CC BY
3ФИЛОСОФИЯ
УДК 1(091)
ТРАНСФАРМАЦЫЯ ГЕАПАЛГГЫЧНЫХ АРЫЕНТАЦЫЙ У ГРАМАДСКА-ПАЛ1ТЫЧНАЙ ДУМЦЫ БЕЛАРУС1 ЭПОХ1 РАННЯГА СЯРЭДНЯВЕЧЧА1
канд. фтас. навук, дац. В.Б. ЕВАРОУСК1 (Институт фтасофй НАН Беларусь, Мтск)
Разглядаецца працэс усведамлення сярэднявечнай супольнасцю Усходняй Еуропы сваёй цывигза-цыйнай адметнасцi на працягу XI—XV стагоддзяу. Раскрываецца мехатзм зрошчвання канфесшнай аф1-ляцъп з этнiчнымi асаблiвасцямi, что выклiкае з 'яуленне у разглядаемы перыяд феномена "сярэдневечнага нацыяналiзму". Прасочваецца сувязь развщця дадзенага феномена са зменай агульнай геаnалiтычнай структуры гэтага рэгiёна, калi да пачатку XIII стагоддзя вось Поунач - Поудзень змяняецца на вось Захад - Усход. На час зншнення Юеускай Руа можна весц гаворку пра нараджэнне пэунага асобнага nалiтычнага утварэння, якое усведамляла сваё адрозненне ад iншых грамадствау праз самастойную мову i уласнае веравызнанне. Гэты феномен можа быць разгледжаны у якасцi аднаго з элементау той спадчыны, што патнула Юеуская Русь сваiм нашчадкам. Калiзiя старажытнарускай айкумены, якая адбылася пасля нашэсця Батыя i спуспашэння Юева, высунула на першы план эттчнае адзiнства i адсунула на другi план канатчныя рознагалоссй Татм чынам, "народ руст " больш наблiзiуся да вобраза своеасаблiвай псеуданацып.
Уводзшы. Разглядаючы вынш развщця палиычнай культуры, што сфармiравалася ва умовах Ста-ражытнай Pyci (у склад якой уваходзш тры буйныя кангламераты: Юеуская Русь, Русь Наугародская i Полацкая Русь), можна адзначыць, што у адрозненне ад Заходняй Еуропы на прасторы гэтага рэпёна ужо з моманту набыцця Руссю тсьменнасщ (прыкладна пачатак XI ст.) магчыма казаць аб станауленш тэн-дэнцый да адасаблення гэтай геапалиычнай адзшю, г. зн. аб iмкненнi будаваць тут дзяржауную вдэало-пю на аснове своеасаблiвага "сярэднявечнага нацыянал1зму", падобнага па спосабу пабудовы вылучаль-нага прынцыпу да сучаснага нацыяналiзму (як з'яуляецца прадуктам буржуазных рэвалюцый).
Прыкладам такога ранняга палиыка-щэалапчнага утварэння можа служыць "народ рускг", якi па сваёй генезе з'яуляецца ушкальным феноменам у феадальным свеце. Механiзм кшталтавання рэфлек-тыунай асновы "народа рускага" вiдавочна адлюстроувае наступная цытата з Xронiкi Георпя Амартола,
улучаная у першую рускую хронiку "Аповесць мiнулых гадоу": " Глаголеть Георгий в лОтописьцО: "Ибо
комуждо языку овОмь законъ исписанъ есть, другымъ же обычая, зане безаконнымъ отечьствиемь мнится" [1, с. 14].
Прадстауленая такiм чынам этшчная падаснова iснавання "народа рускага" утсваецца у канон звы-чаёвага права, калi людзi адрознiвалiся памiж сабою першым чынам зыходзячы з таго, па яшм законе яны жылi i якiх традыцый трымалкя. Не важна, што у розных кодэксах было мала пэуных адрозненняу, к-тотна тое, што тыя адрозненнi дэкларавалiся. Дадзены канцэпт "сярэднявечнай нацьп" меу пад сабою i ш-шае апiрышча. "Народ русю" яднала не толькi агульная мова, але i вера, дакладней, канфеая - праваслауе.
