CC BY
3УДК 94 "658"
САКРАЛ1ЗАЦЫЯ КНЯЖАЦКАЙ УЛАДЫ ВА УСХОДНЕСЛАВЯНСК1М ГРАМАДСТВЕ
Ю.М. КЕЖА (Полацт дзяржауны ушвератэт)
У артыкуле на падставе пгсьмовых крытц I бытн, рэканстругруюцца уяуленнг аб княжацкай ула-дзе у ттэлектуальным (кн1жным) асяроддз11 уяуленнг простага насельнщтва старажытнарусюх зямель. У даследаваннI прадстаулены дзве традыцып успрыняцця улады князя: дадзяржауная традыцыя рода-вай эпох! I в1зантыйская спадчына, якая дамтавала у 1дэалаг1чнай сферы. Улада князя у старажытных уяуленнях будавалася на асабгстай сувяз! пам1ж багам! I абшчынай. Князь выконвау ролю пасрэдшка (медыятара) у дачыненнях пам1ж чалавечым калектывам I мграм багоу. Адным з галоуных палажэнняу успрыняцця сакральнасцI вярхоунай улады была сакралгзацыя княжацкага роду. Вгзантыйская традыцыя, асноуным правадшком якой з'яулялгся прадстаунт духавенства, бачыла князя як наместка Бога I пра-вадшка яго улады. Вгзантыйсюя Iдэ1 знайшлг свае увасабленне у перанясенш сталщы хрысцянскага Свету згодна з ¡дэяй храма Святой СафИ, што знайшло всае адлюстраванне на землях Усходняй Еуропы.
Уводзшы. Разглядаючы успрыняцце сакральнасщ княжацкай улады ва усходнеславянскай куль-турнай прасторы, трэба адзначыць, што для уяуленняу старажытнарускага грамадства, з яго м!фалапч-ным мысленнем, немагчыма уяуленне аб княжацкай уладзе як палиычным шстытуце. Улада успрыма-лася як сакральная якасць, якая уласщва не асобнаму чалавеку, а княжацкаму роду [31, с. 69].
Упершыню рэлшйнае разуменне сакральнай улады шраушка з'яуляецца у перыяд заняпаду рода-вага грамадства. Разам з вылучэннем дружыны на чале з правадыром як асобнай сацыяльнай групы, якая стаяла над астатшм грамадствам, з'яуляецца неабходнасць узвышэння шраушка шляхам абагаулення яго улады, щ уяуленняу аб атрыманнi iм улады ад багоу. Сакрал!зацыя, таюм чынам, рабiла князя адзiным прадстаушком вярхоунай улады у грамадстве. Улада князя набывала рэлiгiйнае значэнне.
У Старажытнай Русi не было адзшага погляду на прыроду улады. Уяуленш вучоных "книжных" людзей i простых рамесшкау або земляробау - абшчыншкау - iстотна адрознiвалiся [9, с. 144]. У гэтай сувязi трэба адасабляць уяуленнi аб княжацкай уладзе у iнтэлектуальнам (кшжным) асяроддзi i уяуленнi астатнiх гараджан i сялян.
У щэалапчнай сферы, у якой працавала кнiжная элiта, вобраз улады культывавауся. Вакол князя гуртавалася адукаванае духавенства, якое складала асноуную вагу штэлектуальнай элiты Старажытнай Русi. Духавенства стала галоуным праваднiком вiзантыйскiх iмперскiх традыцый, як1я знайшлi свае адлюстраванне у шэрагу творау. Для Вiзантыйскай традыцыi, якая служыла абгрунтаванню адзiнауладдзя канстанцiнопальскага iмператара, найбольш штатным! i цiкавымi у палиычнай астэме былi перш за усе манархiчныя элементы. Як пазначае У.В. Далгоу: "Князь на Руси не мог не казаться фигурой в чем-то аналогичной императору в Византии, поэтому византийское наследие более всего использовалась для осмысления его места в обществе" [9, с. 145].
