) цоныстандырмацшы. Б^л аймацтыц таб^и кебеюi жаFдайында б^л оныц саныныц едэуiр есуiне экеледi. Тшсш-ше, б^л аймацтыц агроенеркэсiптiк жэне енер-кэсiптiк элеуетiн, сондай-ац сумен цамтамасыз етудi арттыруды талап етедi. Сонымен цатар, Шыцжац-¥ЙFыр автономиялыц ауданы Кытай-даFы сумен ец аз цамтылFан аймац. Шыцжац жылына 26,3 текше шацырым су ресурстарына ие, б^л тек 18 миллион адамды сумен цамтамасыз етуге мYмкiндiк бередь Бiрац цазiр аймац халцы шамамен 20 миллион адамды ц^райды, эрi царай есу мумюндт бар. Шелдi жерлер кеп, эсiресе Кашцар аймаFында Тарим ойпа-ты бар. Б^л ауданда су т¥тынушыларFа текше метр Yшiн 0,39 юань тирады.
Осылайша, Кытайдыц трансшекаралыц езендердеп жаFдайы Шыцжац-¥ЙFыр автономиялыц аймаFындаFы жаFдаЙFа ткелей бай-ланысты. Б^л т:^ыда, ю жYзiнде, Кытайдыц трансшекаралыц езендердi пайдаланудаFы эре-кеттерi де осы баFытта.
Эрине, ерiктi шаралар трансшекаралыц езендердщ суларын пайдалану жэне олардыц сапасын бацылау мэселелерiн шеше алмайды. Б^л келесi фактiлерге байланысты.
Бiрiншiден, «Казацстан Республикасыныц Yкiметi мен Кытай Халыц Республикасыныц Yкiметi арасындаFы трансшекаралыц езен-дердi пайдалану жэне цорFау саласындаFы ын-тымацтастыц туралы келiсiмнiц» № 4 бабына сэйкес, Казацстан КХР-ныц 1ле жэне Ертiс езендерiнiц су алабын кецейту жоспарларына царсы т^ра алмайды, ейткенi б^л цытай тара-пыныц ^тымды тэсiлi4.
Екiншiден, Казацстанныц кептеген экономикалыц жэне сауда мэселелерше КХР, мы-
3 Текущий архив МИДРК//http://mfa.gov.kz/ru.
4 Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Китайской Народной Республики от 12 сентября 2001 года «О сотрудничестве в сфере использования и охраны трансграничных рек» // http://mfa.gov.kz/ru/content-view/knr.
салы, энергетикалык ынтымактастыкка тэу-елдiлiгi ескер^^ керек. ОсыFан байланысты, 2007 жылы Казакстан KытаЙFа трансшекаралык езендердщ аFынына, ец алдымен 1ле мен Ертюке азык-тYлiк жеткiзiлiмiн жецiлдетiлген келiсiмшартка айырбастауды усынды. Алайда Кытай бул усынысты кабылдамады.
1ле жэне Ертю трансшекаралык езендерiн пайдаланудыц экологиялык жэне экономика-лык салдары ешбiр мемлекет Yшiн пайдалы емес. ЖоFарыда кел^ршген фактiлердi ескере отырып, бiз Ертю езеншщ бассейнiндегi су ресурстарыныц темендеуш кYтуiмiз керек: 2030 жы^а карай 8 текше км, 2040 жы^а карай - 10 текше км, 2050 жы^а карай - 11,4 текше км. Муныц бэр^ бiрiншiден, Ертiс езенiндегi ГЭС каскадында электр энергиясын ендiрудi 2030 жы^а карай 25% -Fа жэне 2050 жы^а карай 40% -Fа дешн темендетедi. Бул сонымен бiр-ге 2020 жылдан бастап осы езен аркылы Ка-закстанFа жYк тасымалдаудыц накты токта-тылуына ыкпал етедь Екiншiден, бул жаFдай Ертiс езеншен су алатын KазакстандаFы ка-налдар мен су коймаларыныц (Буктырма жэне Шульбинск) ю жYзiнде кулдырауына экеледь
Yшiншiден, жер Yстi суларыныц сапасы жэне жер асты суларыныц ластануы болады.
Тертiншiден, егер Ертiс суларын Кытай-дан жаппай шыFару басталса, онда Ертiс езенi бYкiл Казакстан мен Омбыта карай батпактар мен судыц тiзбегiне айналуы мYмкiн. Бул тек экологиялык кана емес, сонымен бiрге ай-мактыц экономикалык жаFдайыныц апатты тYрде нашарлауына экелетiнi анык.
Бесiншiден, КХР-ныц Ертiстiц каналдарды жэне баска да гидрокуры^ылар аркылы су алу келемш ¥ЛFайту женiндегi жоспарларын iске асыру, ец алдымен, осы езеннщ суымен корек-тенетiн Зайсан келшщ кебуiне экеледi [5].