Iдэалогiя патрабуе щэолагау, г. зн. пiсьменных людзей, здольных лагiчна выкладаць свае думкi, вес-цi палемiку, пераконваць шшых. Толью пасля гэтага наступае час для аргашзатарау, якiя могуць нават ме-ханiчна распаусюджваць дактрыну або, захаваушы яе у якой-небудзь форме, тран^раваць у часе. I тут нам даводзщца паутарыць адну з банальных ющн старажытнарускай гiсторыi: адзiнымi пiсьменнымi людзьмi (здольнымi не только тсаць, але i выразна выкладаць свае думю) былi праваслауныя святары i манахi, для яшх (так ужо склалася) галоУнымi зямнымi ворагамi быта "няверныя", да якiх аутаматычна далучалi верш-кау каталiцкай царквы. Так у старажытнарускай духоунай культуры упершыню паустае выява "палиыч-нага ворага" i робiцца лёсавызначальны крок на шляху да пал1тычнага адасаблення у пэуных этнiчных межах.
1стотны момант, ям можа быць звязаны з уплывам вiзантыйскай культуры на фармiраванне стара-жытнарускага светапогляду i набывае адмысловае значэнне да сярэдзiны XII стагоддзя - гэта атаясам-ленне спавядання той або iншай веры (або варыянта адной веры) з прыналежнасцю да вызначанай эт-
1 Артыкул падрыхтаваны пры падтрымцы Беларускага рэспублжанскага фонду фундаментальных даследаванняу, праект Г14-099 «Когнитивное пространство Восточной Европы: историческая динамика центров инкультурации и трансграничного взаимодействия».
шчнай супольнасщ. Таю перанос акцэнту з канашчнай спрэчм з нагоды вытлумачэння таго або iншага евангельскага палажэння на этшчнае непрыманне носьбггау шшай веры адыграу вялiкае значэнне у да-лейшым ва узвядзенш меж памiж еyрапейскiмi этнасамi i нацыям^ Наогул пры аналiзе функцыянавання рознага роду "ерасей" (знаходзячыся па-за тэалапчным кантэкстам, напэуна, карэктней зваць ix вары-янтамi спавядання адзiнай веры) у хрысщянсюм веравучэннi можна назiраць цiкавы феномен, як тэарэ-тычная па сваёй сутнасцi спрэчка з нагоды вытлумачэння тэксту Святога Шсання становщца магутным фактарам сацыяльнай мабшзацыи, а пасля даволi кароткага часу стварае моцную падаплёку мiжнацы-янальных i мiжцывiлiзацыйныx калiзiй расколу. Пры гэтым неяк неузаметку сама сутнасць спрэчю сы-xодзiць на друп план. Аналiзуючы, напрыклад, функцыянаванне антылащнскай палемiкi у старажытна-рускай культуры, можна зауважыць як галоунае (той жа прынцып Filioque) змешваецца тут з другарад-ным i нектотным з пункту гледжання боскix юцш, а кананiчныя рознагалоссi часцяком блытаюцца з не-прыманнем рэгiянальныx асаблiвасцей, мала звязаных са спавяданнем хрысщянства.
Расiйскi гiсторык А.М. Папоу, аутар працы "Историко-литературный обзор древнерусских полемических сочинений против Латинян", наступным чынам характарызуе дадзены феномен:
"Нельга адмауляць, што пад уплывам вiзантыйскix палемiчныx сачыненняу складалiся погляды тсьменных людзей, старадаушх рускix начотчыкау, яюя у сваю чаргу праводзiлi ix у народныя масы. У дадзеным выпадку вельмi рэзкае асуджэнне лацшскага Захаду, прасякнутае у вiзантыйскix сачыненнях духам нецярпiмасцi, натуральна павiнна было спрыяць замкнёнасцi, адчужанасцi Русi ад усяго шшазем-нага, iншавернага. Шмат з таго, што было выказана у палемiчныx помнiкаx старажытнага перыяду, паута-ралася на працягу цэлых стагоддзяу у шматлiкix рукапiсныx сачыненнях, перайшло у старадрукаваныя кнiгi (памiж iншым i у Кормчую кшгу) i такiм чынам станавiлася агульным перакананнем, здабыткам. Звыш таго, вiзантыйскiя палемiчныя сачыненнi XII-XVI стагоддзяу уплывалi на рускае грамадства яшчэ з шшага боку. За невялiкiм выключэннем усе яны дзiвяць адным уласщвым iм характарам - змешваннем асноуных, непарушных дагматау xрысцiянства з абрадам^ з мясцовымi звычаямi. 1стотнае ад неютотнага у справе веры у ix не размежавана, так што побач з догматам аб Св. Трощы стаяць пытанш аб нячыстай ежы, аб нашэннi пярсцёнка лацiнскiмi бiскупамi, аб перстапакладаннi, маляваннi абразоу, аб спеве алiлуя, аб стрыжэнш барады i г.д. Наурад хто будзе сцвярджаць, што падобнае "змешванне" м^ла бясследна для старажытнай i сучаснай Русi!" [2, с. 15].