Асноуная частка. Адным з галоуных пастулатау вiзантыйскай палиычнай iдэалогii было абасна-ванне палажэння аб богаабранасцi iмператарскай улады. Ужо у "1зборшку 1073 г." знаходзiм паведам-ленне: "Небрежение же о властехъ - небрежение о самомъ Бозе. Князь бо есть Божий слуга к человеком милостью и казнью к зълым" [9, с. 25]. Падобныя уяуленш знаходзiм у паведамленш "Аповесщ аб мшулых часах" пад 996 г.: "И умножася разбоевъ, и рече епископи Володимеру: "Се умножася разбойници, почто не казниши?" Он же рече: "Боюся греха." Они же ръша ему: "Ты поставленъ еси от Бога на казнь злымъ, а на милование добрымъ" [16, с. 112]. Гэтымi паведамленнямi падкрэсл!ваецца прыемнасць княжацкай улады на зямл!, улады Бога на небе. Ташм чынам, асноуны сэнс паведамленняу: князь - намесшк Бога на зямлi, правадшк яго улады.
Будуючы сабор Святой Сафп у Кiеве, вялiкi князь Яраслау Уладзiмiравiч меу прэтэнзii на гегемо-нш Юева не тольк! ва усходнеславянсшх землях. Асноуная мэта будаунщтва сабора - канцэпцыя "Новага Iерусалiма", як! атаясамл!вауся з "Друпм Рымам" ! успрымауся як духоуны цэнтр Свету. Ва усходнеславянскай культурнай традыцьн ташм цэнтрам Свету л!чыуся Канстанцшопаль, у рымска-каталщкай -Рым, дзе знаходзшася сталща вышэйшай духоунай ! свецкай улады - Папы Рымскага ! !мператара [20]. Як адзначае 1.Н. Даншеусш: "Наименование всех православных земель "Русьской землей" связано с идеей земли обетованной. Столицей ее должен был стать Иерусалим, но не "ветхий", а Новый. И первым на Руси Иерусалимом стал Киев" [8]. Таим чынам, русшя неафггы у вачах леташсцау успрымал!ся як "Новы 1зра!ль", абраны Богам народ, як! атрымау Боскую Благадаць пасля непрыняцця юдэям! Хрыста.
У гэтай сувязi паказальна, што гарадская структура Канстанцiнопаля будавалася па узору Iерусалiма, чым падкрэслiвалася прыемнасць новай хрысщянскай сталщы у справе выратавання чалавецтва. Пасля прыняцця Руссю хрысцiянства гэтая iдэя знайшла свае увасабленне у амбщыях уладароу усходнеславян-ск1х дзяржау XI стагоддзя - Юеве, Ноугарадзе, Полацку. Будаунщтвам Сафшскага сабора у Кiеве пад-крэ^вауся, па-першае, незалежны i роуны статус у адносшах да Канстанцiнопаля, па-другое, пераем-насцi мiсii выратавання чалавецтва, страчаную "ветхiм" Iерусалiмам. Як пазначае А.Н. Боханау, "Если в римско-византийском богословии император Константин нередко воспринимался как тринадцатый апостол, то на Руси киевского князя часто именовали "Новым Константином", как бы уподобляя его фигуру четырнадцатому апостолу" [3, с. 61].
Прэтэнзи Юева на ролю новай хрысщянскай сталщы атрымалi даволi шырокае распаусюджанне падчас к1равання Яраслава Уладзiмiравiча (1036 - 1054). Менавгга у гэты перыяд Кiеу забудоувауся па канстанщнопальскаму узору. Гарадская прастора Канстанцiнопаля у сваю чаргу адбудоувалася па пры-кладу Iерусалiма: "Золотые ворота в Константинополе - во образ Золотых ворот, через которые Христос (Царь мира) въехал в Иерусалим, центральный храм Святой Софии Премудрости Божией - во образ ветхозаветного иудейского храма Иерусалима" [8]. Аргашзацыя гарадской прасторы Юева кашравала гарад-скую прастору Канстанцiнопаля. У Юеве з'яуляюцца аналапчныя канстанцiнопальскiм Залатыя вароты, храм Святой Сафii, а таксама манастыр св. Георгiя i св. 1рыны [20].
