CC BY
7ИСТОРИЧЕСКИЕ НА УКИ
УДК 303.442.4(476)"8/11 "=161.3
АСВЯТЛЕННЕ ШСТЫТУТА КНЯЖАЦКАЙ УЛАДЫ НА БЕЛАРУСК1Х ЗЕМЛЯХ 1Х-Х11 СТАГОДДЗЯУ У П1СЬМОВЫХ КРЫН1ЦАХ
Ю.М. КЕЖА (Полацт дзяржауны утвератэт)
Зроблен аналгз асноуных тсьмовых сярэднявечных крынщ, у якгх асвятляюцца Iнстытуты улады на беларускгх землях "далтоускага перыяду" (IX—XII стст.). Паводле разгляду старажытнарусюх летатсных I замежных крытц, хрысц1янск1х лтаратурных творау I заканадаучых матэрыялау робщца выснова аб разнароднасц звестак асобных тсьмовых помткау у залежнасцI ад палтычных, г1старыч-ных I традыцыйна-культурных умоу натсання крынщы. Сацыяльна-палтычная рэчагснасць, адлюстра-ваная у тэксце крынщы, абсалютна нехарактэрна для той рацыянал1зацъи I с1стэматычнасц1, якую вы-карыстоуваюць пры даследаванш з 'яу I працэсау сучаснага грамадства. Старажытнарускую сацыяль-ную прастору немагчыма даследваць, не улгчваючы культурныя I г1старычныя асабл1васц1 эпох1, умовы натсання тэксту крынщы, а таксама акс1ялаг1чныя устаноут I светапогляд аутара.
Уводзшы. Псторыя усходнеславянсшх зямель перыяду ранняга сярэднявечча адлюстравана у летатсных паведамленнях, хрысщянсюх лиаратурных творах, дакументальных i заканадаучых матэрыялах, а таксама у тсьмовых замежыных крынщах. Пры усёй каштоунасщ тсьмовых крытц па псторьи Стара-жытнай Руа вщавочны недахоп паведамленняу, прысвечаных псторыи беларускiх зямель, у прыватнасцi тых яе рэпёнау, дзе на працягу 1Х-ХШ стагоддзяу пачалi складвацца i развiвацца дзяржауныя утварэнш -Полацкае i Тураускае княствы. Аднак нягледзячы на фрагментарны характар паведамленняу аб псторыи заходнiх зямель дамангольскай Руа, пiсьмовыя крынiцы варта лiчыць неабходным iнфарматыуным матэ-рыялам пры разглядзе дзяржаватворчых працэсау на тэрыторыi Усходняй Еуропы 1Х-Х111 стагоддзяу.
Пры даследаванш працэсу развiцця iнстытутау публiчнай улады на землях старажытнай Русi, важ-нейшыя звесткi прадстаулены у летатсах. Пры аналiзе паведамленняу, змешчаных у летатсных крыт-цах, трэба мець на увазе iх тэндэнцыйны i суб'ектыуны характар, якi у асноуным залежыу ад асобы летапiсца i замоуца летапiсу. У гэтай сувязi даследаванне, прысвечанае сацыяльна-палiтычнай гiсторыi, патрабуе крытычнага падыходу i улiку умоу, пры яюх летапiс быу натсаны.
Асноуная частка. Сярод усiх летатсных крытц, варта вылучыць важнейшую з iх - "Аповесць аб мтулых часах" (АМЧ - Ю. К.). Гэты помнiк усходнеславянскага пiсьменства захавауся i стау асновай пазнейшых летатсных зборткау: Лаурэнцьеускага (1377), 1пацьеускага (пачатак XV ст.) i Радзiвiлау-скага (XV ст). Ужо у недатаванай частцы летапiсу аутар паведамляе пра племянныя княжэннi палян, драулян, наугародсюх славен, дрыгавiчоУ i полацкiх крышчоу [1, с. 7-9]. Таим чынам, аутар вылучае тыя плямёны, ямя, на яго думку, мелi уласныя княжэннi i вылучалiся больш развггым сацыяльна-грамадскiм ладам у параунаннi з iншымi усходнеславянскiмi плямёнамi. Называючы палянскага князя Кш фактычна родапачынальнiкам радавой княжацкай лшп у палян, аутар АМЧ таксама звяртае увагу на легендарных родапачынальткау радзiмiчау i вящчау - Радзiма i Вятку [1, с. 9]. Верагодна, паведамленне аб гэтых пер-шапродках данесла да нас урыую некаторых звязаных з радзiмiчамi i вяцiчамi паданняу, яюя iснавалi у кожнага з плямён, i ад iмя мiфiчнага родапачынальтка аутар выводзiць назву усяго племет. Падобная з'ява назiраецца у датаваным (6488) 980 годам паведамленнi аб тураусюм князе Туры [2, с. 3-11].
Пачынаючы з 862 года псторыя усходнеславянсмх зямель у АМЧ щэалапчна асэнсоуваецца як прауленне роду Рурыкавiчау. З пункту гледжання летапiсца, только гэты княжацкi род мае спадчыннае права на русюя землi. Летапiсец, пачынаючы весщ гiсторыю дзяржаунасцi на землях усходтх славян з часоу запрашэння Рурыка, паказвае перадачу улады у Старажытнай Рус па адзiнай мужчынскай лшп князёу: Рурык - Алег - 1гар - Святаслау - Уладзiмiр - Яраслау. Нашчадш Яраслава Уладзiмiравiча (978-1054) (Яра-славiчы) асэнсоуваюцца аутарам "Аповесщ" як адзiныя i законныя спадкаемцы яго улады. 1х прауленне лептымна абгрунтоуваецца самiм фактам прыналежнасщ да роду Рурыкавiчау i нашчадкау Яраслава. Асаблiва хваравiта успрымаюцца летатсцам мiжкняжацкiя сутыкненнi i войны памiж князямi унутры роду Яраслава. У гэтай сувязi прадстаунiкi асобных галш княжацкай дынастыi Рурыкавiчау (Святаполк, полацюя Iзяславiчы) разглядаюцца летапiсцам або нейтральна, або у адмоуным ключы.
Полацкая зямля у старажытнарускiх летапiсах разглядаецца як чужая i патэнцыйна варожая. Таю погляд з боку юеускага i наугародскага летапiсца на Полаччыну быу перш за усё звязаны з адасобленым
прауленнем у Полацку княжацкай дынастыи РагвалодавiчаУ [3, с. 21]. У "Аповесщ" пад 6488 (980) годам i Лаурэнцьеусюм летапiсе пад 6636 (1128) годам выкладзена леташсная легенда аб Уладзiмiры i Рагне-дзе, якая абгрунтоувае больш чым векавое супрацьстаянне i узаемную непрыязнасць полацкiх Ьясла-вiчаy i нашчадкау Яраслава Уладзiмiравiча: "И оттоле мечь взимають Роговоложи внуци противу Ярославлимъ внукомъ " [1, с. 207].
У даследаванш сацыяльна-палиычнай псторыи Старажытнай Русi АМЧ каштоуная тым, што у ёй асвятляюцца буйныя палiтычныя падзеi старажытнарускiх зямель: мiжкняжацкiя войны, княжацкiя з'езды, пастанауленш м^апалггау i ешскапау, асобныя падзеi у княжацкiх сем'ях. Вельмi вялiкая роля у паль тычным жыццi адводзщца царкве. У летапiсе асвятляецца дзейнасць княжацкай дружыны i княжацкага апарату мравання. Некаторыя паведамленнi прысвечаны удзелу насельнiцтва у палiтычным жыццi гара-доу. Даследуючы гэты каштоуны помшк старажытнарускага пiсьменства, трэба мець на увазе кампшя-тыуны характар асобных паведамленняу як узорау вiзантыйскай тсьмовай традыцыi, а таксама легендарны характар асобных артыкулау.
Паводле даследчыка старажытнарускiх летапiсаy А.А. Шахматава, у сярэдзiне XI стагоддзя быу складзены Наугародсю леташсны звод, як iстотна адрознiваУся ад кiеyскай галшы летапiсання. У су-вязi з гэтым даследчык шэраг звестак аб псторыи Полацка iдэнтыфiкаваy як наугародсюя (запiсы пад 6488 (980), 6529 (1021), 6552 (1044), 6571 (1063), 6573 (1065), 6574 (1066), 6577 (1067) гг.) [4, с. 127-135]. У кантэксце гэтых паведамленняу Полацк - адзш з галоуных ворагау Ноугарада. Гэта датычыцца шэрагу паведамленняу эсхаталапчнага характару, звязанага з полацюм князем Усяславам Брачыславiчам (каля 1028-1101 гг.). Пачатак ваеннай дзейнасщ гэтага князя супраць Пскова i Ноугарада, суправаджауся атсан-нем незвычайных прыродных з'яу, якiя у разуменнi летатсца нiчога добрага не прадвяшчалi. Напрыклад, НаУгародскi I летапiс пад 6571 (1063) годам паведамляе: "В се же лето в Новегороде идее Волховъ въспять; се же знамение не на добро бысть: на четвертое лето пожьже Всеслав град " [5, с. 183-184]. Гэты ж летатс пад 6573 (1065) годам: "В се же время бысть знамение на западе: звезда привелика, луце имущи акы кровавы, въсходящи с вечера по заходе солнецьном; пребысть же днии 7. Се же проявляше не на добро... " [5, с. 184].
Таюм чынам, аналiзуючы атсанне псторыи Полацкай зямлi XI стагоддзя у АМЧ i Наугародсюм першым леташсе, аутары летатсных творау успрымалi Полацкае княства як тэрыторыю адасобленую, чужую i незнаёмую [3, с. 21]. Адмоунае стауленне да Полаччыны, у параунанш з Тураyскiм княствам, было абумоулена адасобленасцю роду полацкiх Iзяславiчаy ад княжацкай галiны Яраславiчаy. Актыуная ваенная дзейнасць Усяслава Брачыславiча супраць Ноугарада i паyднёварускiх князёу падмацоувала ва-рожае стауленне да Полацка з боку наугародсюх i юеусюх летапiсцаy. У сваю чаргу, залежнасць Турау-скага княства у X - першай палове XII стагоддзя ад юеусюх князёу i княжэнне у iм прадстаУнiкоУ i нашчадкау юеускага князя Уладзiмiра Святаславiча (980-1015) i Яраслава Уладзiмiравiча адметна не ад-люстравалася у асвятленш яго гiсторыi.
Палiтычная гiсторыя беларусюх зямель XII стагоддзя, дзейнасць асобных палиычных iнстытутаy у Полацкiм, Тураусюм i Смаленскiм княствах адлюстравана у Лаyрэнцьеyскiм i Iпацьеyскiм летапiс-ных зводах [1; 6]. У летатсах паведамляецца аб грандыёзным ваенным паходзе на Полацк сш амаль усёй пауднёвай Русi у 1128 годзе [6, с. 202-203]. Згодна з re^mi падзеямi упершыню гаворыцца пра актыу-ную дзейнасць палачан у адносшах да свайго князя, што можа сведчыць аб iснаваннi у Полацку першай паловы XII стагоддзя веча як пэунага палiтычнага шстытута: "И тако Полочане сътснувшеси выгнаша Давыда, и съ сыньми поемше Рогъволода идоша къ Мстиславу (юеускаму князю (1125-1132) - Ю. К.), просящее и собе князем, и створи волю ихъ Мстиславъ, и поимше Рогволода ведоша и Полотьску" [1, с. 206]. Наступнае паведамленне, якое сведчыць аб складаных узаемаадносшах памiж палачанамi i князем, датычыцца 1151 года. У гэтым годзе палачане пазбавш улады Рагвалода Барысавiча, а на яго месца запрасш менскага князя Расщслава Глебавiча [6, с. 307]. Пад 1159 годам у Шацьеусюм летатсе паведамляецца аб выгнаннi Расцiслава i пауторным запрашэннi на полацкi пасад Рагвалода Барысавiча [6, с. 339-340]. Падзеi у Полацку 20-50-х гадоу XII стагоддзя, зафiксаваныя у старажытнарусюх летапiсах, сведчаць аб моцным крызке княжацкай улады у Полацкiм княстве i палiтычным узмацненнi гараджан, што гаворыць аб вялiкай ролi веча у палiтычным жыццi Полаччыны. На жаль, летатсы не раскрываюць пытання аб ас-ноуных функцыях веча, яго сацыяльным складзе i перыядзе яго функцыянавання. На падставе асобных паведамленняу, даследчыкамi выдвiгалiся пэуныя гшотэзы, часта супрацьлеглыя, таму гэтае пытанне да сённяшняга дня застаецца адкрытым [7].