Асноуная частка. Улiчваючы той уплыу, якi мела як для лёсу Беларуси так i для развщця яе грамадска-палiтычнай думкi наша сталая уцягнутасць у гэтую апранутую у рэлiгiйнае адзенне спрэчку памiж Усходам i Захадам, варта хаця б рыскамi пазначыць яго дынамiку, каб пауней прадставiць той яе кантэкст, яю увайшоу у культуру Вялшага Княства Лиоускага.
Пачатак дыскусii памiж Усходам i Захадам па пытаннях веры звычайна звязваюць з iмёнамi двух канстанцiнопальскix патрыярхау: Фоцiя (нарадзiyся у 820 г.) i Мixаiла Керуларыя (Keroularios) (1000-1059). Патрыярх Фоцш першы з вiзантыйскix iерарxаy заявiy аб памылках Рымскай царквы. У прыватнасщ, у Акруговым Пасланнi ('Еукоккюд етатокц Еукоккюд етвтоХц), датаваным 867 годам, прыводзiцца спiс гэ-тых адступленняу ад iсцiн веры, яюя пакуль налiчваюць толькi пяць пунктау: суботнi пост; аднясенне па-чатку Вялiкага посту да сярэдзшы першага тыдня Вялiкага посту (а не трыма днямi раней, як на Усхо-дзе); цэлiбат у адносшах да усяго клiру; забарона святарам, яюя не з'яуляюцца бюкупам^ здзяйсняць аб-рад канфiрмацыi i, нарэшце, даданне Filioque да Омвала Веры. Спiс гэтых абвiнавачванняy быу значна пашыраны праз дзвесце гадоу Мixаiлам Керуларыем, якi не толью пiсаy выкрывальныя лiсты. Ён рас-пачау шэраг практычных мерапрыемствау. У прыватнасщ, ён загадау выкрэслiць iмя Папы Рымскага з дыпцixаy. Яго прыкладам кiравалiся iншыя yсxоднiя iерарxi. Што датычыцца спiса абвiнавачванняy, то у найбольш знакамiтым сачыненнi Керуларыя, у яго "Пасланнi да патрыярха Антыаxiйскага Пятра", ён быу пашыраны да дзевятнаццащ. Менавiта тут упершыню з'яуляюцца абвiнавачваннi супраць лацiнян ва ужы-ваннi праснакоу. Тым не менш, як i папярэднiя пасланш Фоцiя, працы гэтага вiзантыйскага патрыярха па-ранейшаму працягваюць заставацца у рамках канашчнай дыскусп. Аднак да канца XI стагоддзя у вiзантыйскай тсьменнасщ з'яуляецца сачыненне пад назвай "nspi тшу Фрауушу xai ifflv ^отпшу ^axv^v", якое змешчана у славянскай Кормчай пад загалоукам "Аб фразях i аб iншыx лацiнянаx".