У найбольш разгорнутым выглядзе канцэпцыя богаабранасцi i перанясення сталiцы Сусвету знайшла свае увасабленне у творы першага рускага мирапалгга 1ларыена "Слова аб Законе i ЛаскГ: "Добръ же зело и веренъ послухъ сынъ твой Георгий (шеусш князь Яраслау Уладзiмiравiч - Ю. К.), егожь створи Господь намесника по тебе твоему владычеству, не рушаща твоiхъ уставъ нъ утвержающа, ни умаляюща, твоему благоверш положенiа, но паче прилегающа, не казяща, нъ учиняюща, иже недоконьчана твоя доконча, акы Соломонъ Давыдова, иже домъ божий великый святый его премудрости красотою украси златомъ и сребромъ и камешемъ драгыимъ, и съсуды честныими, яже церкви дивна и славна всемъ окружныимъ странамъ, якоже ина не обрящется въ всемъ полунощи земнемъ, отъ востока до запада, и славный градъ твой Кыев величьствомъ, яко венцемъ, обложилъ, предалъ люди твоя и градъ святый всеславный, скорый на помощь хриспаномъ, святый богородици" [6, с. 32 - 33].
У леташсанш богаабранасць Рускай зямлi адлюстравана у "Пачатковым зводзе" 90-х гадоу XI стагоддзя: "Временьник, иже нарицаеться Летописание Русьскых кънязь и земля Русьскыя, и како избьра Бог страну нашю на последьнее время, и града почаша бывати по местом, преже Новъгородьская волость и по томь Кыевьская, и о статии Кыева, како въименовася Кыев" [17, с. 79]. У "Аповесщ аб мшулых часах" пад 882 год у паведамленш аб захопе Алегам К1ева князь гаворыць: "Се буди мати городом русъским" [16, с. 83].
На думку 1.Н. Даншеускага, дадзенае паведамленне мае эсхаталапчную афарбоуку. Кiеу тут ата-ясамлiваецца з Новым Iерусалiмам: "Об этом говорят текстологические параллели, которые мы находим в Священном Писании (ср., напр.: "вышний Иерусалим... Матерь всем нам" - Гал. 4: 26)" [8].
У апакрь^чным помншу дамангольскага перыяду "Галубшай кшзе" знаходзiм атаясамленне Кiева з Iерусалiмам i цэнтрам хрысцiянскага Сусвету - саборам Святой Сафп:
"Во тем во граде во Иерусалиме Тут у нас среда земле.
Собор-церковь всем церквам мати.
Почему же собор-церковь всем церквам мати?
Стоит собор-церковь посреди града Иерусалима," [5].
Канцэпцыя богаабранасщ княжацкай улады з сакральным цэнтрам храма святой Сафи знайшла увасабленне у Полацшм княстве i была звязана з дзейнасцю Усяслава Брачыславiча (1044 - 1101). Узвядзен-не Полацкай Сафп трэба тлумачыць, як амбщып Усяслава на гегемонiю ва усходнеславянсшм свеце [20]. Будаунiцтвам Сафшскага сабора падкрэ^вауся не тольк1 незалежны статус Полацка адносна Кiева. Полацк таксама мог успрымацца як "Новы" Iерусалiм, або "Другi Царград". Таим чынам, Полацк разам з Юевам i Ноугарадам прэтэндавау на мадэляванне цэнтра хрысцiянскага свету.
На думку А.1. Лакотк1, такое "мадэляванне" знайшло свае увасабленне у гарадской структуры Полацка, якая з саборам Сафи адпавядае гарадской структуры Канстанщнопаля. Па-першае, Полацк i Канстанщ-нопаль у плане маюць трохвугольную форму, што было абумоулена размяшчэннем горада Канстанщна на мысе. Па-другое, Канстанцiнопаль па узору Рыма быу пабудаваны на сямi узгорках. Прынцып сэнса-вага падабенства быу адлюстраваны на узоры Полацка, дзе фармiраванне будаунiцтва адбывалася таксама на сямi узгорках. Па-трэцяе, асноунай рысай, якая звязвала сталщу усходнеславянскага княства з сусветным цэнтрам усходнехрысцiянскай рэлiгii, было размяшчэнне Сафiйскага сабора на ускраiне мыса, на узгорку у старажытнай крэпасщ, у дзяцiнцы i акропале грэчаскага горада Вiзантыя [1, с. 82 - 83].