Мэселенщ екi мемлекет тарапынан шешiлуi 2001 жылFы 12-13 кыркYЙекте Кытай Халык Республикасы Мемлекеттiк Кецесiнiц Премьерi Чжу Жунцзидщ KазакстанFа ресми сапары кезшде Казакстан Республикасыныц Yкiметi мен Кытай Халык Республикасы Yкiметi арасында трансшекаралык езендердi толык пайдалану жэне корFау бiрлескен ю-ки-мыл саласындаFы ынтымактастык туралы келiсiмге кол койылуымен аякталды. Зерт-теушiлердiц пiкiрi бойынша: «Казакстан Республикасы мен КХР арасындаFы шекаралык мэселелердi сэттi шешу аясында, трансшекаралык езендердi пайдалану жэне корFау туралы келiссездердiц басталуы (немесе кытай тарапы оларды кецес берудi калайды) жэне жоFарыда аталFан Келiсiмге кол кою - Казакстан дипло-матиясыныц мацызды жетiстiгi. Бул сурактар
Кецес Одагымен бiрнеше рет квтершген, бiрак кытай тарапынан жауап таппаган болатын» [8, 28 б.].
2010 жылгы 13 карашада Караганды кала-сында вткен трансшекаралык взендердi пайдалану жэне коргау жвнiндегi Казакстан-Кытай бiрлескен комиссиясыныц 7-шi отырысы ба-рысында 1ле взенiнiц саласы болып табылатын Коргас взенiнде Достык бiрiктiрiлген су шару-ашылыгы к¥рылыстарын бiрлесiп салу туралы келiсiмге кол койылды. (Айта кету керек, 19921993 жылдары Казакстан мен Кытай Коргас взеншде бiрлескен су кабылдайтын к¥рылы-сты салу туралы Хаттамага кол койды.) Осы су жYЙесi аркылы су ресурстарын екi жакка да бiрдей квлемде пайдалануга болады деп болжануда. Б^л келiсiм комиссияныц бYкiл ке-зецiндегi ец мацызды нэтижеа болды [6, 30 б.].
2011 жылдыц шiлдесiнде Ертiс взендегi влшеу станцияларын взара тексерудiц алгашкы нэтижелерi каралды. Б^л кездесуде, казакстан-дык тараптыц ^сынысы бойынша, 2008 жылы келiсiм негiзiнде салынган жэне казiргi уакыт-та елдiц су мYДделерiне н^ксан келтiретiн Сум-бе взеншдеп гидроэлектростанцияны кайта к¥ру туралы мэселе каралды5.
Сонымен катар, ею мемлекет арасындагы трансшекаралык взендерге су бвлудщ техни-калык аспектiлерi бойынша бiрлескен ж^мыс нактылы жYзеге асырыла бастады (жоспар-ланган уакыты - 2011-2014 жж.) 2011 жылы Казакстан мен Кытай арасында Ертю жэне 2014 жылга карай 1ле трансшекаралык взендершщ ресурстарын бiрлесiп бвлу туралы келiсiмге кол койылды [5].
Бiрак, ец бастысы, мэселенi шешуде белгш бiр взгерiстер болды, алдыцгы тYсiнiктердiц кедергiсi алынып тасталды жэне болашакта екiжакты ынтымактастыктыц б^л багыты оц Yрдiске ие болады. Осыган орай, Казакстан мен КХР арасындагы трансшекаралык взендер мэселесш к¥кыктык реттеу жвншдеп келю-свздер Yрдiсiнiц басталуын жогары багалайды. БYгiнгi оц сэт - Пекиннщ КХР су мэселесiнде ^лттык эгоизмнiц ^станымын ^стамайды деген мэлiмдемесi.
Кытаймен су катынастарын реттеу Ка-закстанныц экономикалык жэне экологиялык каушаздЫ т^ргысынан вте мацызды болып квршедь Б^л мiндет взендердiц кажеттi су тец-герiмiн сактауга, трансшекаралык су агында-рыныц су ресурстарын бiрлесiп пайдалану мен коргауда ортак ^станымды жасауга, олардыц ластануы мен саркылуын болдырмауга багыт-талуы керек.
Корытындылар:
Трансшекаралык су объектiлерiнiц мэселе-
5 Сoглaшeнue мeждy npeдcmaвumeлямu aдмuнucmpaцuu Pauмбeкcкoгo paйoнa Aлмamuнcкoй oблacmu PK u npeдcmaвumeлямu aдмuнucmpaцuu yeздa Джаy cy Илe-Kaзaxcкoй aвmoнoмнoй oблacmu KHP no pexam Сyмбe u ^йшь^лак (г. Moнгoл-Kype, l2 uюля 2004 г.) //http://mfa.gov.kz/ru.
лерш талдау оларды жою бойынша ^сыныстар жасауга мYмкiндiк бердi. Ол ушш келесi ic-ша-ралар цажет.