Можа, упершыню з пачатку гэтай дыскусп, якая у наступным стала адной з галоуных прычын па-дзелу адзшай культуры на Заxоднi i Усxоднi кампаненты, адбываецца атаясамленне "ерэтычных" памы-лак (уяуных або праyдзiвыx, дадзенае пытанне выxодзiць за межы нашай кампетэнцыi) царкоуных служак, яюя падпарадкоУвалiся Папе Рымскаму з ix паствай, а самi гэтыя памылкi пачынаюць тлумачыцца як вышк уплыву варварскай культуры, якая сказша правiльнае развiццё адзiнай xрысцiянскай веры у межах Рымскай iмперыi. У вуснах аутара сачынення "Аб фразях...", вiзантыйца па паxоджаннi, тлума-чэнне скажэнняу у веравызнаннi уплывам чужой яму культуры (якая нават па назве (варварская) apriori атаясамлiваецца з дзшасцю i невуцтвам) можна разглядаць як непазбежнае. Аднак перанясенне гэтых ду-мак з вiзантыйскай на старажытнарускую глебу непазбежна набывала некалью iншае гучанне i несла вы-датны ад пратаграфа сэнс, бо усе гэтыя варварсюя плямёны, гучанне яюх мела для вiзантыйцаy хутчэй абстрактны характар, былi больш чым рэальныя для палiтычнай i духоунай элiты Старажытнай Русi.
Пстарычна няслушным было б чакаць ад старажытных руачау успрымання немцау i шшых "лацшсюх" народау як варварау, якiя адсталi ад iх па гiстарычным развiццi. Хутчэй было выказаць зда-гадку што гэтыя народы (з якiмi, дарэчы, i Юеуская Русь, i Полацюя, i Смаленскiя землi мелi шыроюя палiтычныя, матрыманiяльныя i эканамiчныя сувяз^ разглядалiся з пункту гледжання арыпнальнага сэн-су тапонiма "немцы" як людзi дзiуныя, якiя размаулялi на незразумелай мове i у большасщ сваёй не ра-зумелi родную для мясцовага насельнщтва мову. Так, вiзантыйскi снабiзм, якi увасабляу канашчныя ро-знагалоссi з недахопам культурнага развщця, пры пераносе на старажытнарускую глебу становiцца зруч-най глебай для падмацавання аутарытэтам царквы кнуючых у насельнiцтва некаторай часткi земляу гэ-тых ксенафобскiх настрояу па стауленш да чужакоу.
Найбольш выразна такое змешванне акцэнтау вiдаць на прыкладзе "Паслання Нiкiфара мгграпа-лгга Кiеускага да князя Уладзiмiра, сына Усевалада". Сучасны пераклад гэтага тэксту з каментарамi быу выдадзены В.В. Мшьковым у 1нстытуце фiласофii Расшскай Акадэмii навук у 2000 годзе [3, с. 35]. Лкт Ншфара адрознiваецца сухасцю выкладу i адсутнасцю палемiчнай патэтыкi, тут амаль не прысутшчае наступальны характар. Па высновах В.В. Мiлькова, "...тут абвiнавачваннi лацшян не служаць падставай для крайшх рэкамендацый, забараняючых усякiя зносiны са схiзматыкамi. Кампшяцыя больш нагадвае даведку для азнаямлення з сутнасцю праблемы" [3, с. 35]. Як мяркуе расшсю фiлосаф, цiкавасць да праб-лемы мiжрэлiгiйных адносiн магла быць выклiкана нейкiм наспеушым запатрабаваннем, напрыклад, сум-невамi, узнiкшымi напярэдаднi пагаднення з католшам Каламанам, каралём венгерсюм, або падрыхтоу-кай нейкiх палиычных акцый, якiя непасрэдна датычылi змен у рэлтйнай палiтыцы дзяржавы [3, с. 39]. I з нагоды сутнасщ заходнiх суседзяу мiтрапалiт Ншфар дае свайму князю даволi ясны адказ, складзены у духу прааналiзаванага намi вышэй слова "Аб фразях i аб iншых лацiнянах".
"Ты спрашивал, благородный князь, - шша Ншфар, - как были отторжены латиняне от святой соборной и правоверной церкви. И вот, как и обещал твоему величеству, я поведаю эти причины. Поскольку великий Константин, от Христа принявший царство и христианство, превратил Римское царство древнего Рима в Константинград, то было 7 святых вселенских соборов. И на семь соборов папы древнего Рима и те, кто были в их свите, либо сами прибывали, либо своих епископов туда присылали. И единство, и единение имели святые церкви, говоря (проповедая) и думая одно и то же. Потом же овладели древним Римом немцы и обладали землей тою. И по прошествии малого времени старые и правоверные мужи, которые хранили и придерживались законов Христовых и святых апостолов, и святых отцов, отошли [от них]. После их смерти через малое время, не поддержав тех, впали они в немецкую ересь и в различные многочисленные грехи, и отказались от божественного закона, и по причине тех грехов впали в явное жидовство. И не захотев по многим советам иных церквей оставить творимое ими зло, отвергнуты были от нас" [3, с. 114].