Ташм чынам, выкарыстанне вiзантыйскай канцэпцыi богаабранасцi iмператара i сталiцы Вiзантый-скай iмперыi з саборам Святой Сафи як сакральнага цэнтра хрысщянскага свету, з прыняццем хрысщ-янства знайшлi свае адлюстраванне i на усходнеславянсшх землях. Галоуныя цэнтры, як1я прэтэндавалi
на гэтую ролю, былi Юеу, Ноугарад i Полацк. У гэтай спрэчцы перамог Кiеу. Менавгга Кiеу на працягу XII - XIII стагоддзяу працягвау разглядацца як вярхоуная сталiца усходнеславянсшх земляу, што знай-шло свае адлюстраванне у пiсьмовых крынiцах.
Але абсалютна дамшуючае становiшча вiзантыйскiя вдыялагемы у старажытнарускай традыцып дамангольскага перыяду не атрымалг
Ва усходнеславянсшх землях носьбiтам вярхоунай улады лiчыуся князь як прадстаушк усей зямлi. На думку В.! Сергеевiча, "Народ сознает свою неспособность устроиться без князя и вместе с тем понимает необходимость дать ему высокое положение в своей среде, без чего не было бы возможно достижение целей призвания; князь есть народная власть" [27, с. 143].
Князь з'яуляуся неабходным элементам сацыяльна-палiтычнай структуры старажытнарусшх гарадоу-дзяржау. Князi iмкнулiся усталяваць больш цесны кантакт з гарадской абшчынай, практыкавалi аргань зацыю шроу i падараванняу, што садзейнiчала росту iх папулярнасцi [12, с. 82].
Леташсцы з вялiкай трывогай фiксавалi усе перыяды бязкняжжа [32, с. 515]. Юеускае паустанне гараджан 1068 года трэба разглядаць не тольш як абурэнне безатказнай палiтыкай Ьяслава Яраславiча (1054 - 1073; 1077 - 1078). Юеуляне не столько выганяюць вялiкага князя, кольк1 займаюцца пошукам новай лiгiтымнай сiлы [29, с. 38]. Вышкам гэтага "пошуку" было вызваленне з "порубу" полацкага князя Усяслава Брачыславiча i абвяшчэнне яго князем кiеускiм.
Адсутнасць князя часам фатальным чынам адбiвалася на зыходзе ваенных сутыкненняу. Ярк1 таму прыклад знiкненне Усяслава, як1 стану на чале войска шяулян у ноч перад бiтвай з Ьяславам Ярасла-вiчам: "Поиде Изяславъ с Болеславомъ на Вьсеслава, Всеславь же поиде противу. И приде же к Белу-городу Всеславъ, бывши нощи утаися кыян, бежа из Белагорода къ Польтьску. Заутра же видивьше людье бежавша князя и вьзвратишася Кыеву, и створиша вече, послаша къ Святославу и къ Всеволоду глаголюще "Мы же зло створили есмы, князя своего прогнавше" [16, с. 135]. Як пазначае !Я. Фраянау, "князья прекрасно сознавали, сколь важно и необходимо быть им при войске, как нужен им вдохновляющий пример" [32, с. 515].
Каб падняць баявы дух ваяроу, князi выказвалi па старажытнай традыцыi палымяныя прамовы напярэдадш бiтвы. У "Аповесцi аб м^лых часах" пад 971 год знаходзiм паведамленне: "Видевъ же Русь и убояшеся зело множьства вой, и рече Святославъ: "Уже намъ некамо ся дети, и волею и неволею стати противу. Да не посрамимъ земли Руские, но ляжемы костью ту, и мертьвы бо сорома не имаеть. Аще ли побегнемъ, то срамъ намъ. И не имамъ убегнути, но станемъ крепко, азъ же предъ вами поиду: аще моя глава ляжеть, то помыслите о собе" [16, с. 73]. Выраз князя Святаслава Iгаравiча: "азъ же предъ вами поиду", гаворыць аб тым што ва уяуленнях людзей X - XIII стагоддзяу сапраудным з'яуляецца той князь, хто сам займаецца вайсковай справай i вайсковым "нарядом".