1) зацнамалыц децгейде халыцаралыц ц^цыц непзщде суды белу жэне трансшекара-лыц езендердi цоргаудыц ц^цыцтыц мэселелерi бойынша iргелi ц^жаттарга цол цойып, транс-шекаралыц езендер проблемасын ШЫ¥ дец-гейiне жэне Yшжацты келiссездер децгешне шыгару цажет (Ресей, ^азацстан, ^ытай)
2) К^ытай тарапыныц жаппай су алуына жол бермейтiн трансшекаралыц езендерде бiр-лескен су ц^рылыстарын жалгастыру цажет. Ресурстарды Yнемдейтiн технологияларды, мысалы, енеркэсiптiк кэсiпорындарда жабыц су айналымын, ауылшаруашылыгында тамшы-латып суару технологияларын енгiзу арцылы
^азацстан Республикасындагы трансшекаралыц езендерден су жетюзудщ жетюпеушшгш болдырмауга болады. Аталган су ц^рылыстары бiр жагынан ^Р экологиялыц зацнамасын6 жэне екiншi жагынан ^ХР экологиялыц зацнамасын бацылауга жэне сацтауга ыцпал етедi. Нэтиже-сiнде 2040 жылга царай суды т^тынудыц нацты нормаларын екi есе азайтуга болады. Б^л аспектiде су басудыц инженерлiк жYЙелерiн енгiзу жэне жайылмаларды дамыту мYмкiн.
3) гидрологиялыц цызмет кадрларын да-ярлау мен цайта даярлаудыц бiрыцFай жYЙесiн (екi ел децгейiнде) ц^ру, олардыц монито-рингтiк желiсiн (елшеу станциялары жэне т.б.) ^азацстан мен ^ытайдыц барлыц езен бассей-ндершде кецейту, жетiлдiру жэне жацарту ца-жет.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Саханова Р. Актуальность новой глобальной повестки дня для стран Центральной Азии. 2017-01-06 // ЦА.Д.265 Актуальность новой глобальной повестки дня для стран Центральной Азии. Экологическая информация по внедрению принципов устойчивого развития, зеленой экономики в странах Центральной Азии / http://ecogosfond.kz/orhusskaja-k^onvencija/dostup-k-jekologicheskoj-informacii/kz-orta-azija-elderinde-orny-ty-damu-principterin-zhasyl-jekonomikany-endiru-bojynsha-jekologijaly-a-parat-ru-jekologicheskaja-informacija-po-vnedreniju-principov-ustojchivogo-razvitija-zelenoj-jekono/.
2. Орловский Н.С., Зонн И.С., Костяной А.Г., Жильцов С.С. Изменение климата и водные ресурсы центральной Азии // Вестник дипломатической академии МИД России. Россия и Мир. -2019. - № 1 (19). - С. 56-78.
3. Джармуханбетова Д.Б. Экологические проблемы Центральной Азии //XVII International scientific conference. - С. 221-223 // www.naukaip.ru
4. Притула Т.Ю., Еремина В.А., Спрялин А.Н. Физическая география материков и океанов. - Москва: Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС. - 2004. - 685 с.
5. Мамырайымов Т. Использование трансграничных рек Казахстана и Китая // http://www. sarap.kz/rus/view.php?id=477&sara
6. Цайырбаева Ж. Ц. Проблема трансграничных рек между Казахстаном и Китаем // Вестник КазНУ, серия исторических наук. - 2012. - С. 25-32.
REFERENCES
1. Sahanova R. Aktual'nost'novoj global'nojpovestki dnja dlja stran Central'noj Azii. 2017-0106 // CA.D.265Aktual'nost' novoj global'noj povestki dnja dlja stran Central'noj Azii. Jekologicheskaja informacijapo vnedrenijuprincipov ustojchivogo razvitija, zelenoj jekonomiki v stranah Central'noj Azii / http://ecogosfond.kz/orhusskaja-konvencija/dostup-k-jekologichesk^oj-informacii/kz-orta-azija-elderinde-orny-ty-damu-principterin-zhasyl-jekonomikany-endiru-bojynsha-jekologijaly-a-parat-ru-jekologicheskaja-informacija-po-vnedreniju-principov-ustojchivogo-razvitija-zelenoj-jekono/. []
2. OrlovskijN.S.,ZonnI.S.,KostjanojA.G.,Zhil'covS.S.Izmenenieklimataivodnyeresursycentral'noj Azii // Vestnik diplomaticheskoj akademii MID Rossii. Rossija i Mir. - 2019. - № 1 (19). - S. 56-78.
3. Dzharmuhanbetova D.B. Jekologicheskie problemy Central'noj Azii // XVII International scientific conference. - S. 221-223 //www.naukaip.ru
4. Pritula T.Ju., Eremina V.A., Sprjalin A.N. Fizicheskaja geografija materikov i okeanov. -Moskva: Gumanitarnyj izdatel 'skij centr VLADOS. - 2004. - 685 s.
5. Mamyrajymov T. Ispol'zovanie transgranichnyh rek Kazahstana i Kitaja // http://www. sarap.kz/ rus/view.php?id=477&sara.
6. Kajyrbaeva Zh. K Problema transgranichnyh rek mezhdu Kazahstanom i Kitaem // Vestnik KazNU, serija istoricheskih nauk. - 2012. - S. 25-32.
6К^азацстан Республикасыныц 2007 жылгы 9 цацтардагы Экологиялыц Кодекс //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/ K070000212.