Пры усёй прыкметнай падобнасщ разваг Ншфара на клаачныя вiзантыйскiя узоры у яго светапо-глядзе бачныя вельмi ктотныя навацьи. Уся псторыя супярэчнасцей у рускага мирапалиа губляе рэаль-ныя пстарычныя арыентацыи i пераутвараецца у прыгожую легенду. Першым чынам аднясенне пачатку псторыи схiзмы да часоу царства Канстанцiна Вялшага (каля 285-337) выкарыстоуваецца Нiкiфарам для прадстаулення заснаванага iм Канстанцiнопаля як законнага сусветнага цэнтра. Канстанцшопаль для Нь кiфара - гэта новы Рым, яю пераняу ад Рыма старога пальму першынства. Другая думка, якая выцякае з Паслання, - гэта фатальная роля немцау, прышэсце яюх спрыяла таму, што гарады пакiнулi "прававерныя мужы". Як следства гэтага, новыя яго насельнiкi (немцы) загразлi у сваiх памылках i "па прычыне тых грахоу запалi у вiдавочнае жыдоуства".
Такiм чынам, у свядомасщ старажытнарускай палiтычнай элиы пачынае укараняцца новая геапа-лпычная карцiна, якая па шматлiкiх параметрах падобная да сучаснай. Яе аснова - цвёрды падзел свету на Захад i Усход. Прычым гэтае дзяленне ужо на дадзеным, досыць раннiм этапе набывае эмацыйную афарбаванасць. Неабходна таксама мець на увазе, што Вялкая Схiзма гiстарычна супала з пачаткам новых лакальных момантау у дынамiцы светапоглядных арыентацый старажытнарускiх грамадствау. 1стот-ным iмпульсам для гэтых дынамiк была таксама змена сютэмы светабудовы Усходняй i Цэнтральнай Еу-ропы. Вынiкам развщця гэтай сютэмы была, з аднаго боку, ктотная пераканф^рацыя той пстарычнай прасторы, якую займала Старажытная Русь, а з шшага - з'яуленне iстотных момантау дыферэнцыяцыi гэтай прасторы знутры.
Адным з амвалау старажытнарускай цывiлiзацыi, тых метафарычных кропак, якiмi i цяпер пазна-чаецца яе культура, з'яуляуся "шлях з вараг у грэю". Спрадвеку першапачатковая дзяржаунасць, якая узнiкла на усходнеславянсмх землях, разглядалася як нейю шлях, што звязау сярэднявечную Скандына-вiю з Вiзантыяй. На жаль, акрамя старажытнарусюх летапiсау у айчыннай пiсьмовасцi гэтая геапалiтыч-ная канф^рацыя практычна нiяк не зафiксаваная.
Аднак зварот да скандынаусюх крынiц (у прыватнасщ, да скандынаускiх (iсландскiх) каралеусюх саг) дае нам дадатковы матэрыял для аналiзу. Гэтыя лiтаратурныя помнш, якiя яшчэ некалькi гадоу таму назад былi практычна недаступныя для шырокага кола даследчыкау, сiстэматызаваныя, перакладзеныя на рускую мову i з шыроюм1 аутарскiмi каментарамi, былi выдадзеныя расiйскай даследчыцай Т.М. Джаксон.
Цшавы матэрыял для разумення скандынаускага уплыву на фармiраванне геапалиычнай канф^урацыи Старажытнай Русi дае таксама апошняя кшга Т.М. Джаксон, названая "Аш1х I Обйиш: древнерусские топонимы в древнескандинавских источниках" [4]. Паспрабуем праанатазаваць паданш старажытных скандынавау аб месцазнаходжаннi Старажытнай Руа.