Найбольш старажытнымi рысамi у разуменнi вдэалу князя з'яуляецца увага на асабютыя якасцi, якiмi ен павiнен валодаць. Як адзначае У.В. Далгоу, "В отличие от современных представлений, согласно которым хороший руководитель не должен делать сам работу, а лишь правильно организовывать деятельность подчиненных, от древнерусского князя ждали личного участия во всех предприятиях" [9, с. 165]. Не выпадкова Уладзiмiр Усеваладавiч Манамах у сва1м педагапчным "Павучэннi" пiсау наступнае: "войну вы-шед, не ленитеся, не зрите на воеводы; ни питью, ни еденью не лаготите, ни спанью; и стороже сами на-ряживайте, и ночь, отовсюду нарядившее, около вои тоже лязите, а рано встанете" [6, с. 36]. Паказальным у гэтым выпадку з'яуляецца тое, што у славянскай мiфалогii быу даволi распаусюджаны матыу простага паходжання князя (чэшск1 Пржэмысл, польски Пяст, палянск1 Кiй), яш калiсьцi з'яуляуся родавым аб-шчынткам i займауся фiзiчнай працай. Князь - асоба, якая з'яуляецца пэуным узорам для астатшх людзей. Удзел у бгтвах i непасрэднае юраунщтва бiтвамi з'яулялася тыповай з'явай для князеу IX - XIII стагоддзяу.
Адным з праяу княжацкай магутнасщ i адвагi, быу асабiсты удзел у паляванш. Уладзiмiр Манамах у сваiм "Павучэннi" распавядае: "Конь дикихъ своима рукама связалъ есмь въ пущахъ. Тура мя 2 метала на розъхъ ис конемъ, олень мя одинь болъ; вепрь ми на бедре мечь оттялъ, медведи ми у колена подъклада" [Гудзш, с. 39]. Паляванне валадара дзяржавы амаль ва усiх традыц^1ях мела добра вызнача-н^1я сакральн^1я рысы, яму аддавалася вялiкая увага у рэлiгiйных культах i мастацтве. Асаблiва распаусюджаны легенды аб заснаванш гарадоу на месцы паляванняу. Дзякуючы паляванню Яраслава Уладзiмi-равiча у Растоусшм княстве быу заснаваны Яраслауль. Згодна з вусн^Iмi паданнямi пра заснаванне Турава, менавiта падчас палявання у багатых дзiчынай мясцiнах князь Тур убачыу сон i заснавау горад. Падоб-нае паданне датычыцца i заснавання Вiльнi Гедымiнам. Забойства звера, якое папярэдшчала пабудове горада у гэт^1м сэнсе разглядаецца як ахвярапрынашэнне, якое у рэлiгiйным плане будзе спрыяць буду-чынi горада [2, с. 82].
Адным з галоуных палажэнняу успр^1няцця сакральнасцi вярхоунай улады, была сакралiзацыя кня-жацкага роду. Як пазначае У.В. Далгоу, "Представление о чрезвычайной важности родовых связей являются, безусловно, одним из важнейших в общественном сознании Древней Руси. Они пронизывают весь спектр - от идеологии, до самых глубинных слоев ментальности" [9, с. 157]. Культ роду ва усходне-
славянскай культурнай прасторы тлумачыцца тым, што плямены усходшх славян адносна нядауна выйшл! з родаплемяннога грамадства. Князь у дадзеным выпадку выступау як прадстаушк пэунага роду.
Як пазначае В.А. Плотшкава, "Главным в древнерусских взглядах было убеждение, что субъектом власти и сопряженной с ней земельной собственности был не один какой-либо князь, а весь княжеский род, по отношению к которому отдельный его представитель выступает в роли временного держателя " [23].