У старажытнарускiх летапiсах шмат паведамленняу прысвечана Смаленскаму i Тураускаму княствам. У летапiсах змешчаны каштоуныя звесткi аб палiтычнай пстерыи Смаленска, асаблiва яго росквiту у другой палове XII стагоддзя. Летатсныя паведамленш сведчаць пра значную ролю у палiтычным жыц-цi веча на Смаленшчыне ужо пры дзецях Расщслава Мсцiславiча (1108-1167) [6]. У 1186 годзе летатс паведамляе аб паустанш смалян: "Въстань бысть Смоленьске промежи княземъ Давыдомъ и смоляны и много головъ паде луцьшихъ муж" [6, с. 455]. У дадзеным паведамленш размова магчыма щзе пра за-
можных гараджан, якш юруюць вечавым сходам. У XIII стагоддз1 роля веча у Смаленску узмацняецца [6]. Анал1зуючы летатсную псторыю Тураускай зямл1 XII стагоддзя, трэба адзначыць, што як зямля, якая бл1жэй прылягала да Юеускага княства, Тураушчына да 1113 года мравалася старэйшым1 сынам1 юеу-скага князя 1, таюм чынам, знаходзшася у прывелеяваным станов1шчы. Сталае панаванне у Тураве ды-настыи 1зяслава Яраслав1ча магло сведчыць аб спадчынным валоданш гэтай зямлёй. Паводле паведам-лення 1пацьеускага летатсу, у 1142 годзе Усевалад Ольгав1ч (1084-1146), дачышу да тураускага княства прынцып старэйшынства 1 заяв1у аб яе прыналежнасщ да К1ева [6, с. 215]. Гэты жа летатс пад 1158 годам паведамляе аб аднауленш княжацкай дынастьп у Тураве. У гэты год тураусю пасад заняу сын Яраполка Святаполчыча, Юрый [6, с. 346]. Таюм чынам, з вяртаннем на тураусю стол нашчадкау 1зяслава Ярасла-в1ча (1054-1073; 1076-1078) самастойнасць Тураускай зямл1 афармляецца канчаткова.
Звестм пра дзяржауны лад Полацка XII стагоддзя знайшл1 сваё адлюстраванне у "Аповесщ пра Полацк", якая змешчана у легендарнай частцы "Хрошш Вя.мкага Княства Л^оускага, Рускага i Жамойцкага", другога беларуска-лггоускага зводу. Паводле летатснай легенды, лггоусш князь Мшгайла пайшоу паходам на Полацк, у б1тве разб1у палачан 1 заняу полацю стол. Пасля смерщ Мшгайлы полац-юм князем стау яго сын Пнвш. Гэты князь, ахрысщушыся па праваслаунаму абраду, стау "рустам" 1 прыняу хрысщянскае 1мя Барыс [8]. Паводле другой рэдакцыи "Аповесщ...", у Барыса быу сын Рагвалод-Васшь, а у таго сын - Глеб 1 дачка Праскева [9]. Беларуси даследчык Ю.А. Заяц выказау ппотэзу аб вы-карыстанш аутарам "Аповесщ пра Полацк" у якасщ крынщы страчаны Полацм летатс [10, с. 85-91]. Варта адзначыць, што паведамленне "Аповесщ..." пра заснаванне полацмм князем Барысам горада Барысава на рацэ Бярэзте знаходзщь адпаведнасць у "Псторыи Расшскай" В.Н. Тащшчава [11, с. 95]. Паводле М.А. Фшпов1ч, варыянт генеалоги лггоускай дынастыи полацюх князёу змешчаны у другой рэдакцыи "Аповесщ...", можна перанесщ на рэальную генеалопю полацюх Усяслав1чау. Гэта, паводле даследчыцы, "1 з'яуляецца чарговым аргументам на карысць верси аб Полацюм леташсе як крышцы "Аповесщ пра Полацк" [3, с. 26]. Варта пагадзщца з М.А. Фшпов1ч, бо паведамленне магло захаваць рэштю народных уяуленняу, дзе за легендарным1 асобам1 аутар бачыу полацюх князёу XII стагоддзяу.
"Аповесць пра Полацк" давол1 змястоуна распавядае пра унутраны лад Полацка яшчэ да леген-дарнага захопу горада лиоусюм князем Мтгайлам. Гэта крышца паведамляе пра панаванне у Полацку народнага сходу, падобнага на палпычны лад Ноугарада 1 Пскова: "... Новгород Великий, Псков и Полоцк -без княжат почали волно собе жити и князства князей своих сами посели, взявши кшталт справованя Речи Посполитой от оных славных справ грецких афинеов и ляцедемонов... " [8, с. 29]. У леташсе Рачын-скага узшкненне моцнага веча у Полацку адносяць да часоу князя Барыса. "И пануючи ему в Полоцку был ласкав на подданные свои и дал им волности вечем ся судити и в звон звонити, и по тому ся справовати, як у Великом Новегороде и Псъкове" [9, с. 35]. Дадзенае паведамленне можа адпавядаць пстарычным падзеям першай паловы XII стагоддзя, з ул1кам таго, што гэтыя звестю, зафшсаваныя у XVI стагоддз1, засноуваюцца на вуснай фальклорнай традыцыи, якая магла данесщ да нашчадкау уяуленш аб шстытуце народнага прадстаунщтва.
Вяткае значэнне для даследавання сацыяльна-палпычнага развщця усходнеславянсюх зямель састау-ляюць звестм, змешчаныя у арыпнальных л1таратурных творах Старажытнай Руа: "Слове аб Законе 1 Ласцы" юеускага мпрапашта 1ларыёна, "Сказанш пра Барыса 1 Глеба", "Жыци Феадоая Пячэрскага" "Словах" Юрыла Тураускага, "Павучэнш" Уладз1м1ра Манамаха, "Слове пра паход 1гарау", "Памящ 1 пахвале князю Уладз1м1ру" 1акава Мшха, "Жыци Ефрасшш Полацкай". Л1таратурныя творы старажытна-рускага перыяду каштоуныя перш за усё тым, што у 1х знайшл1 адлюстраванне щэалапчныя пабудовы асэнсавання 1 лептым1зацыи княжацкай улады. У сферы кшжнай вдзалоги, вобраз улады, у адрозненне ад народных уяуленняу, быу дакладна сфармуляваны 1 тэарэтычна адпрацаваны. Як адзначае расшсш псто-рык В.В. Далгоу, у Старажытнай Руа "кшжная" элгта, у адрозненне ад заходнееурапейсюх штэлектуалау, выконвала кансалщуючыю функцыю 1 з'улялася носьбгтам этшчнай своеасабл1васщ [12, с. 84]. З другога боку, паколью усходнеславянсюя творы был1 складзены у асяроддз1 манаства, якое на той час з'яулялася "1нтэлектуальнай эл1тай" старажытнарускага грамадства, 1дэ1, прадстауленыя у сачыненнях, адлюстроу-ваюць асэнсаванне княжацкай улады з боку вузкага кола асоб, яюя гуртавалкя вакол прадстаушкоу улады 1 нярэдка ажыццяулял1 1х заказ.
"Слова аб Законе i Ласцы" - адз1н з самых старажытных помн1кау усходнеславянскай л1тара-туры. Твор уяуляе сабой урачыстую прамову к1еускага м1трапал1та 1ларыёна у сярэдз1не XI стагоддзя. Адно з галоуных месцау у творы належыць к1еуск1м князям Уладз1м1ру 1 Яраславу. Атсваючы дзейнасць Уладз1м1ра Святаслав1ча у справе хрышчэння, 1ларыён адзначае: "И не бы ни единого же противящася благочестному его повелению, да аще кто и не любовию, нъ страхом повелевшааго крещаахуся, понеже бе благоверие его съ властию съпряжено" (тут 1 далей вылучана мной - Ю. К.) [13]. Вылучаючы апош-нюю фразу, трэба адзначыць асэнсаванне 1ларыёнам улады Уладз1м1ра як набожнай 1 у гэтай сувяз1 бога-абранай. "Дабраахвотнае" хрышчэнне к1еулян пацвярджае асвячэнне улады Уладз1м1ра Боскай воляй.
Аутар, ашсваючы вял^ю заслугу Уладзiмiра у справе хрышчэння Руа, парауноувае яго з першым рымсшм iмператарам - хрысцiянiнам Канстанцiнам, а яго бабулю, княпню Вольгу, з мащ Канстанцiна -Аленай. 1ларыён, прыпiсваючы Уладзiмiру тыя якасцi, яюя былi уласцiвы Канстанщну: "Подобниче вели-кааго Коньстантина, равноумне, равнохристолюбче, равночестителю служителемь его" [13], тым самым пераносiць яго дзеянш у справе хрышчэння на Русь: "Онъ съ материю своею Еленою крестъ от Иерусалима принесъша и по всему миру своему раславъша, веру утвердиста, ты же съ бабою твоею Ольгою принесъша крестъ от новааго Иерусалима, Константина града, и сего по всеи земли своеи поставивша, утвердиста веру. " [13]. Таим чынам, супастауленне справы Уладзмiра для Рус са справай Канстанцша для грэкау наюравана на стварэнне канцэпцыi богаабранасщ i перанясення сталiцы хрысцiянскага свету у Юеу, ператварэння яго у важнейшы сакральны цэнтр хрысцiянства.
Паказальна, што пасля супастаулення Уладзiмiра з Канстанцшам 1ларыён указвае на прадаужаль-нiка яго справы, Яраслава Уладзiмiравiча, парауноуваючы яго з старазапаветным царом Саламонам. Яра-слау па узору яурэйскага цара пабудавау храм Святой Сафп у Кiеве, як i Саламон пабудавау вялiкi храм у Ерусалiме. Гэта яшчэ раз пацвярджае щэалапчную накiраванасць канцэпцыi 1ларыёна: пераемнасць новай хрысщянскай сталiцы у справе выратавання чалавецтва - роля, страчаная "ветхiм" Iерусалiмам. Пасля хрышчэння Руа гэтая iдэя была перанесена на усходнеславянскую дзяржаву з мэтай абгрунта-вання яе роунага статуса з Вiзантыяй [14].
Вялiкае дзяржауна-палiтычнае i царкоунае значэнне у Старажытнай Рус меу культ Барыса i Глеба. У помшку старажытнарускай лiтаратуры сярэдзшы XI стагоддзя "Сказаннi пра Барыса i Глеба" аб-грунтоуваецца сакралiзацыя нашчадкау Уладзiмiра Святаславiча. Барыс (каля 989-1015) i Глеб (каля 990-1015), з'яуляючыся першымi рускiмi святымi i "законнымi" сынамi Уладзiмiра згодна з тэкстам "Сказання... " выступаюць святымi заступнiкамi правячага роду Рурыкавiчау, нашчадкау Уладзiмiра i Яраслава: "Родъ правыихъ благословиться, - рече пророкъ, - и семя ихъ въ благословлении будеть" [15]. Аутар "Сказання.", атсваючы братазабойства, здзейсненае Святаполкам Яраполчычам (каля 980-1019), робщь асноуны акцэнт на яго грахоуным нараджэннi: "и бысть отъ дъвою отьцю и брату сущю. Темьже и не любляаше его Володимиръ, акы не отъ себе ему сущю" [15], тым самым падкрэ^ваючы яго "перша-пачатковую грахоунасць" i нелегiтымнасць праулення. Згодна з канцэпцыяй аутара "Сказання.", пры-належнасць Святаполка да лшп Яраполка Святаславiча (прауленне 972-978) не суадносщца з законнас-цю яго права на Юеусм пасад.
Акрамя царкоунага, культ Барыса i Глеба меу важнае палпычнае значэнне. Паводзiнамi Барыса i Глеба, якiя не паднялi рукi на старэйшага брата нават у абарону свайго жыцця, асвячалася iдэя радавога старэйшынства у сiстэме княжацкай iерархii: князi, яюя не парушылi гэтай запаведзi, сталi святымi. Па-лiтычная тэндэнцыя ушанавання першых рускiх святых заключалася у асуджэннi мiжкняжацкiх войнау. У якасщ асноунага сэнсу твора аутар хацеу данесцi iдэю умацавання дзяржаунага адзшства Русi на пад-стваве строгага захавання феадальных узаемаадносiн памiж князямь Усе князi, якiя з'яуляюцца нашчад-камi Яраслава Уладзiмiравiча, - браты, але старэйшыя павiнны абараняць малодшых i заступацца за iх, ма-лодшыя у сваю чаргу павшны ва усiх справах падпарадкоувацца старэйшым. У гэтай сувязi сэнс твора перагукаецца з "рядом Ярослава", яю быу складзены перад смерцю юеускага князя Яраслава Уладзiмiра-вiча у сярэдзше XI стагоддзя.