"Атсанне Зямлi I" (апошняя чвэрць XII ст.) ахапляе чатыры гарады - Юеу, Ноугарад, Полацк, Сма-ленск: "Еуропай завецца трэцяя частка зямт, яна размешчаная у дзвюх з васьмi частак гарызонту, заход-няй i пауночна-заходняй, i цягнецца да пауночнага усходу. Ва Усходняй Еуропе знаходзiцца Гардарыкi, там ёсць Кэнугард (Юеу. - В. Е.) i Хольмгард (Ноугарад Вялш. - В. Е.), Палтескья i Смалескья" [4, с. 130].
У скандынаусюх сагах для пазначэння Рус ужывалiся два тапонiмы: Оагбаг (Гардар) i Austrvegr (Аустровегр). З iх тэрмiн Оагбаг (iснавалi розныя яго мадыфiкацыi) з'яуляецца найболей старажытным. Паводле Т.М. Джаксон, гэтае слова у Старажытнай Скандынавii мела наступныя значэннi: 1) агароджа, плот, умацаванне; 2) двор, абгароджаная прастора; 3) двор, валоданне (княжы двор), невялшае вало-данне, зямельны участак, сядзiба (у Iсландыi), хата (у Нарвегп). Вiдавочна, што гэтае слова па сваiм вымауленнi паходзiць на рускае слова горад, хоць у скандынаусюх мовах для пазначэння гэтага тыпу селiшча выкарыстоуваюцца iншыя найменнi. Спрабуючы вырашыць гэтыя супярэчнасцi, Т.М. Джаксон прыводзщь цэлы шэраг гiпотэз, яюя тлумачаць гэты феномен, i падсумоувае разгляд сцвярджэннем, што гэта былi умацаваныя селiшчы, але не гарады у пазнейшым разуменнi [4, с. 130].
Дадзеная выснова можа быць супастаулена з нашымi даследаваннямi ролi i функцыi горада у стара-жытнарускiм грамадстве. Варта адразу адзначыць: тое, што этымалагiчна азначае абгароджанае месца, у розных тыпах грамадства выконвала розныя функцыi. Так, у Старажытнай Грэцьи гарады першапачаткова фармiравалiся як крэпасцi, дзе навакольныя сяляне хавалiся у выпадку блiзкай ваеннай небяспекi [5, с. 130]. Што датычыцца Старажытнай Русi, то мы можам убачыць тут гарады, прынама, двух тыпау: нароУнi з горадам-хованкай былi тут i гарады-умацаванш. Гэтыя гарады-крэпасцi будавалiся пераважна не для схо-вiшча мясцовага насельнщтва, а як нейкiя кантрольныя пункты на водных i сухапутных дарогах для аба-роны найбольш небяспечных iх участкау. Акрамя таго, гэтыя гарады уяулялi сабой своеасаблiвыя фак-торыi, дзе маглi спыняцца купцы, захоуваць свае тавары, здзяйсняць гандлёвыя умовы i г.д. Гэтыя ж населеныя пункты з'яулялiся рэзiдэнцыямi старажытнарусюх князёу, дзе яны здзяйснялi суд i куды iм звазiлася данша васальнымi плямёнамi. З пункту гледжання гэтых нашых разваг можна прасачыць сувязь першапачатковага скандынаускага назова старажытнарускага Оагбаг з пазнейшым Austrvegr (Усходш шлях), бо з пункту гледжання варагау-вандроушкау менавiта гэты ланцужок гарадоу-крэпасцей, якi ахоу-вау водную дарогу у Вiзантыю, уяуляу сабой усю Старажытную Русь.