Уяуленш аб значнасщ паходжання у старажытнарускай культуры дал! падставу весщ гаворку аб сакрал!зацы! роду у княжацшм асяроддз! XI - XIII стагоддзяу. Першым, хто звярнуу увагу на гэтую праблему, быу В.Л. Камаров!ч. У яго працы "Культ рода и земли в княжеской среде XI - XIII вв." разглядаюцца узаемаадносшы паганскай ! в!зантыйскай традыцый княжацкай спадчыны. Згодна з паган-сшм! традыцыям! !снаванне культа Роду працягвалася амаль да XIV стагоддзя. Культ Роду праяуляуся у малиоуным звароце князеу да сва!х продкау - бацькоу ! дзядоу, яшя не належал! да л!ку канашзаваных святых [13, с. 90]. У якасщ прыкладу аутар прыводзщь малггоуныя звароты князя М!халка да свайго бацьк Юрыя Далгарукага у 1169 годзе: "Михалка князя удариша ратнии двемя копьема в стегно, третьимь копьем в руку, но Бог отца его молитвою избави от смерти" [16, с. 249]. Падобныя прыклады В.Л. Камаров!ч знаходзщь пад 1171, 1176, 1193, 1217, 1223, 1294 год [13, с. 95].
Ташм чынам, да пачатку XIV стагоддзя на Рус! у княжацшм асяроддз! !снавау ! шанавауся патанск культ продкау. У гэтай сувяз!, продк - княз!, яшм адрасавалася мальва, выступаюць як баг!. Тут добра бачна мадэль "Государи - Боги", якая потым трансфармавалася пад в!зантыйскую щэалапчную трады-цыю боскага паходжання !мператарскай улады [22].
Князь "прародитель" у свядомасц! яго нашчадкау валодау звышнатуральным! здольнасцям!. Так!м продкам з'яуляуся "Вещий Олег". Паказальна, што у княжацшм асяроддз! XI - XII стагоддзяу гэтае !мя знайшло шырокае распаусюджанне: "Прозвище Олега, данное ему язычниками, говорило о сверхъестественной силе и знаниях этого кудесника-князя, им приписывая то, что он сумел совершить: из летописного прозвища, воссоздается таким образом, тот же облик, что из былин про Волха Всеславича" [13, с. 97]. Прамую аналог!ю к!еускаму князю-кудеснику Алегу мы знаходз!м у вобразе Усяслава, якая у поунай меры адлюстравана у былше пра Волха:
"А и будет Волху десять годов -Втапоры научился Волх премудростям: А и первой мудрости учился -Обертываться ясным соколом, Другой-то мудрости учился он, Волх, -Обертываться серым волком, Третьей-то мудрости учился Волх -Обертываться гнедым туром - золотые рога!" [4].
У дадзеным выпадку яскрава праяуляецца паганск щэал ваяра. Гэта князь, як удзельшчае у вайне дзеля уласнага узбагачэння ! узвел!чэння сваей мужнасщ ! доблесцг Яго грамадскае прызначэнне адыхо-дз!ць на друг! план. Яскравым паказчыкам адасобленасц! ! !ндыв!дуал!зму ваяра служыць яго м!стычная повязь са звярыным светам ! здольнасць самому ператварацца у звера ! атрымл!ваць ягоныя с!лы ! магут-насць [14, с. 116 - 123].