Цiкавай крынщай пры даследаваннi узаемаадносiн памiж прадстаунiкамi чорнага духавенства (манаства) i вярхоунай уладай з'яуляецца "Жыцiе Феадосiя Пячэрскага". Дадзены агеаграфiчны твор быу складзены манахам Пячэрскага манастыра Нестарам, яю таксама з'яуляуся аутарам "Сказання аб Барысе i Глебе" i знакамиай "Аповесцi аб мi^лых часах". У творы даволi выразна адлюстраваны погляд на легтымiзацыю улады старэйшага прадстаушка кiеускага княжацкага дому Яраславiчау. Выказваючы сваю думку аб падзеях выгнання з Кiева у 1073 годзе Святаславам Яраславiчам Чарнiгаускiм (1027-1076) i Усеваладам Яраславiчам Пераяслаускiм (1030-1093) свайго старэйшага брата 1зяслава, аутар твора асу-джае дзеяннi малодшых братоу. Асноуная крытыка i укоры Феадоая накiраваны на заняушага кiеускi пасад Святаслава: "Тъгда же отець наш Феодосии напълнивъся святаго духа начатъ того обличати, яко неправьдно сътворивъша и не по закону седъша на столе томь и яко отьця си и брата старгьйшаго прогьнавъша" [16, с. 55]. Паказальна пры гэтым тое, што на працягу усяго твора вобраз юеускага князя 1зяслава Яраславiча (1024-1077) паказаны як выключна станоучы. 1зяслау у творы называецца як "христолюбивый князь" i адзначаецца добрае стауленне князя да самаго Феадоая [16]. Паводле твора, Феадо-сш пасылае князю Святаславу лiст, дзе той у адносшах да 1зяслава парауноуваецца з бiблейскiм братаза-бойцам Кашам: "Се же и послгьже въписа къ нему епистолию велику згьло, обличаяя того и глаголя: "Глас кръве брата твоего въпиеть на тя къ Богу, яко Авелева на Каина" [16, с. 56]. Гэтае паведамленне натуральна выказала адмоуную рэакцыю з боку Святаслава, яю быу ужо гатовы прымянщь для Феадоая рэпрэауныя меры, але, як адзначае аутар твора, "Нъ обачеонъ, аще и вельми разгнгьвалъся бгь на бла-женааго, нъ не дьрьзну ни единого же зъла и скьрьбьна сътворити тому, видяаше бо мужа преподобьна и правьдьна суща его." [16, с. 56]. У гэтым выпадку адносшы князя да манаха выглядаюць як адмоуныя,
але усё ж таю паважлiвыя. Князь пры уам жаданнi не можа устранщь Феадосiя, тым самым прызнаючы яго права даваць маральную адзнаку сваiм дзеянням.
"Жыще Феадоая Пячэрскага" таксама з'яуляецца совеасаблiвай крынщай, дзе адлюстраваны княжацкi быт i правядзенне князем вольнага часу. Вольны час князь праводзiy у весялосщ, акружаны музыкамi, на што манах шчыра абурауся: "И въ единъ от дьний шьдъшю къ тому благому и богоносьному отьцю нашему Феодосию, и яко въниде въ храмъ, идеже бгь князь сгьдя, и се видгьмногыя играюща пргьдъ нимь: овы гусльныя гласы испущающемъ, другыя же оръганьныя гласы поющемъ, и ингьмъ замарьныя пискы гласящемъ, и тако вьсгьмъ играющемъ и веселящемъся, якоже обычай есть пргьдъ князьмь" [16, с. 56]. У дадзенай узгадке асаблва адзначаецца, што падобныя паводзшы для князя з'яуляюцца нормай ("обычай есть пргьдъ князьм ").
Феадосш i у гэтым выпадку лiчыць сваiм абавязкам даваць маральна-этычную адзнаку княжац-юм дзеянням: "Блаженый же, бгь въскрай его сгь дя и долу нича и яко малы въсклонивъся, рече къ тому: "То будеть ли сице на ономь свптп?" То же ту абие онъ съ словъмь блаженаго умилися и малы просльзиси, повелгь тпмъ прпстати" [16]. "Жыще" акрамя маральна-павучальнага характара агульнага тэксту, дае каштоуную шфармацыю па сацыяльнай псторьи, узаемаадносшам унутры старажытна-рускай элиы.
"Памяць i пахвала князю Уладзiмiру" 1акава Мнiха - адзiн з найбольш старажытных творау рускай лиаратуры, створаны у XI стагоддзi. Паводле ппотэзы А. А. Шахматава, у творы захавалiся паве-дамленнi з летатсу, якi папярэдшчау не толькi "Аповесщ аб мiнулых часах", але i Пачатковаму зводу (канец XI ст.) [4, с. 13 - 28].
Юеусю князь Уладзiмiр на працягу доугага часу не прызнавауся святым: яго афщыйнай канашза-цыi пярэчыла грэцкая канстанцiнопальская патрыярхiя. Аднак шанаванне Уладзiмiра як князя-хрысцiцеля на Руа iснавала ужо у XI стагоддзг Праца 1акава Мнiха прадстауляе менавиа гэтую старажытнарускую тэндэнцыю. Услед за мпрапалпам 1ларыёнам 1акау праслауляе Уладзiмiра як хрысцiцеля Русi i "апостола в князех". Заслугi Уладзiмiра у хрышчэннi дзяржавы i раздачы мшасщны жабракам выкупаюць у вачах ау-тара твора злачынствы князя у паганскiя часы. Жыццё завяршаеца пералкам паходау i перамог Уладзiмiра, яю памiрае у набожнасцi [17].
Даследчыю не аднойчы звярталi увагу на тое, што "Памяць i пахвала." складзена пад уплывам "Слова аб Законе i Ласцы" 1ларыёна. Так, у творы 1акау згодна з мпрапалиам 1ларыёнам парауноувае Уладзiмiра з Канстанщнам у справе хрышчэння дзяржавы: "И ты, блаженый княже Володимере, подобно Констянтину Великому дело сътвори, яко оно верою великою и любовью Божиею подвигся" [17]. Паводле тэксту твора, асноуныя дасягненш князя - хрышчэнне насельнщтва, зшштажэнне язычнiцкiх ка-пiшч i актыунае будаyнiцтва хрысцiянскiх храмау. У гэтай сувязi дзейнасць па распаусюджванню хры-сцiянства Уладзiмiрам атаясамляецца з дзейнасцю першага хрысцiянскага iмператара Канстанщна.
Сярод лiтаратурных творау старажытнарускага перыяду "Павучэнне", напiсанае кiеyскiм князем Уладзiмiрам Манамахам (1053-1125), некаторымi даследчыкамi лiчыцца першай свецкай пропаведдзю [18, с. 64]. "Павучэнне" дайшло да нас у складзе Лаурэнцьеускага летапiснага зводу (1377) i уключае тры асноуныя частю: само "Павучэнне", аповед аб "путях и словах" (аyтабiяграфiя) i пiсьмо да стрыечнага брата Алега Святаславiча (каля 1053-1115) [1].
У творы Уладзiмiра Манамаха знайшлi сваё адлюстраванне разважаннi на актуальныя для ранняга рускага сярэднявечча тэмы маральнага i жыццёвага характару. "Павучэнне" у першую чаргу адрасавана дзецям князя, якiя таксама у будучыш павiнны стаць князямi. "Павучэнне" - гэта пажаданне будучай старажытнарускай сацыяльнай элще, якое складае практычныя парады палиычнага жыцця i княжацкай этыю. Паводле некаторых даследчыкау, гэты твор даволi празрыста yпiсваецца у агульнаеурапейсю кантэкст. "Для Сярэднявечнай культуры "Павучэне Уладзiмiра Манамаха " - рэч вельмi ардынарная, больш таго, нават банальная" [19, с. 269-270]. На думку М.П. Аляксеева, "Павучэнне" служыла свайго роду школьным дапаможшкам, па яюм практыкавалюя у грамаце маладыя прадстаyнiкi княжацкiх сем'яу, паралельна засвойваючы нормы маралi, прынятыя у грамадстве, i атрымлiваючы агульныя звесткi аб сваёй будучай справе [20, с. 35-37]. Акрамя гэтага, "Павучэнне" Уладзiмiра Манамаха з'яуляецца крынщай уяуленняу аб праблемах сацыяльнага быцця, праблемах чалавечых каштоунасцей. У адрозненне ад лиаратурных творау, напiсаных прадстаyнiкамi духавенства, "Павучэнне" адрозшваецца адсутнасцю у iм вiзантыйскай iдэйна-палiтычнай спадчыны. Каштоунасць твора заключаецца у адлюстраваннi мена-вгта усходнеславянскай мадэлi грамадска-палiтычнай думкi [12, с. 155-156].
Уладзiмiр Манамах у творы малюе щэальны вобраз князя. Пачынаецца твор з характарыстыкi князя сабе: "Азъ худый дедомъ своимъ Ярославомъ, благословленымъ, славнымъ, нареченый въ крещении Василий, русьскымь именемь Володимиръ, отцемь възлюбленымь и матерью своею Мьномахы. ... " [21]. Прышжаючы сябе у духе хрысщянскай пакоры, Уладзiмiр Манамах, тым не менш, звяртае увагу чытача на сваё паходжанне. Яго дзед - "благословленыи" i "славный," Яраслау, па мащ, кiеyскi князь вядзе сваё паходжанне ад вiзантыйскага iмператарскага роду Манамахау. Аналiзуючы першыя радкi твора, можна
зрабщь выснову аб тым, што радавггасць у княжацмм родзе - безумоуная каштоунасць. Каштоунасць гэ-та заключаецца у нараджэнш 1 прыналежнасщ будучага уладара да княжацкага роду Рурыкав1чау, як меу выключную манапол1ю на уладу у старажытнарусюх землях. У гэтай сувяз1 уяуленш аб значнай рол1 радавых сувязяу з'яуляюцца адным1 з галоуных у грамадскай свядомасщ Старажытнай Русь
Маральны 1мператыу, ям прапагандуецца Уладз1м1рам Манамахам, палягае перш за усё у дзеян-нях, як1я б адпавядал1 закону продкау, г. зн. ушверсальным нормам права, прынятым у грамадстве. Ана-л1зуючы тэкст "Павучэння", Е.Б. Евароусю прыходзщь да высновы, што "ва умовах феадальнай раздроб-ленасщ прытрымл1ванне законау продкау набывала асабл1вую актуальнасць пры разбурэнш пал1тычных сувязяу, узмацненш сшдрому суверэшзацыи нарауне з дамоуным правам, як1я актыуна разв1ваюцца у гэтую эпоху, агульная памяць аб агульных продках выконвала вел1чэзную кансал1дуючыю функцыю у старажытнарусюх землях" [19, с. 270].
У настауленш князя сва1м дзецям, асобную увагу варта звярнуць на яго асабктыя якасщ. У адроз-ненне ад вобраза щэальнага правщеля, яю склауся у в1зантыйскай грамадска-пал1тычнай думцы, князь Старажытнай Рус павшен выконваць працу сам ва узор шшым: "В дому своем не ленитесь, но за всем сами наблюдайте; не полагайтесь на тиуна или на отрока, чтобы не посмеялись приходящие к вам, ни над домом вашим, ни над обедом вашим. На войну выйдя, не ленитесь, не полагайтесь на воевод; ни питью, ни еде не предавайтесь, ни спанью; сторожей сами наряживайте, и ночью, расставив стражу со всех сторон, около воинов ложитесь, а вставайте рано; а оружия не снимайте с себя второпях, не оглядевшись по лености, внезапно ведь человек погибает. " [21]. Акрамя асабютага умення, щэальны князь, на думку Манамаха, павшен валодаць якасцям1, яюя яго характарызуюць як узорнага хрысщянша. Гэта клопат аб жабраках, прыхшьнасць клятве, дадзенай на крыжы, павага да прадстаушкоу духавенства 1 захаванне Божых запаведзяу [21].
Вяршыняй мастацкай сярэднявечнай лиаратуры л1чыцца твор "Слова пра паход 1гарау", нат-саны у канцы XII стагоддзя. Урывак са "Слова..." пра м1жусобщы полацк1х князёу насычаны, як 1 увесь твор, паэтычным1 абагульненням1 1 вобразам1. Тут ахоплены два перыяды з г1сторы1 Полацкай зямл1: часы князя Усяслава Брачыслав1ча (другая палова XI ст.) 1 перыяд княжацюх м1жусоб1ц на Полаччыне у XII стагоддз1 [22].
Паводле г1сторыка-л1нгв1стычных даследаванняу, Г.В. Сумарукавым было выказана меркаванне аб магчымым аутары "Слова" - полацкай княпне Мары1 Вас1лькауне, жонцы к1еускага князя Святаслава Усеваладав1ча [23]. У творы вял1к1 раздзел прысвечаны ап1санню падзей, як1я адбывал1ся у Полацкай зямл1. "Полацк1 раздзел" займае адну дзесятую частку твора. Пачынаецца атсанне падзей з г1сторы1 Полач-чыны паведамленнем - устаукай аб князе 1зяславе Вас1лькав1чы, як1 змагауся на заходн1х межах Полацкай зямл1 з л1тоуцам1 1 там знайшоу сваю смерць. Пра князя 1зяслава Вас1лькав1ча не паведамляецца у летап1сах, але, верагодна, ён быу братам Мары1 Вас1лькауны, 1 звестка аб 1м у "Слове" яшчэ раз пацвяр-джае аутарства полацкай княпш. З кароткага ап1сання пбел1 1зяслава у б1твах з лггоусюм! плямёнам1 мы даведваемся аб адным з полацк1х князёу, як1 быу невядомы летап1сцам, або складальн1к1 летатсу свя-дома не звяртал1 увагу на гэтую асобу полацкай псторыи.