У 1159 годзе у вусцi Заходняй Дзвiны з'явшся немцы, пачалася кампанiя крыжакоу па засваенш Прыбалтыкi. Дагэтуль спарадычныя кантакты земляу Старажытнай Русi з Рах Яошапа пачалi перарас-таць ва устойлiвыя сувязi. Так, Русь як краша гарадоу, выцягнутая з пауночнага захаду на поудзень, па-чала ператварацца у тэрытарыяльную адзiнку з устойлiвай воссю з усходу на захад. Мы ужо неаднара-зова адзначал^ што старажытнаруская пiсьмовасць амаль нiчога не распавядае аб руска-скандынаусюх сувязях у разглядаемы намi перыяд. Усе узгадваннi аб гэтых кантактах у скандынаусюх крынiцах знахо-дзяцца у тамх сярэднявечных помнiках, як сап i гiстарычн^Iя хронiкi. Час не захавау, напрыклад, нiякiх юрыдычных дакументау, якiя фiксуюць гэтыя адносшы. Аднак, улiчваючы роднасны характар гэтых сувязей, тамх дакументау магло i не быць. Што датычыцца немцау, то для старажытных русiчау гэта былi ужо не сваякi, а суседз^ i падыходы да адносш з iмi былi зусiм шшым1 Аб гэтым сведчыць, у пры-ватнасцi, цэлы шэраг дамоу русмх князёу з немцамi. Яны фiксавалi дасягнутае паразуменне у духу звы-чаёвага права. Найстарэйшым з захаваных дакументау падобнага характару з'яуляецца "Мирная грамота
новгородцевъ съ нОмцами". Галоуная мэта гэтага дакумента - забяспечыць бяспеку гандлёвых адносiн.
"Первое, - гаворыцца у дамове, - ходити Новгородцю послу и всякомоу Новгородцю миръ въ НОмечьскоу
землю и на Гъцкъ берегъ: тако же ходити НОмьчымъ и Гътяномъ въ Новъгородъ безъ пакости не обидимъ викымъ же" [6, с. 25].
Таюм чынам, гандлёвыя i прававыя адносiны Старажытнай Русi з лацшсмм светам уступалi у супярэчнасць з тымi светапогляднымi арыентацыямi, што навязвалюя ёй праваслауным духавенствам, якое атаясамлiвала этнiчнасць i канфесiю. Пры гэтым, як тое неаднаразова адбывалася i потым, гэтыя два антаганiстычныя элементы набывалi як бы самастойную лопку развiцця, дынамiка якiх часта прыводзша да супрацьлеглых вынiкау. Злiццё канашчнай лiтары i нацыянальнага духу i размежаванне этнiчных су-польнасцей па рэлтйным прынцыпе лагiчна iнтэрпрэтуецца у рамках iсламскай канцэпцыi "мiлет". У дачыненш да старажытнарускай грамадскай думю мы, вядома, можам канстатаваць толью тыпалагiч-нае падабенства памiж мшетам i тымi працэсамi сiмбiёзу этшчнай своеасаблiвасцi з асаблiвасцямi рэлi-гшнага веравызнання, якiя бяруць пачатак у гэтай культуры. Тым не менш тыя сацыяльныя перакананнi, якiя развiвалiся у рамках Кiева-Пячэрскага манастыра i iншых рэлiгiйных цэнтрау дамангольскай Руа, утрымлiвалi тэндэнцыю на пераутварэнне праваслаунай рускай супольнасцi са збору вершкау, аб'ядна-
ных мэтамi выратавання, у нейкую палиычную супольнасць, якая часам называецца канфесiёнiм, накь раваны перш за усё на рашэнне чыста зямных задач.
Заключэнне. Паводле канцэпцыи нямецкага пaлiтолaгa Карла Шмiтa, яю лiчыццa агульнапры-знаным аутарытэтам у вобласщ aнaлiзу пaлiтычных aдносiн, станауленне пaлiтычнaгa мае два аспекты: пазнавальны - iдэнтыфiкaцыя i пазначэнне ворага; валявы, дзейсны - рашэнне супрацьпаставщь сябе ворагу на аснове яго wmb^iKa^ii. "У той момант, KMi у народа aдсутнiчaе цi зшкае здольнасць або воля усталёуваць адрозненне пaмiж ворагам i сябрам i карыстацца гэтым адрозненнем у свaiх мэтах, народ губляе сваё палиычнае iснaвaнне, перастае iснaвaць палиычна" [7, с. 27]. Таим чынам, паводле Шмгга, любая iдэaлaгiчнaя канструкцыя павшна прапанаваць межы iснaвaння той супольнасщ, на якую яна распаусюджваецца, у тым лiку i праз выразны падзел на яе сяброу i ворагау. Вораг - гэта заужды хтосьцi чужы, хтосьцi, хто уяуляе пагрозу дадзенаму суб'екту або яго штарэсам, сябар жа - саюзшк, па-магаты у дaсягненнi мэт. Пры гэтым трэба перасцерагчы чытача ад разумения тэрмшау "вораг" i "сябар" у ix канкрэтна-пачуццёвым напауненш. Толькi як прыватны выпадак гэтай схемы можна разглядаць вядомы бальшавщю тэзiс "Кaлi вораг не здаецца, яго зшшчаюць". Наяунасць у щэалогп якой-небудзь лакальнай супольнaсцi падзелу свету па схеме "вораг - сябар" носщь па большай частцы абстрактна-фiлaсофскi характар.