Паказальны вобраз м!фалапчнага князя Тура. Празрыстая славянская этымалог!я !мя князя звязана з м!фалаг!чным успрыняццем яго як прадстаун!ка звярынага, "!ншага свету". Слова "Тур" у старажытна-славянских мовах азначала "дзЫ бык" [2, с. 510]. Параунанне з турам было найбольш пашыраным для ваяроу К!еускай Рус!. У л!таратурных творах гэтага часу давол! часта сустракаюцца фразеалаг!змы: "Бой Тур; Яр Тур". Ташм чынам, тур быу амвалам шаленай ваяушчасщ. Пагансшя элементы трапляюць у лтгаратуру хрысщянсшх часоу. "Слова пра паход !гара" кажа, што Усяслау "скочи влъком до Немиги с Дудуток". Ён жа "въ ночь влъком рыскаше: из Кыева дорискаше до кур Тмутороканя, великому Xръсови влъком путь прерыскаше" [28, с. 90]. Так! ваяр быу мала звязаны законам! грамадства ! слаба усведамляу сваю адказнасць перад !м. Былша пра "Волха Всеславича" пачынаецца з атсання яго нараджэння, дзе бацькам Усяслава выступае Змей:
"По саду, саду по зеленому Xодила-гуляла молода княжна Марфа Всеславьевна, Она с камня соскочила на лютого на змея; Обвивается лютый змей Вокруг чобота из зелена сафьяна, Вокруг чулочка шелкового, Xоботом бьет по белу телу! А втапоры княгиня понос понесла, А понос понесла и дитя родила;" [4].
Змей - старажытны пагансш вобраз бажаства. Характэрным ён быу для балтыйсшх народау i бела-рускай народнай традыцыi. Трэба адзначыць, што у бiблейскiм кантэксце словы "змей", "атрута змея" азначалi щалапаклонства i бязбожнасць [30, с. 18]. Нягледзячы на тое, што хрысцiянства было прынята у Юеве у якасцi афiцыйнай рэлiгii ужо у Х стагоддзi, на Полаччыне светапогляды язычнщтва былi дамь нуючымi яшчэ доуп час [18, с. 141]. Сувязь Змея з паветранай, вогненнай i воднай стыхiямi паказвае на яго паграшчны характар пам1ж "гэтым" i "тым" светам. Сувязь змея з вадой знайшла сваё увасабленне у кульце Велеса [25, с. 441]. Як пазначае А.В. Копцеу, асноуная функцыя змея, як1 выступае у ролi мiфiч-нага продка, складалася у абароне абшчыны ад стыхшных бедствау i ахове пасевау, а таксама у падтры-манш здаровых, моцных, чыстых духам нашчадкау [15].
1снуе гiпотэза аб функцыянаванш у старажытным Полацку дахрысцiянскiх часоу капiшча на тэ-рыторыi Верхняга Замка, прысвечанага Перуну або Велесу [19]. Паказальным у гэтым плане з'яуляецца будаунiцтва Усяславам Брачыславiчам Сафшскага Сабора на месце ранейшага катшча.
У разуменнi галоунага гарадскога сабора у Старажытнай Русi было шмат перажыткау паганства. На паганскi па духу, цалкам неймаверны з хрысщянскага пункта гледжання звычай разарэння у мiж-валасных войнах храмау i манастыроу працiунiка звярнуу увагу 1.Я. Фраянау: "С христианской точки зрения подобное обращение с религиозными святынями - вещь безусловно, вопиющая и безмерно греховная. А по убеждению язычников, разрушить святилище врага - значит лишить его покрова божьего и значит победить" [33, с. 215]. У гэтым плане сiмвалiчным з'яуляецца разграбленне Усяславам Полацшм у 1066 годзе Наугародскай Сафй i здыманне з галоунага храма горада званоу: "приде Всеславъ и възя Новъгород, съ женами и съ детми; и колоколы съима у святыя Софие" [21, с. 17]. У разуменш людзей Старажытнай Русi, багi у знешнiх i унутраных войнах аказвалi актыуную дапамогу i падтрымку сваiм прыхiльнiкам. Таму ваюючыя бакi, каб спынiць актыуную дзейнасць багоу з варожага лагера, iмкнулiся разбурыць алтары i святыш працiунiка, у апiсваемых вышэй выпадках - цэрквы i манастыры.
У пагансшя часы князь з'яуляуся сакральным лщэрам, якi ажыццяуляу сувязь пам1ж багамi i аб-шчынай. Пра жрэцшя функцыi князя гаворыць I.A. Даншеусш: "Судя по значениям, которые это слово приобрело в западнославянских языках (словацк. Knaz; польск. ksiadz - "священник"), первоначально князья выполняли функции не только светского, но и духовного правителя. О том же говорят и некоторые косвенные данные, связанные с погребением умерших князей-язычников в курганных насыпях. Скорее всего, князь руководил войском и был верховным жрецом, что и обеспечивало его высокое положение в обществе" [7, с. 173]. Сакральны шраушк станавiуся вярхоуным святаром у дзяржаве, медыятарам у дачыненнях памiж чалавечым калектывам i багамг На погляд С. Санько, iмя першага вядомага нам полацкага князя Рагвалода ("Ragnvald") тоеснае з пауночнагермансшм ragnar "багi" [2, с. 415].