Асобная увага у "Слове" належыць полацкаму князю Усяславу Брачыслав1чу. Гэты полацк1 князь, разам з Алегам Святаслав1чам з'яуляецца пачынальн1кам шматл1к1х усобщ у рускай зямл1. У гэтай сувяз1 паведамленне, якое датычыцца 1зяслава Вас1лькав1ча: "Единъ же Изяславъ, сынъ Васильковъ, позвони своими острыми мечи о шеломы литовьскыя, притрепа славу деду своему Всеславу, а сам подъ чрълеными щиты на кровавее траве притрепанъ литовскыми мечи... " [22, с. 86], сведчыць аб выкупленш князем мшулай благой славы свайго дзеда Усяслава. У атсанш падзей, звязаных з полацмм князем Усяславам, паведамляецца аб яго прэтэнз1ях на авалоданне юеусюм вялшакняжацюм сталом: "На седьмом веце Трояни връже Всеславъ жребий о девицю себе любу (Юеу - Ю. К.). Тъй клюками подпръ ся о кони и скочи къ граду Кыеву и дотчеся стружиемъ злата стола киевьскаго" [22, с. 88]. Таюм чынам, нягледзячы на пэуную 1заляванасць полацкай княжацкай дынастыи па прычне смерщ старэйшага сына Уладз1м1ра Свя-таслав1ча 1зяслава раней за бацьку (у 1001 г.), асобныя полацюя княз1 (у прыватнасщ Усяслау Брачы-слав1ч) не паюдал1 прэтэнз1й на К1еу.
Адным з найбольш адметных узорау старажытнарускай апяграф1чнай л1таратуры з'яуляецца "Жыцiе Ефрас1мм1 Полацкай", натсанае у канцы XII - першай палове XIII стагоддзя. Першапачатковы варыянт тэксту не захавауся, але на сённяшш момант нал1чваецца каля 150 стсау XVI-XVIII стагоддзяу, што сведчыць аб значнай папулярнасщ дадзенага твора. Вобраз галоунай гера1н1 1дэял1заваны у адпаведнасц1 з патрабаванням1 да агульных законау апаграфп. Стваральн1ка твора у першую чаргу ц1кав1л1 не рэаль-ныя падзе1 з жыцця Ефрас1нн1 1 яе акружэння, а тое агульнае, у чым, на думку аутара, выяулялася бо-гаабранасць 1 святасць Ефрасшш. Тым не менш для даследавання палиычнай псторыи Полацкага кня-ства гэты твор каштоуны тым, што у 1м знайшл1 адлюстраванне вобразы самой Ефрасшш Полацкай, яе бацью, братоу, царкоуных 1ерархау, таксама твор яскрава адлюстроувае асабл1васц1 ментал1тэту 1 духоу-ных каштоунасцей эпох1.
Ужо у прадмове твора щзе пералiчэнне тых, каму гэтыт твор адрасаваны: "Вы же, блазии по-слушници, князи и боляре, и церковници, и честнии собори святых, сущии в манастырех, и простии люди, снидетеся на новое сие слышание и послушайте прилежно... " [24]. Таюм чынам, у пачатку твора, у перал^ тых, да каго звяртаецца аутар, адлюстроуваецца пэуная сацыяльная структура грамадства По-лацкай зямлi. У пачатку твора аутар звяртае увагу на радавод Ефрасiннi. Яна была дачкой Святаслава-Георгiя, сына славутага полацкага князя Усяслава Брачыславiча: "Бысть князь в граде Полотсце именем Всеслав, той имея сыновы многы. И беше у него меньший сын именем Георгий, от него же родися сии блаженнаа отроковица." [24].
Даследуючы палиычную псторыю Полаччыны, з гэтага паведамлення можна даведацца аб ста-рэйшынстве сыноу Усяслава i прыблiзнай расстаноуцы сш у iх дынастычнай барацьбе пасля смерщ баць-кi. Паказальна, што бацька Ефрасшш, Святаслау-Георгiй, у Жыцп названы князем Полацкiм [24]. Аднак гэта не сведчыць аб тым, што удзелам Святаслава быу Полацк - галоуны горад княства. Гэты князь не мог займаць галоуны полацю пасад па прычыне таго, што ён згодна з творам быу меньшым сынам Усяслава. У гэтай сувяз^ аналiзуючы паведамленне, дзе Святаслау-Георгш названы полацкiм князем, варта зрабщь выснову аб iснаваннi у Полацку некалькiх князёу. Полацк фактычна з'яуляуся горадам-дзяржавай, i таму яго прыгарады (якiя маглi знаходзщца на значнай адлеглясцi ад Полацка) знаходзшся у прамой залежнасцi ад галоунага горада княства. У гэтай сувязi найменне "Полацкiя" насiлi князi не-залежна ад таго, дзе знаходзшся вотчыны прадстаУнiкоУ дынастыi Iзяславiчау [25, с. 18].
Пры даследаванш сацыяльна-палiтычнай гiсторыi старажытнарускага перыяду значны iнтарэс прадстауляе паведамленне аб пачатку Полацкага манастыра Святога Спаса. Перад пачаткам будаунщтва прысутнiчалi "галоуны" полацю князь Барыс, бацька Ефрасiннi, Святаслау, полацкi епiскап i баяры [24]. Перадача Сельца (якое з'яулялася ешскапскай воласцю) [25, с. 32] для пабудовы манстыра, з'яулялася значнай цырымошяй, на якую епiскапам былi запрошаны Святаслау (як бацька Ефрасiннi - будучай на-меснiцы манастыра) i яго брат Барыс Усяславiч у якасщ правячага полацкага князя, якому разам з прад-стаунiкамi арыстакратыи (баярамi) належала права адабрэння падобных мерапрыемствау.
Таксама у тэксце Жыщя ёсць паведамленне, з якога варта зрабщь выснову аб мiратворчай i унтры-палiтычнай дзейнасцi Ефрасiннi: "Тако бо бяше дан дар сей блаженной Еуфросинии от Бога, аще кто яе въпрошаше о коей вещи, она ему разрешаше, чему быти, и кто ея послушаше, той добро получаше, не бо хотяше видети кого которающася: ни князя со князем, ни болярина з болярином, ни от простых кого со своим другом, но всех хотяше имети, яко едину душу" [24]. На думку А.А. Мельшкава, можна мерка-ваць аб юнаванш у Полацку, акрамя княжацкага i етскапскага суда, суда манастырскага [25, с. 49]. Згодна з царкоунай службай Ефрасшш яна: "Князем сродником, друг на други дерзающим подъяти меч, возбранила еси, яко оружием обоюдоострым, пресекающим, словом Божиимустрашающим" [25, с. 49]. Адсюль можна зрабщь выснову аб удзеле Ефрасшш ва унутрыпалиычным жыцщ Полацкага княства, дзе яна выконвала ролю трацейскага суддзi памiж малодшымi полацкiмi князямг Разам з тым наяунасць у Ефрасшш дзяржаунай адмшстрацыйнай пячатю i факт знаходю другой пячатю, уладальшкам якой была жанчына-манах^ з манастыра Святога Спаса, дазваляе некаторым даследчыкам гаварыць аб кан-цэнтрацыи палиычнай улады у Полацку у руках Ефрасiннi падчас высылкi полацмх князёу у Вiзантыю (1129-1140) [26; 27]. Таюм чынам паводле аналiзу "Жыцiя Ефрасiннi Полацкай" можна зрабщь пэуныя высновы аб палiтычнай псторыи Полаччыны першай паловы XII стагоддзя, яе сацыяльнай iерархii i мiж-княжацкiх адносiнах унутры роду Iзяславiчау.
Вялiкую каштоунасць для старажытнарускай лиаратурнай традыцыi прадстауляюць творы К1рмла Тураускага (1130 - каля 1180). Прысвящушы сябе духоунаму жыццю, з'яуляючыся манахам, Юрыл вы-ступау са сваiмi прамовамi публiчна i такiм чынам уключауся у iдэалагiч^ю i палиычную барацьбу таго часу. У сваёй дзейнасщ Кiрыл выступау на баку тураускага князя Юрыя Яраславiча (каля 1112-1168). Менавгта па шщыятыве гэтага князя Юрыл стау тураускiм епiскапам (1169-1182). Сярод уах творау Кiрылы Тураускага найбольш распаусюджанымi жанрамi з'яуляюцца публiцыстычная ("беседа") i ара-тарская ("словы") проза.
"Прытча аб чалавечай душы i целе" - апакрыфiчная прытча, дзе разглядаюцца фiласофскiя пра-блемы суаднясення духоунага i цялеснага, нябеснага i зямнога, свецкага i царкоунага. Адной з асноуных мэт апавядання з'яуляюцца публщыстычныя развагi аб узаемаадносiнах свецкай i духоунай улады, якiя былi актуальнымi у тыя часы. У творы у алегарычнай форме прысутшчаюць дзеючыя асобы: сляпец, хра-мец, бесы, анёлы. Шэраг асоб не названыя па iмёнах, але у зашыфраваным выглядзе добра вядомы сучас-нiкам: Андрэй Багалюбскi ("храмец") i Уладзiмiрскi епiскап Фёдар ("сляпец") [28]. Сваiм творам Кiрыл Тураускi асуджае палиыку Уладзiмiрскага князя Андрэя Юр'евiча Багалюбскага i епiскапа Фёдара. Ула-дзiмiрскi епiскап Фёдар пры падтрымцы Андрэя Багалюбскага заняу Уладзiмiра-Суздальскую кафедру i паспрабавау аддзялiцца ад юеускай мiтраполii. Кiрыл, такiм чынам, выстуту з асуджэннем дзейнасцi Уладзiмiрскага князя i яго епiскапа, парауноуваючы iх з душой ("сляпец") i цела ("храмец"), яюя пера-ступiлi Босюя запаведы i паплацiлiся за гэта [28]. !нтарэс у асвятленнi праблем узаемаадносш свецкай i
царкоунай улады прадстауляе апавяданне "Повесть о белоризце и о мнишестве" [29]. Галоуны сэнс "Аповесщ" заключаецца у праслауленн "патаённага" жыцця - манаства. Згодна з асноуным зместам тво-ра выразна прасочваецца вдэя прыярытэту духоунай улады над свецкай.
Паводле анал1зу л1таратурных творау Старажытнай Рус1, трэба зрабщь выснову аб шфарматыунай каштоунасщ гэтых крынщ у асвятленш лептым1зацы1 княжацкай улады. Аутары творау, яшя, за асобным1 выключэнням1, з'яулалюя прадстаушкам1 духавенства, асэнсоувал1 ролю князя 1 княжацкай улады у Старажытнай Рус1 з пазщый хрысщянскага светапогляду. Акрамя непасрэдна щэалапчнага складшка, у ста-ражытнарусюх летатсных творах прысутшчае шфармацыя аб палиычнай псторып усходнеславянсюх (беларусюх) зямель, м1жкняжацюх узаемаадносшах 1 сацыяльнай 1ерархп старажытнарускага грамадства.
Замежныя наратывы, як1я адлюстроуваюць працэсы заражэння 1 развщця першых шстытутау улады на землях Усходняй Еуропы прадстаулены в1зантыйск1м1, заходнееурапейсюм1, усходшм1 (мусульманам^ 1 скандынауск1м1 крынщам1. Фрагменты замежных крынщ, яюя датычацца паведамленняу пра усходшх славян 1 псторыю Старажытнай Рус з V па XIII стагоддзе, паходзяць з розных псторыка-культурных рэпёнау 1 таму адлюстроуваюць погляд на псторыю Усходняй Еуропы скрозь своеасабл1вую прызму культурнай традыцыи, да якой належау аутар.
Першыя творы, дзе адбываецца фшсацыя грамадскай аргашзацыи 1 сацыяльнага ладу германцау часоу правадырства, яюх тыпалапчна можна параунаць з славянск1м1 плямёнам1 V-VIII стагоддзяу, паходзяць з антычных часоу. Рымсю псторык Публiй Карие, мй Тацыт (I ст. н. э.) у "Аналах" заф1ксавау асабл1васщ вайсковай аргашзацыи германцау: "Венеты перайнялг шмат з 1х норавау (германцау - Ю. К.), бо з-за драпежтцтва ходзяць па лясах I гарах... Аднак 1х хутчэй можна далучыць да германцау, таму штояны будуюць сабе дамы, носяць шчыты I перамяшчаюцца пешшу" [30].