К часу зшкнення Кiеускaй Русi мы можам гаварыць аб нaрaджэннi нейкага адасобленага палиыч-нага утварэння (пакуль цяжка знайсщ яму адпаведную навукова вывераную назву), якое свядома адрознь вала сябе ад навакольных грамадствау праз асобную мову (прыгадаем этнонiм "немцы") i асобную веру. Гэты феномен можа быць разгледжаны у якaсцi аднаго з элементау той спадчыны, якую пакшула Юеу-ская Русь свaiм нашчадкам. Кaлiзiя старажытнарускай айкумены, якая адбылася пасля нашэсця Батыя i спусташэння Кiевa, высунула на першае месца этнiчную еднасць i адцюнула на другi план кaнaнiчныя рознагалоса, тaкiм чынам яшчэ больш нaблiзiлa рускую супольнасць да рамак гэткага мшету, своеасаб-лiвaй псеудaнaцыi.
Л1ТАРАТУРА
1. Археографическая Коммиссия. Полное собрание русских летописей, изданное по высочайшему повелению Археографическою коммиссиею: в 135 т. / Археографическая коммиссия. - СПб.: Изд. Археографической коммис., 1841. Vol. 1. Лаврентьевская летопись. - 392 с.
2. Попов, А.Н. Историко-литературный обзор древнерусских полемических сочинений против латинян. (XI-XV в.) / А.Н. Попов. - М.: Тип. Т. Ристип. Т. Рис, 1875. - 418 с.
3. Послания митрополита Никифора / ред. В.В. Мильков. - М.: Ин-т филос. (Москва), 2000. - 123, [122] с.
4. Джаксон, Т.Н. Austr I Gor6um: древнерусские топонимы в древнескандинавских источниках / Т.Н. Джаксон. - М.: Яз. славян. культуры, 2001. - 207 с.
5. Фролов, Э.Д. Рождение греческого полиса / Э.Д. Фролов. - СПб.: С.-Петерб. ун-т, 2004. - 264, [261] с.
6. Владимирский-Буданов, М.Ф. Хрестоматия по истории русского права / М.Ф. Владимирский-Буданов. -СПб.; Киев: Н.Я. Оглобин, 1889. - Vol. 1. - 346 c.
7. Schmitt, C. The concept of the political / C. Schmitt. - Chicago: University of Chicago Press, 1996. -XXVII, 111 p.
Пастуту 01.09.2014
TRANSFORMATION IN THE GEOPOLITICAL ORIENTATION IN THE EARLY MEDIEVAL BELARUSSION SOCIAL AND POLITICAL THOUGTH
V. YEVAROUSKI
This article discusses the process of grasping by Eastern European medieval community its civilizational uniqueness during the eleventh - fifteenth centuries. It is traced the fusion of confessional affiliation and ethnic characteristics, which causes the appearance in this period the phenomenon of "medieval nationalism ". It was examined the connection of the development of this phenomenon with the change of the geopolitical structure, when the axis north - South changed to the West - East. After the disappearance of the Kieran Rus', we may talk about the birth of a certain separate political unit that consciously distinguished themselves from the surrounding communities through on a separate language and their own faith. This phenomenon can be considered as one of the elements of the legacy of the Kieran Rus to their offspring. The Old Russian oecumene collision, which occurred after Mongol invasion and devastation of Kiev, put forward in the first place and the ethnic unity overshadowed the canonical differences. Thus, "the Russian people " became very close to the image of a pseudo-nation.