Цэнтральнай ф1гурай раннев1зантыйскай пстарыяграфи з'яуляецца Пракопш Кесарыйскч (каля 500-560-х гг.), яю даносщь да нас ушкальныя звестю аб старажытных славянах - склавшах 1 антах. Каштоунасць паведамленняу Пракотя Кесарыйскага абумоулена тым, што атсаныя 1м земл1, норавы 1 звыча1 "варварсмх" народау ён бачыу уласна. Таим чынам, у творах выразна захаваны эфект "аутарскай прысутнасщ". У творы "Вайна з готамi" Пракопш паведамляе пра грамадсю лад 1 побыт славянсмх плямёнау: "Плямёны ж гэтыя, склавгны I анты не падпарадкоуваюцца аднаму чалавеку, але спрадвеку жывуць у народауладдзи (дэмакратыи), I таму усе выгодныя I невыгодныя справы у 1х заусёды вядуцца разам" [31]. Дадзенае паведамленне дало падставу мнопм псторыкам сцвярджаць аб наяунасщ у раншх славян абшчыннага самаюравання у выглядзе вечавых сходау, яюя захавал1 сваю моц 1 у значна пазней-шыя часы. Але тэрмш "дэмакратыя", яю выкарыстоувае Пракопш, не тоесны разуменню сктэмы улады, якая кнавала у антычных полках, што прадугледжвала удзел у грамадсюм жыцщ ус1х свабодных жы-хароу. Верагодна, тэрмшам "народауладдзе" аутар супрацьпастауляе структуру улады славянсюх плямёнау в1зантыйскай манархи 1 вярхоунай 1мператарскай улады хрысщянскага уладара.
Пракопш Кесарыйсю давол1 падрабязна ашсвае лад жыцця 1 прынцып рассялення раншх славян: "1мя дауней у склавтау I антау было адно. Бо I тых 11ншых спрадвеку звал1 "спорамI", як раз з-за таго, што яны засяляюць крагну, раскгдана размясц1ушы сваё жыллё. Менавта таму яны I займаюць нейма-верна вялгкую тэрыторыю" [31]. Назва "споры", якая звязваецца аутарам з пэуным славянсюм племенем, цесна звязана з ладам жыцця 1 сктэмай рассялення качавых 1 полукачавых народау, перш за усё гунау. У дадзеным выпадку яскрава вылучаецца супрацьпастауленне в1зантыйцау, щвшзаванага народа, яю пражывае кампактна на дакладна вызначанай тэрыторыи, 1 наймення "споры" у сэнсе "рассеяныя", кача-выя варварсюя народы, да яюх аутар адносщь славян.
З канца VI стагоддзя паходзщь выб1тны твор "Стратэгiкон" в1зантыйскага 1мператара Маурышя (539-602 гг.). У "Стратэг1коне" адлюстраваны этналаг1чныя характарыстык1 "варварск1х народау" - асноу-ных ваенных суперн1кау В1зашъп. У творы даецца падрабязная характарыстыка баявога майстэрства персау, "ск1фау", франкау, лангабардау, а таксама антау 1 склавшау. Вельм1 важным для даследавання са-цыяльнай структуры раннеславянск1х аб'яднанняу зяуляецца ап1санне грамадскага ладу, побыту 1 норавау "варварск1х народау". Каштоуным у творы з'яуляецца сведчанне аб наяунасщ у славян племянных правадыроу, альбо уладароу межплемянных аб'яднаняу: "Паколькг у 1х шмат правадыроу I яны не згод-ныя адзт з адным, нялшне некаторых з 1х прыбраць да рук з дапамогай прамовау або дароу..." [32]. У гэтай сувяз1 фрагментарнае паведамленне Маурыюя аб грамадсюм ладзе славян нагадвае прастраннае атсанне Тацытам прадстаушкоу племянной улады у германсюх плямёнау I ст. н. э.: "Цароу яны выб1-раюць з найбольш знатных (прадстаушкоу родапляменнай арыстакратып - Ю. К.), правадыроу - з найбольш доблесных. Але I цары не валодаюць у 1х бязмежнай I непадзельнай магутнасцю, / правадыры уладараць над 1м1 (вылучана мной - Ю. К.), хутчэй захапляючы прыкладам I выклжаючы 1х захапленне, кал1 яны рашучыя, кал1 выдаюцца вартасцям1, кал1 ваююць заусёды наперадзе, чым нададзеныя сапрауднай ула-дай." [30]. Таим чынам анал1зуючы працэс зараджэння вярхоунай улады у раннеславянсюх аб'яднанняу Ш-УП стагоддзяу варта выказаць меркаванне аб пэуным тыпалапчным падабенстве феномена правадырства у славян 1 германсюх плямёнау пачатку нашай эры.
У цэнтры пстарычных падзей вiзантыйскага псторыка Феафiлакта Сiмакаты (каля 580 - пасля 641 г.) - атсанне ваенных сутыкненняу Вiзантыi са славянскiмi плямёнамi, якiя прыйшлi на Балканы у У1-У11 стагоддзях. У творы "Гiсторыя" у адносiнах да вярхоунага уладара славян ужываецца хазарсм тэрмiн "хакан" [33], што, верагодна, мае пстарычную аснову перыяду найбольшай актыунасцi хазарау у паУднёва-рускiх стэпах VII- IX стагоддзяу. Але хучэй за усё пад гэтым тэрмшам прадугледжваецца найменне вярхоунага уладара авар, у войска якога уваходзш славяне. У цэлым твор "Псторыя" з'яуля-ецца больш лiтаратурнай працай, чым факталагiчным апiсаннем, што абумоУлiвае шмат недакладнасцей i памылак аутара.
Каштоуныя звесткi па гiсторыi Старажытнай Руа першай паловы X стагоддзя змешчаны у творы вiзантыйскага iмператара Канстанщна Парфiрароднага (905-959) "Аб кчравашм iмперыяй". Канстанцiн з'яуляуся сучаснiкам апiсаных iм галоуных палiтычных падзей першай паловы X стагоддзя, таюх як па-ходы меусюх князёу Алега i Iгара на Канстанцiнопаль, вынiкам чаго сталi першыя пiсьмова зафшсава-ныя руска-вiзантыйскiя дамовы 911 i 944 гадоу, змешчаныя у АМЧ. Сярод дыпламатычнай дзейнасцi iмператара Канстанцiна, важнае месца належыць прыёму у Канстанцiнопалi пасольства кiеускай княгiнi Вольгi, якое было адлюстравана у творы "Аб цэрымошях внантмйскага двара" [34].
Адной з галоуных шфарматыуных крынiц па псторый Усходняй Еуропы, з'яуляецца трактат "Аб кь раваннi iмперыяй". Аутар трактату аналiзуе ваенна-палiтычны патэнцыял Рус у кантэксце яе узаема-адносш з Вiзантыяй. Дзевятая глава трактата прысвечана апiсанню галоунага гандлёвага маршруту Усходняй Еуропы - шляху "З вараг у грэю". У гэтым кантэксце пералiчваюцца буйныя русюя гарады: Ноугарад, Смаленск, Любеч, Чаршгау, Вышгарад, Кiеу, Вiцiчау. Таксама называюцца рускiя князi - Iгар i Святаслау [35]. Адсутнасць Полацка у пералiку галоуных гарадоу Русi, яюя, як вынiкае з тэксту, знахо-дзiлiся пад уладай кiеускiх князёу, можа сведчыць аб неуключэннi горада у сiстэму улады Кiева у першай палове X стагоддзя.
Канстанцш Парфiрародны падрабязна распавядае пра узаемаадносiны княжацкай дружыны - "росау" (пераважна скандынавау) з славянскiм насельнщтвам розных племянных тэрыторый. У трактаце Канстанщна тэрыторыя Русi падзелена на "Русь Знешнюю" (Наугародская зямля) i Русь у вузшм сэнсе (тэры-торыя збора данiны юеусмм князем). Апiсваючы працэс збора даншы (палюддзя), Канстанцiн акрэслiвае прыблiзную тэрыторыю кругавога аб'езду князя падуладных яму зямель: "Зiмовы ж i суровы лад жыцця росау тат. Калi настутць лiстапад месяц, адразу iх архонты выходзщь з усiмi росамi з Шева i адпрау-ляюцца у палюддзе, што называецца "кружэннем", а менавта у СлавтИ вервiянау, дрыгувiтау, крывiчоу, северыяу i iншых славян, ятя з 'яуляюцца пактыётамi росау. Яны харчуюцца там на працягу усёй зiмы, потым яны зноу, пачынаючы з красавiка, калi растае лёд на рацэ Дняпры, вяртаюцца у ЮеУ [35]. У гэтым паведамленш узгадваецца племянное аб'яднанне крышчоу, падуладнае юеускаму князю, але поунасцю адсутшчаюць звестю аб Полацку i Полацкай зямль Так, аналiзуючы паведамленнi аб тэры-торыi Руа, Полацк быу альбо невядомы вiзантыйскаму iмператару, альбо ён не Уваходзiу у склад уласна "Русi" у вызначэнш Канстанцiна.
Важнай крынiцай у асвятленш падзей, як1я адбывалiся на беларусшх землях у пачатку XI стагоддзя, з'яуляюцца звесткi, змешчаныя у "Хронiцы" Цiтмара Мерзебургскага (975-1018), етскапа мерзебург-скай кафедры, наблiжанага германскага караля Генрыха II. Асаблiвая каштоунасць хронiкi палягае у па-ведамленш пра падзеi старажытнарускай гiсторыi канца княжэння Уладзiмiра Святаславiча i мiжусобнай барацьбы за уладу памiж яго сынами У старажытнарускiх творах дадзеныя падзеi асвятляюцца згодна з агiаграфiчнымi канонамi i у большай ступеш звязаны з ранняй кананiзацыяй святых Барыса i Глеба, што пагаршае iх каштоунасць як гiстарычных крынщ. Адметнасць хронiкi Цiтмара i адрозненне яе ад шшых крынiц па старажытнарускаму перыяду палягае у тым, што тэкст "Xронiкi" дайшоу да нас у аутарсюм арыгiнале. Асаблiва важныя для гiсторыi Русi паведамленш 1013-1018 гадоу былi напiсаны непасрэдна "па слядах" апiсаных падзей, што з'яуляецца паказчыкам пэунай даставернасцi аутарсмх звестак.
"Xронiка" Цiтмара з'яуляецца амаль адзiнай крынiцай, з якой мы даведваемся аб матрымашяль-ным саюзе памiж тураускiм князем Святаполкам i дачкой польскага караля Баляслава I. Таксама у кры-нiцы паведамляецца аб спробе Святаполка, абатраючыся на зяця Баляслава пры падтрымцы калабжэг-скага (каталiцкага) епiскапа Рэйнберна, здзейснщь супраць свайго бацькi (паводле '^ронЫ" - Ю. К.) Уладзiмiра нейкую замову: "Згаданы кароль (юеусм князь Уладзiмiр Святаславiч - Ю. К.), даведаушыся што яго сын па падгаворваннi Балеслава мае намер таемна супраць яго выступщь, схату таго бккупа (Рэйнберна - Ю. К.) разам са сваiм сынам i яго жонкай (Святаполка - Ю. К.) i заключыу у цямнщу, кож-нага паасобку" [36]. Некаторыя беларусюя даследчыю бачаць у гэтых дзеяннях спробу тураускага князя, абатраючыся на падтрымку польскага караля Баляслава i каталiцкай царквы, стварыць падмурак для ада-собленага юнавання Турава ад Кiева [37, с. 13; 38, с. 172]. Але прыблiзна у гэты ж час (1014-1015), паводле АМЧ, супраць Уладзiмiра паустае яго другi сын, наугародсю князь Яраслау, што, магчыма, было выкткана планамi Уладзiмiра на конт размеркавання вярхоунай кiеускай спадчыны, а менавиа перадачы Кiева Барысу.
У "Xронiцы" таксама змешчана паведамленне аб падзеях, якiя не асветлены у старажытнарускiх крынiцах. Паведамленне датычыцца нейкай ваеннай акцыи канца 1017 - пачатку 1018 года Баляслава су-
праць меускага князя Яраслава Уладзiмiравiча: "...кароль Pyci (Яраслау - Ю. К.) напау на Баляслава, але, авалодаушы горадам, тчога больш там не дамогся. Названы князь (Баляслау - Ю. К.) уварвауся затым з войскам у яго каралеуства, узвёу на прастол яго брата, i свайго зяця (Святаполка - Ю. К.), як доуга знаходзiуся у выгнант, i задаволены вярнууся" [36]. Паводле тэксталапчнага ан^зу "Хрошм", праведзенага А.В. Назарэнка, мэтай паходу польскага караля было Бярэсце: "менавгга Бярэсце - заходш фарпост уладанняу Святаполка яшчэ у бытнасщ яго на тураусюм стале - урачыста называецца "прастол", на ям польскi князь узвёу свайго рускага зяця" [39, с. 460-470].
Паказальна, што Святаполк у хронщы двойчы названы тытулам сеньёра (senior), тады як у ад-носшах да Уладзiмiра i Яраслава ужываецца тытул кароль (rex) [36]. Паводле заходнееурапейскай лацша-моунай традыцыi пад тытулам "senior" (гаспадар) меуся на увазе уладальшк сiньёрыi - тэрытарыяльнага утварэння, у межах якога, функцьи гаспадарчага i юрыдычнага кiравання замацоувалкя за пэунай асобай (юрыдычнай альбо духоунай), якое пры гэтым не абавязкова надзялялася непасрэднымi правамi суверэна (незалежнага уладара). У кантэксце паведамленняу пра падзеi 1016-1018 гадоу, дзе ускосна адлюстраваны пэуныя дамаганнi Баляслава на Юеу, сумесныя дзеяннi Святаполка i Баляслава могуць разглядацца як патранат апошняга над былым тураусюм князем i вяртанне яму "тураусюх уладанняу" (уключаючы i адваяванае Берасце) у якасщ сiньёрыi (Seigneurie). Таксама нельга адмауляць пэуныя палiтычныя ампа-тыi Цiтмара да Яраслава Уладзiмiравiча - працiунiка Баляслава I, у яюм хранiст бачыць галоунага супер-нiка германскага iмператара Генрыха II на усходзе [39, с. 478].
Важнай крынщай у даследаваннi мiжусобнай барацьбы памiж Святаполкам i Яраславам у пачатку XI стагоддзя з'яуляецца "Хрошка i дзеянн1 польск1х князёу" польскага хранiста Гала Анонша (канец XI -пачатак XII ст.). У творы праслауляецца i узвялiчваецца дзейнасць польскiх князёу, у тым лiку i аднаго з ас-ноуных дзеючых асоб барацьбы памiж Святаполкам i Яраславам - Баляслава I Харобрага. У творы пад-крэ^ваецца падпарадкаванае становiшча старажытнарусшх замель да Польшчы. Так, пасля бггвы на Буге, калi войска Яраслава пацярпела паразу, храшст адзначае: "З тых часоу Русь надоуга стала датцай Польшчы" [40]. Пасля таго як Баляслау авалодау Юевам, ён, паводле "Xронiкi", "паставiу" уладаром у Руа Святаполка: "Але так як ён травау вялiкiм мноствам каралеуствау i ведау, што яго сын Мешка яшчэ няздольны кiраваць, на адзiнаццаты месяц ён паставiу там замест сябе траутком нейкага руста з свайго роду (Святаполка - Ю. К.) i з патнутай казной рушыу у Польшчу." [40]. Таим чынам дадзенае паведамленне ускосным чынам пацвярджае звестю Цггмара Мерзенбургскага аб матрымашяльным саюзе памiж Святаполкам i Бяляславам I. Далей храшст паведамляе пра падзе^ яюя даюць ускосную падстваву меркаваць аб удзеле у канфлiкце полацкага князя Брачыслава Iзяславiча: "У той час як ён (Баляслау - Ю. К.) з вялiкай радасцю i багаццем вяртауся i ужо наблiжауся да межау Польшчы, за яго стной шоу кароль Рус (Яраслау - Ю. К.), сабраушы сты рускх князёу, а таксама полауцау i печанегау." [40]. Калi паведамленне пра полауцау выглядае як яуны анахрашзм, то пад "сiламi русюх князёу" можна бачыць Брачыслава Iзяславiча, альбо кагосщ з малодшых Уладзiмiравiчау, нягледзячы на тое, што старажытна-руская тсьмовая традыцыя не адзначае пра iх удзел у мiжусобiцы [41, с. 170].
Твор Гала Аношма належыць да лiку тыпiчных княжацюх апавяданняу, дзе выразна ухваляюцца вобразы польскiх князёу, а вобразы князёу-апанентау прынiжаюцца. "Xронiка" Анонiма складзена у пачатку XII стагоддзя, амаль праз сто год пасля атсаных падзей. Акрамя таго, значна зшжае пстарычную каштоунасць твора панегерычны характар паведамленняу без дакладных дат, iмён i назвау, што усклад-няе атаясамленне асобных звестак з канкрэтнымi гiстарычнымi падзеямi i асобамi.
Сярод замежных крынiц па гiсторыi Старажытнай Русi IX-XIII стагоддзяу, асаблiвую значнасць для даследчыка маюць скандынаускiя тсьмовыя помнiкi, якiя уключаюць геаграфiчныя творы, скаль-дычныя вершы, рунiчныя каменныя надпiсы i сагi. Сярод скандынаусюх наратыуных крынiц пры да-следаванш палiтычных падзей Усходняй Еуропы першай паловы XI стагоддзя унiкальную каштоунасць уяуляе "Пасма аб Эймундзе", якая захавалася у складзе "Сагi аб Олафе Святым". Даследчыю адносяць твор да каралеусюх саг. "Пасма аб Эймундзе" ушкальна тым, што усе падзе^ апiсаныя у ёй адбываюцца на Русi (Гардарыкi). У гэтым творы падрабязна апiсана дзейнасць скандынаусюх наймiтау на Русi i клю-чавых асоб твора: Яраслава, Святаполка i полацкага князя Брачыслава. Натсанне "Пасмы" большасцю даследчыкау адносiць да XIII стагоддзя, што прыуносщь у твор шмат пазнейшых напластаванняу, грубых пстарычных недакладнасцей i неадпаведнасцей з iншымi крынiцамi.
У пачатку твора щзе паведамленне аб расстаноуцы сiл на Русi памiж трыма "сынамi" Уладзiмiра Святаславiча: Бурыцлейвам, Ярыцлейвам i Вартылавам [42]. Традыцыйна конунга Бурыцлейва трак-туюць як зборны вобраз асноуных ворагау Яраслава - Святаполка i Баляслава I Xаробрага. Вартылау атаясамляецца з полацкiм князем Брачыславам Iзяславiчам, дзе яго уладаннем адзначаецца Полацк (Palteskja) [42]. У "Пасме" адзначаецца, што тры князi былi братамi. Паведамленне супярэчыць рэаль-наму стану падзей, так як Брачыслау Iзяславiч прыходзiуся пляменнiкам Святаполку i Яраславу. Але вар-та адзначыць, што пераутварэнне пляменнiка Яраслава у яго брата можа тлумачыцца пэунымi маральна-этычнымi нормамi адносш памiж князямi на Русi.
Пры паведамленш пра забойства варагамi на чале з Эймундам конунга Бурыцлейва кнуе думка, што у гэтым месцы "Пасма" змяшчае iнфармацыю пра забойства князя Барыса варагамi, падасланымi Яраславам. Асноуным аргументам на карысць такога выказвання з'яуляецца падабенства шэрагу падра-бязнасцей з забойствам Барыса, аб яюм выразна паведамляе "Аповесць аб мшулых часах" i "Сказанне аб Барысе i Глебе". Акрамя таго, некаторымi даследчыкамi iмя "Бурыцлейв" напрамую атаясамлiваецца з Барысам Уладзiмiравiчам [43; 44]. Дадзеная гшотэза не пазбаулена лагiчнага падмурку i патрабуе далей-шых даследаванняу, бо шэраг неадпаведнасцяу характэрны таксама для афiцыйнай царкоуна-рэгарыстычнай трактоуцы дадзеных падзей.
У паведамленнi "Пасмы" пра дзейнасць Эймунда i Рагнара пры двары Брачыслава узгадваецца нейкi савет полацкага князя, г. зн. пэунае кола асоб, якое прымае важныя рашэнш побач з князем. На прапанову з боку Эймунда аб службе Брачыслау адказвае: "Дайце мне тэрмiн паращца са сваiмi мужа-м^ таму што яны даюць мне грошы, хоць я iх выплочваю" [42]. Калi паведамленне адпавядае гюта-рычным падзеям, а не пераносщь сацыяльна-палпычныя рэалii Скандынавп XIII стагоддзя на усходне-славянскую глебу, варта весщ размову аб юнаванш у Полацку пачатку XI стагоддзя княжацкага (або рэ-гентскага) савета пры князе Брачыславе. Згодна з тэкстам агульнага паведамлення, дадзены савет валодау значнымi паУнамоцтвамi i функцыямi i мог аказваць пэуны уплыу на князя. У кантэксце апавядання аб "мужах князя" сага паведамляе пра дзейнасць у Полацку XI стагоддзя веча (тынгу): "Вартылау конунг збiрае тынг са сваiмi мужамi i гаворыць iм як слых прайшоу аб Яраславе... " [42]. У слове тынг, бе-ларусм псторык Г.В. Штыхау бачыць баярскi савет [45, с. 15]. Расшсюя даследчыкi I.Я. Фраянау i А.Ю. Дварнiчэнка разглядаюць гэтыя звестю як факт дзейнасцi веча у Полацку [46, с. 254]. Але згодна з аналiзам вядомага скандынавкта Е.А. Мельнiкавай, для скандынаускiх саг была характэрна неразвиасць сацыялагiчнай тэрмшалогп. У гэтай сувязi перанос на шшую глебу скандынаускiх iнстытутау улады мо-жа не адпавядаць рэальным палiтычным падзеям i не абавязкова выглядае пераканаучым [47, с. 134].
У "Пасме аб Эймундзе" гаворыцца аб дамове, заключанай памiж полацюм Брачыславам i кiеускiм князем Яраславам Уладзiмiравiчам. Падчас найбольшай канфрантацыi вараг Эймунд спрыяу заключэн-ню мiра памiж князямi, у вынiку якога Яраслау заставауся князем НаУгародскiм, Эймунд атрымау ва ула-данне Полацк, а Брачыслау стау кiеускiм князем [42]. Паводле аналiзу сагi, зробленага беларусшм даслед-чыкам Ю.А. Зайцам, у дадзенай крынiцы знайшла адлюстраванне дамова памiж Яраславам i Брачыславам 1024 года. У гэтым годзе становшча Яраслава у супрацьстаяннi з братам Мсцюлавам Уладзiмiравiчам было складаным. У сiтуацыi паразы ад Мсцюлава у бiтве пры Лiствене "захаванне саюзу з Брачыславам было жыццёвай неабходнасцю" [48, с. 10]. Таюм чынам, згодна з высновамi даследчыка, з 1024 да 1026 года (года дамовы памiж Яраславам i Мсцiславам аб падзеле сфер уплыву у падняпроУскiх землях) юеусю пасад займау Брачыслау, пры захаванш вярхоунай улады над горадам Яраславам [48, с. 10].
Варта адзначыць, што падзеi "Эймундавай сагi" XIII стагоддзя пераклшаюцца i маюць шматлшя паралелi са звесткамi "Аповесцi аб мшулых часах" канца XI - пачатку XII стагоддзя. Але характэрная для скандынаускага наратыву узвелiчэнне ролi скандынавау за межамi сваёй крашы, якая цалкам адлю-строуваецца у тэксце "Пасмы аб Эймундзе", ускладняе адзнаку рэальнай ролi у палиычных падзеях Усходняй Еуропы старажытнарускiх князёу Святаполка, Яраслава i Брачыслава.
Пры агульным недахопе звестак аб аргашзацыи улады на беларускiх землях каштоУнымi з'яуля-юцца звестш арабскiх i персiдскiх аутарау IX-XI стагоддзяу, таюх як 1бн Хардадбека, 1бн Русте, Гардiзi, Iбрахiма 1бм Якуба, 1бн Фадлана. У мусульманскiх геаграфiчных апавяданнях i гiстарычных творах змешчаны асноуныя характарыстыкi усходнееУрапейскiх уладароу i узаемаадносшы памiж прадстау-нiкамi сацыяльнай элпы (русi) i асноунай масай насельнщтва (славянамi), а таксама звычаi, вераванш i традыцыi скандынаускай прывелеяванай сацыяльнай групы.
Сярод заканадаучых крынiц адной з галоуных з'яуляеццца "Руская Прауда" - зборнiк прававых нормау Старажытнай Русi, звязаны з законатворчай дзейнасцю наугародскага i кiеускага князя Яраслава Уладзiмiравiча i яго сыноу. На дадзены момант захавалася каля 100 стсау, яюя адносяццца да XIII-XVIII стагоддзяу. Па зместу дадзеныя спiсы падзяляюцца на тры рэдакцыи, пачынаючы ад Краткай Прауды (Прауды Яраслава i Яраславiчау), Прастраннай Прауды (XII ст.) i Скарочанай Рускай Прауды, якая захавалася у позшх спiсах XV стагоддзя i з'яуляецца скарочанай перапрацоукай Прастраннай Прауды. Згодна з аналiзам асноуных палажэнняу дадзенай крынщы, даследуюцца пэуныя аспекты сацыяльнай п-сторыi, эвалюцыя прававых палажэнняу i судовая дзейнасць князёу i княжацкай адмiнiстрацыi. У гiста-рыяграфп дадзеныя Рускай Прауды успрымаюцца як адны з галоуных пры даследаванш сацыяльнай стратыфiкацыi старажытнарускага грамадства у дамангольскi перыяд.
Пры захаванасцi у шэрагу артыкулау Рускай Прауды рэлштау архаiчнага права, па аналiзу тэкста варта прызнаць, што прававы помшк быу створаны па iнiцыятыве княжацкай улады i у асноуным быу прадуктам княжацкай заканадаучай практыкi. Пры даследаванш функцыянавання iнстытута улады варта адзначыць, што у крынiцы адлюстравана сацыяльна-палiт^Iчная iерархiя, прадстауленая у нормах, дзе ахоу-ваюцца людзi, яюя уваходзiлi у княжацкае атачэнне.
Асноуныя падходы у пстарыяграфп пры даследаванн сацыяльнай стратыфшацыи, паводле Рускай Прауды, зводзяцца да анал1зу шкалы в1р, паводле якой даследчыю робяць выснову аб юрыдычна замаца-ваным сацыяльным падзеле старажытнарускага грамадства. Так, павел1чэнне у два разы штрафау за за-бойства "княжага мужа" з 40 у Праудзе Яраслава да 80 грывен у Праудзе Яраслав1чау (другая палова -канец XI ст.), на думку М.Б. Свярдлова 1 А.А. Горскага, з'яуляецца яскравым паказчыкам сацыяльнага расслаення 1 адасаблення княжацкай дружыны у параунанш з часам праулення Яраслава (першая палова XI ст.) [49; 50]. Альтэрнатыуны поглад на звестм Рускай Прауды выказвае П. С. Стэфанов1ч. На думку псторыка, анал1з змен у шкале в1р, паводле рэдакцый Рускай Прауды, яшчэ не сведчыць пра юрыдычна замацаваную сацыяльную 1ерархю унутры княжацкага кола. Падвышаная в1ра вызначалася не па сацыяль-наму статусу, а па службова-функцыянальнай дзейнасщ князёу [51, с. 518].
З высновам1 П. С. Стэфанов1ча можна пагадзщца, абатраючыся на адсутнасць (за адзшым выклю-чэннем у ст. 91 Прастраннай Прауды) звестак пра вышэйшы пасля князя сацыяльны слой Старажытнай Руа - баяр 1 шшых прадстаушкоу старажытнарускай эл1ты. Тэрмш "баяры" не узгадваецца у пералшу пакаранняу 1 в1р Прауды Яраслава 1 Прауды Яраслав1чау. У адрозненне ад баяр, у крынщы узгадваюцца княжыя отрака1, конюх1, повары, грыдз1, купцы, мечнш 1 1зго1, за забойства яюх прадугледжвалася в1ра у 40 грывен 1 княжыя щвуны, агшшчане, пад'яздныя 1 старэйшыя конюх1, за яюх належыла выплата у 80 грывен [52, с. 406-407, 70, 104]. Таим чынам, старажытнарусю прававы помшк акрэсл1вае тыя сацыяльныя групы, яюя стаял1 на службе у князя 1 вылучалкя паводле сваёй функцыянальнай, а не сацыяльнай пры-належнасщ. У гэтым сэнсе можна весщ гаворку аб законатворчых нормах, наюраваных на юрыдычную абарону важных для князя людзей, яюя складал1 княжацю апарат юравання. Адсутнасць узгадю прадстаушкоу улады - баяр, тысяцмх, ваявод, пасадн1кау - перашкаджае высновам аб Рускай Праудзе як крынщы, дзе юрыдычна замацавана сацыяльная стратыф1кацыя. У кантэксце даследавання шстытута княжацкай улады звестк1 Рускай Прауды з'яуляюцца каштоуным1 пры даследаванш бл1жэйшага княжацкага атачэння 1 таго кола асоб, ямя был1 цесна звязаны з княжацк1м дваром XI-XII стагоддзяу.
Руская Прауда ужывалася на практыцы у якасц1 прававога кодэкса 1 у больш позн1 час. Адным з прававых дакументау, дзе адлюстроуваюцца пэуныя правав^1я нормы Рускай Прауды, з'яуляецца "Дагавор Смаленска, Вщебска i Полацка з Рыгай i Готскiм берагам". Дагавор 1229 года прысутшчае у сп1сах, як1я захавалкя у Рыжскай 1 Готландскай рэдакцыях. Псторыя дагавора адлюстроувае узаемааднос1ны Полацкай зямл1 з Прыбалтыйск1м1 тэрыторыям1, яюя дзейн1чал1 на працягу XIII стагоддзя.
Заключэнне. Падводзячы вын1к анал1зу тсьмовых сярэднявечных крын1ц у асвятленн1 шстытута княжацкай улады на беларусюх землях IX-XIII стагоддзяу можна зраб1ць наступныя высновы.
У летап1сных крын1цах Старажытнай Рус1 г1сторыя беларуск1х зямель, у прыватнасщ Полацка як аднаго з галоуных пал1тычных 1 эканам1чных супершкау Наугародскай зямл1 1 К1еускага княства, амаль выключна разглядаецца у сувяз1 з экстраардынарным1 падзеям1, звязаным1 з войнам!, незвычайным1 пры-родным1 з'явам1, або пошасцям1 1 бедствам1. Унутранае пал1тычнае жыццё, м1жкняжацк1я аднос1ны унутры полацкай дынастый, звестк1 пра тэрытарыяльныя межы 1 пал1тычны лад Полацкай зямл1 практычна не асвятляюцца. Падзе1, прысвечаныя Полацку 1 Полацкай зямл1, як1я даносяць да нас старажытнарусюя ле-тап1сы, звязаныя перш за усё з ваяун1чай альбо "непаслухмянай" дзейнасцю полацк^х князёу. У гэтым сэнсе полацюя Рагвалодав1чы прадстаулены к1еуск1м 1 наугародск1м летатсаннем як парушальн1к1 "агуль-нага парадку 1 м1ру" у Рускай зямл1, а Полацкая зямля разглядаецца як незнаёмая 1 патэнцыйна варожая. Непрызнанне за полацк1м1 князям1 прау на вял1какняжацк1 к1еуск1 стол пасля смерщ старэйшага сына Уладз1м1ра 1зяслава (1001 г.) прадвызначыла далейшае асэнсаванне полацкай лшп Рурыкав1чау як ада-собленай княжацкай галшы. Пры гэтым за Рагвалодав1чам1 прызнавалася законнае права на 1х вотчыну -Полацкае княства. Прызнанне нашчадкау 1зяслава Уладз1м1рав1ча законным! спадчыншкам1 улады у Полацку 1 адлюстраванне щэалапчнага супрацьпастаулення двух роднасных дынастый яскрава падкрэс-л1ваецца паведамленнем Лаурэнцьеускага летап1су пры атсанш падзей канца X стагоддзя.
Працяглая пал1т^гчная залежнасць Тураускай зямл1 ад Юеускага княства у X - першай палове XII стагоддзя абумовша мала1нфармат^1ун^1я звестк! пра псторыю гэтага рэг1ёна у "Аповесц1 аб м1нулых часах". Асноуная 1нфармацыя пра палиычную г1сторыю Тураускага 1 Смаленскага княствау XII стагоддзя зме-шчана у Лаурэнцьеусюм 1 1пацьеуск1м летатсных зводах. Сталае панаванне у Тураве галшы юеусмх 1зя-слав1чау магло сведчыць аб спадчынным валоданн1 гэтай зямлёй прадстаушкоу дадзенай лшп. Паведам-ленш пра пал1т^гчнае жыццё Смаленскай зямл1, як1я был1 давол1 скупа асветлены у пачатковым старажытна-русюм летап1санн1, абумоулены пал1тычнай залежнасцю Смаленска ад Юева 1 Манамахав1чау у XI ста-годдз1. У XII стагоддз1 летап1сныя звестк1 становяцца больш шфарматыуным1 у сувяз1 з усталяваннем у Смаленску самастойнай княжацкай дынастып Расц1слав1чау (нашчадкау Мсц1слава Уладз1м1рав1ча) 1 знач-ным уплывам Смаленска на шшыя земл1 Заходняй Рус1.
Беларуска-л1тоускае летап1санне, у прыватнасц1 "Аповесць пра Полацк", змешчаная у легендарнай частцы "Xронiкi Вял1кага Княства Л1тоускага, Рускага 1 Жамойцкага", не адрозн1ваецца вял1кай колькас-цю паведамелнняу адносна псторып беларуск1х зямель ранняга 1 сталага сярэднявечча. Але паводле ана-
лiзу летатсных артыкулау пра легендарную лиоускую княжацкую дынастыю, якая юравала у Полацку, можна зрабiць экстрапаляцыю дадзеных паведамленняу на уяуленш аб псторыи полацкай княжацкай ды-настьи XII стагоддзя. Звесткi пра асаблiвасцi палiтычнага ладу Полаччыны, адлюстраваныя у "Аповесщ пра Полацк", таксама могуць адпавядаць гiстарычным падзеям першай паловы XII стагоддзя з улiкам таго, што гэтыя звесткi, зафксаваныя у XVI стагоддзi, засноуваюцца на вуснай фальклорнай традыцыi i пэуным чынам карэлююца з паведамленнямi старажытнарускiх летатсау.
Пры адносна невялiкай колькасцi паведамленняу, прысвечаных Полацкаму i Тураускаму княствам у старажытнарусюх летатсных зводах, каштоУнымi гiстарычнымi крынiцамi з'яулюцца лггаратурныя хры-сцiянскiя творы, зробленыя непасрэдна на беларусюх землях. Гэта перш за усё "Жыще Ефрасiннi Полацкай" (XII ст.) i творы тураускага епiскапа Кiрыла (1130-1182 гг.). Пры аналiзе старажытнарускiх лiтаратурных i агiяграфiчных творау i змешчаных у iх iдэалагiчных канструкцый даволi важным з'уляецца успрыняцце дадзеных тэкстау як асэнсаванне шстытута вярхоунай улады з афщыйнай пазiцыi "кшжнай элiты": манахау, святароу, княжацкiх саветнiкау i г. д.
Таим чынам, погляд i успрыняцце вярхоунай улады прадстаунiкамi iнтэлектуальнай элiты, ямя гуртавалiся вакол князя i сваiмi творамi часцяком прадстаулялi пазiцыю правячага асяроддзя, выглядае "аднабаковым" i у нейкiм сэнсе тэндэнцыйным. У гэтым выпадку на матэрыяле Старажытнай Рус пра-вамерна казаць аб двух тыпах культур сярэднявечнага грамадства упершыню распрацаваных француз-скiм медыевiстам Ж. Ле Гофам: "навуковай", або шсьмовай культуры i культуры народнай, або "фальклорнай" [54, с. 233-236]. У гэтай сувязi пры фактычна поунай адсутнасцi крынiц XI-XII стагоддзяу, адлюстроуваючых уяуленнi нiжэйшых слаёу грамадства, важна на аснове тсьмовых летатсных i лггара-турных крынiц прааналiзаваць погляды на уладу з боку прадстаушкоу "пiсьмовай культуры". Пры дадзе-ным аналiзе таксама варта усведамляць той факт, што "пiсьмовая культура" не здолела у поунай меры пе-рамагчы архаiчныя фальклорныя уяуленш i у пэунай ступенi убiрае iх у сябе.
Вялiкае значэнне пры даследаванш сярэднявечнай гiсторыi Усходняй Еуропы маюць наратыуныя творы замежных аутарау. Гэта перш за усё крынщы вiзантыйскага, лацiнамоУнага i скандынаускага па-ходжання. Iстотнае значэнне маюць звестю арабскiх i персiдскiх аутарау IX-XI стагоддзя. У наратывах, звестю якiх непасрэдна датычацца беларускай псторып, асаблiвае значэнне маюць "Xронiка Цггмара Мер-зенбургскага", "Xронiка i дзеянш польскiх князёу" польскага хранiста Гала Аношма i iсландская крынiца "Пасма аб Эймундзе". Цантральныя падзеi гэтых крынiц гуртуюцца вакол адных i тых жа ваенна-палiтычных падзей, а менавг1а дынастычнага супрацьстаяння наугародскага князя Яраслава Уладзiмiравiча i тураускага князя Святаполка Яраполчыча за юеускую спадчыну. Дадзеныя творы паходзяць з розных краш i рэгiёнау. У гэтым выпадку щкавым з'яуляецца тлумачэнне адных i тых жа падзей рознымi аутарамi у залежнасцi ад культурных традыцый, асаблiвасцей, звязаных з асобай летатсца i палiтычнымi умовам^ пры якiх стварауся наратыу.
Аналiзуючы тэкст першага пiсьмова зафiксаванага заканадаучага зборнiка Старажытнай Русi Рус-кай Прауды, трэба мець на увазе той факт, што нет прамых сведчанняу дзайнасцi прававых нормау Прау-ды Яраслава i Яраславiчау на тэрыторыi беларускiх зямель у XI-XII стагоддзях. Але параунанне дадзеных гэтага заканадаучага помнiка з дадзеныпш познiх актавых крынiц XIII стагоддзя, яшя дзейнiчалi у Полацку, Вщебску i Смаленску, дазваляе зрабщь выснову аб пераемнасцi асноуных прававых традыцый. У дадзеным выпадку старажытнарусюя заканадаучыя матэрыялы XI-XII стагоддзяу i нормы гандлёвага заканадауства першай паловы XIII стагоддзя дазваляюць выявiць ктотныя i агульныя для усходнееура-пейскай сярэднявечнай прасторы асаблiвасцi прававога, сацыяльнага i палiтычнага жыцця.
Пры даследаванш тсьмовых крынщ, у якiх захавалкя звесткi пра сацыяльную структуру i вярхоу-ную уладу старажытнарускага грамадства, патрабуецца не толью дбайная крышцазнаучая адзнака таго цi iншага паведамлення. Неабходна таксама асэнсоуваць, што сацыяльна-палпычная рэчаiснасць, адлюстра-ваная у тэксце крышцы, абсалютна нехарактэрна для той рацыяналiзацыi i сiстэматычнасцi, якую выка-рыстоуваюць пры даследаваннi з'яу i працэсау сучаснага грамадства. Старажытнарускую сацыяльную пра-стору немагчыма даследваць, не улiчваючы культурныя i гiстарычныя асаблiвасцi эпохi, умовы натсан-ня тэкста крынщы, а таксама акаялапчныя устаноую i светапогляд аутара.
ЛIТАРАТУРА
1. Полное собрание русских летописей. - Л.: Изд-во Акад. наук СССР, 1926-1928. - Т. 1: Лаврентьев-ская летопись. - 379 с.
2. Прохоров, А. А. Князь Тур: история легенды. Сакрализация княжеской власти у славян / А. А. Прохоров. -Минск: БГУ, 2005. - 252 с.
3. Фiлiповiч, М.А. Полацкая зямля у беларуска-лиоускай летатснай традыцый / М.А. Фiлiповiч // Беларуси пстарычны часотс. - Мшск, 2012. - С. 20-30.
4. Шахматов, А. А. Разыскания о русских летописях / А. А. Шахматов. - М.: Академ. проект, Жуковський: Кучково поле, 2001. - 880 с.
5. Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. - М.: Изд-во Акад. наук СССР, 1950. -576 с.
6. Полное собрание русских летописей. - СПб.: Тип. М.А. Александрова, 1908. - Т. 2: Ипатьевская летопись. - 638 с.
7. Вилкул, Т. Л. Люди и князь в древнерусских летописях середины XI-XIII в. / Т. Л. Вилкул. - М.: Квадрига, 2009. - 408 с.
8. Полное собрание русских летописей. - М.: Изд-во "Наука", 1975. - Т. 32: Xроника Литовская и Жмойтская. - 429 с.
9. Полное собрание русских летописей. - М.: Изд-во "Наука", 1980. - Т. 35: Летописи белорусско-литовские. - 306 с.
10. Заяц, Ю. История Белорусских земель X - первой пол. XIII века в отображении летописей и хроник Великого Княжкства Литовского / Ю. Заяц // Пстарычна-археалапчны зб. - Мшск, 1997. - № 12. -С. 85-91.
11. Татищев, В.Н. История Российская / В.Н. Татищев. - М.: Эксмо, 2006. - 736 с.
12. Долгов, В.В. Быт и нравы Древней Руси / В.В. Долгов. - М.: Яуза, Эксмо, 2007. - 512 с.
13. Слово о Законе и Благодати митрополита Илариона [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www. ршЬк1шкуёот.ги/Ое1аиИ:^рх?1аЫё=4868. - Дата досткпа: 15.12.2013.
14. Марзалюк, 1.А. Пстарычная самащэнтычнасць насельнщтва Беларус у XI-XVII стст. [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: http://www.lingvo.minsk.by/mab/Glook/BVOKS/Albaruthenica.htm. - Дата доступу: 09.12.2013.
15. Сказание о Борисе и Глебе [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.pushkinskijdom.ru/Default. aspx?tabid=4871. - Дата доступа: 07.02.2013.
16. Гудзий, Н.К. Xрестоматия по древнерусской литературе: учеб. пособие для студ. пед. ин-тов по спец. № 128 / Н.К. Гудзий; науч. ред. Н.И. Прокофьев. - изд. 8-е - М.: "Просвещение", 1973. - 528 с.
17. Память и похвала князю русскому Владимиру [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://lib. pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=4870. - Дата доступа: 08.02.2013.
18. Березовая, Л.Г. История русской культуры / Л.Г. Березовая, Н.П. Берлякова. - М.: Владос, 2002. -Т. 1. - 400 с.
19. Псторыя фшасоускай i грамадска-палпычнай думю Беларуси у 6 т. / В.Б. Евароусю р шш.]; Нац. акад. навук Беларуа, 1н-т фшасофи. - Мшск: Беларус. навука, 2008. - Т. 1: Эпоха Сярэднявечча. - 578 с.
20. Алексеев, М.П. Англосаксонские параллели к поучению Владимира Мономаха / М.П. Алексеев // Тр. отдела древнерусской литературы. - М.; Л., 1935. - Т. 2. - С. 39 - 80.
21. Поучение Владимира Мономаха [Электронный ресурс]. - Режым доступа: http://lib.pushkinskijdom.ru/ Default.aspx?tabid=4874. - Дата доступа: 12.11.2013.
22. Слово о полку Игореве / вступ. ст., ред. текста, досл., и объяснит. пер. с древнерус., примеч. Д.С. Лихачёва. - 8-е изд. - М.: Дет. лит, 1979. - 221 с.
23. Полоцкая княжна Мария Васильковна - автор "Слова о полку Игореве": исследования тайнописи / вступ. ст. Л.Ф. Данько, А.И. Судника. - Полоцк: А.И. Судник, 2008. - 53 с.
24. Житие Евфросинии Полоцкой [Электронны ресурс]. - Режим доступа: http://www.krotov.info/acts/12/3/ evfrosinia_polozk.htm. - Дата доступа: 12.03.2013.
25. Мельников, А. Преподобная Евфросиния Полоцкая / А. Мельников. - Минск: Изд-во "Четыре четверти", 1997. - 121 с.
26. Янин, В. Л. Актовые печати Древней Руси X-XV вв. / В. Л. Янин. - М.: Наука, 1970. - Т. I: Печати X - нач. XIII в. - 328 с.
27. Тарасау С.В. "Белыя плямы" полацкай археалогп i псторып // Зб. навук. прац рэсп. навук.-практ. семь нара. - Полацк, 20-21 лктап. 2008 г. / пад рэд. Д.У. Дука, У.А. Лобача. - Наваполацк: ПДУ, 2009. -С. 79-91.
28. Притча о человеческой душе Кирилла Туровского [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://old-ru. ruZ03-14.html. - Дата доступа: 12.03.2013.
29. Повесть о белоризце человеце, и о мнишестве, и о душе, и о покоянии [Электронный рэсурс]. - Режим доступа: http://briefly.ru_pritchi_kirilla_turovskogo. - Дата доступа: 12.03.2013.
30. Тацит Отрывки [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://lib.ru/POEEAST/TACIT/tazit1_1.txt. -Дата доступа: 24.05.2013.
31. Прокопий Кесарийский Война с готами покоянии [Электронный рэсурс]. - Режим доступа: http://www. vostlit.info/Texts/rus/Prokop/sodgot.phtml?id=1156. - Дата доступа: 25.12.2012.
32. Маврикий Стратегикон [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://krotov.info/acts/06/3/mavriky.htm. -Дата доступа: 12.10.2013.
33. Феофилакт Симокатта История [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.vostlit.info/Texts/ rus16/Simokatta/frametext1.htm. - Дата доступа: 12.10.2013.
34. Константин Багрянородный О церемониях [Электронный рэсурс]. - Режим доступа: http://www.vostlit. info/Texts/rus11/Konst_Bagr/cerem.phtml?id=731. - Дата доступа: 03.10.2013.
35. Канстанцш Багранародны Об управлении империей // [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: http://www. vostlit.info/Texts/rus11/Konst_Bagr_2/index.phtml?id=6412. - Дата доступу: 13.10.2013.
36. Титмар Мерзебургский Xроника [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.vostlit.info/Texts/ rus11/Thietmar2/frametext.htm. - Дата доступа: 10.12.2013.
37. Новкау, Я.У. Ваенная псторыя беларусюх земляу (да канца XII ст.). / Я.У. Новкау. Т. 2. - Мшск: ЛогвiнаУ, 2008. - 300 с.
38. Псторыя Беларуси у 6 т. / рэдкал: М. Касцюк (гал. рэд.) [i шш.]. - Мшск: "Экаперспектыва", 2000. -Т. 1: Старажытная Беларусь: Ад першапачатковага засялення да сярэдзшы XIII ст. - 351 с.
39. Назаренко, А.В. Древняя Русь на международных путях: междисциплинарные очерки культурных, торговых, политических связей IX-XII вв. / А.В. Назаренко. - М.: Языки русской культуры, 2001. - 784 с.
40. Галл Аноним Xроника и деяния князей и правителей польских [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Gall/frametext1.htm. - Дата доступа: 12.12.2013.
41. Древняя Русь в свете зарубежных источников: хрестоматия / под ред. Т.Н. Джаксон, И.Г. Коноваловой и А.В. Подосинова. Т. IV: Западноевропейские источники; сост., пер. и коммент. А.В. Назаренко. - М.: Рус. Фонд Содействия Образованию и Науке, 2010. - 512 с.
42. Прядь об Эймунде Xрингссоне [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://norse.ulver.com/src/konung/ eymund/ru2.html. - Дата доступа: 15.12.2013.
43. Данилевский, И.Н. Древняя Русь глазами современников и потомков (IX-XII стст.) / И.Н. Данилевский. - М.: Аспект пресс, 1998. - 205 с.
44. Филист, Г.М. История "преступлений" Святополка Окаянного / Г.М. Филист. - Минск: Беларусь, 1990. - 156 с.
45. Штыхов, Г.В. Древний Полоцк (IX-XIII вв.) / Г.В. Штыхов. - Минск: Наука и техника, 1975. - 136 с.
46. Фроянов И.Я. Города-государства Древней Руси / И.Я. Фроянов, А.Ю. Дворниченко. - СПб.: Изд.-во С.-Петерб. ун-та, 1988. - 269 с.
47. Древняя Русь в свете зарубежных источников: хрестоматия / под. ред. Т.Н. Джаксон, И.Г. Коноваловой и А.В. Подосинова. - М.: Русский Фонд Содействия Образованию и Науке, 2010. - Т. V: Древнескандинавские источники. - 512 с.
48. Заяц, Ю.А. Полоцкие события "Саги об Эймунде" / Ю.А. Заяц // Полоцкий летописец. - Полоцк, 1993. - № 1(2). - С. 5-11.
49. Свердлов, М. Б. Домонгольская Русь: Князь и княжеская власть на Руси VI - первой трети XIII в. / М.Б. Свердлов. - СПб.: Академ. проект, 2003. - 736 с.
50. Горский, А. А. Древнерусская дружина / А. А. Горский. - М.: Изд-во "Прометей", 1989. - 122 с.
51. Стефанович, П.С. Бояре, отроки, дружины: военно-политическая элита Руси в X-XI вв. / П.С. Стефанович. - М.: "Индрик", 2012. - 656 с.
52. Правда Русская / под ред. Б. Д. Грекова. - М.-Л.: АН СССР, 1940. - Т. I: Тексты. - 506 с.
53. Смоленская Торговая Правда [Электронны рэсурс]. - Режим доступа: http://www.librus.ru/humanities_ sciences/historical-sciences/russian-history/27287-smolenskie-gramoty-xiii-xiv-vekov.html. - Дата доступа: 15.11.2013.
54. Ле Гофф, Ж. Цивилизация средневекового Запада / Ж. Ле Гофф. - М.: "Прогресс", 1992. - 376 с.
Пастуту 24.06.2014
CONSIDERATION INSTITUTE OF SUPREME POWER IN THE BELARUSIAN LANDS IN IX - THE FIRST HALF OF THE XIII CENTURIES IN WRITTEN SOURCES
JU. KEZHA
The article analyzes the main medieval written sources where institutions are considered the supreme authority in the Belarusian lands in IX-XIII centuries polovine first. According to ancient chronicles consideration and foreign sources, Christian literary works and legislative materials, concludes roznorodnosti information depending on the political, historical and cultural conditions of writing source. Socio-political reality reflected in the text of the source, can not be applied to streamline and systematize that is used in the study of the processes of modern society. Ancient social space can not be investigated without paying attention to the cultural and historical features of the era, the terms of writing the source text, as well as the values and worldview of the author.