Юраушк-князь з'яуляецца увасабленнем сакральнай №i, Цэнтра, як1 павiнен быць нерухомым. Гэтая нерухомасць асаблiва падкрэслiваецца у былiнах:
"А ты Владимер-князь да Святославович, Убирайсе ты ко своей княгины И ты ей же да все распоряжайся же А до нас-то тебе да все же дела нет" [11].
На думку Л.Р. Прозарава, зваротам Iллi Мурамца да Уладзiмiра падкрэтваецца выкананне яго аса-бютых функцый. Апраксея - жаночае увасабленне Улады, i Зямлi, г. зн. Воласцi, Крашы Уладзiмера [24].
Пэуны аналаг мы можам знайсщ у "Слове пра паход 1гара":
"На седьмом веце Трояни Връже Всеславъ жребий О дивицю себе любу. Тъй клюками подпръ ся о кони И скочи къ граду Кыеву И дотчеся стружиемъ Злата стола киевьскаго" [28, с. 88].
Як пазначае У.С. Рычка, "В эпической балладе о Всеславе следует усматривать не исторические реалии, а ассоциативно-художественную параллель с гомеровскими мотивами троянского коня, в метании Всеславом жребия на девицу - книжно-библейскую коннотацию образа города-девы, города-невесты" [26, с. 71]. У гэтым сэнсе адбываецца своеасаблiвы шлюб пам1ж князем i яго Зямлёй, якая выступае у вобразе нявесты.
У сваю чаргу A.A. Прохарау адзначае, што у "Слове пра паход 1гаравы" прыход Усяслава да улады у Юеве апiсаны у традыц^1ях славянскага паганства: "Ён идае жэрабя аб дзявщы сябе любай" i дастае дзщай вялiкакняжацкi пасад [2, с. 520].
У заключэнне даследавання можна зрабщь наступныя высновы. Улада старажытнарускага князя шмат у чым будавалася на традыцыях дадзяржаунай, родавай эпох!. У вобразе князя был! моцныя рысы племяннога правадыра перыяду ваеннай дэмакраты!, акружанага сакральным арэолам. В!зантыйская спад-чына была дам!нуючай у !дэялаг!чнай сферы, у асяроддз! адукаванага духавенства. Набор в!зантыйск!х !дэй быу тольк! часткай уяуленняу аб сакральнай прыродзе княжацкай улады пры асноунай арыентацьи на свае культурныя каштоунасц!. Традыцы! язычн!цкага перыяду данесл! да нас вобраз князя як !дэяль-нага правадыра з сакрал!заванай уладай. У беларускай традыцы! уяуленн! аб сакральнасц! княжацкай ула-ды добра бачны у паведамленнях ! фальклерным вобразе Усяслава Брачыслав!ча Чарадзея. З падобным! уяуленням! можна звязаць паданш пра Рагвалода ! Тура.
ЛIТАРАТУРА
1. Архиэктура Беларуси нарысы эвалюцьп ва усходнеславянсшм ! еурапейсшм кантэксце: у 4-х т. / А.! Лакотка [! шш.]; навук. рэд. А.I. Лакотка. - Мшск: Беларус. навука, 2009. - Т. 1: Архиэктура IX - XIII стст. - 543 с.
2. Беларуская м!фалопя: энцыклапед. слоун. / С. Санько; склад. I. Кл!мков!ч. - 2-е выд., дап. - Мшск: Беларусь, 2006. - 599 с.
3. Боханов, А.Н. Русская идея. От Владимира Святого до наших дней / А.Н. Боханов. - М.: Вече, 2005. - 400 с.
4. Былина про Волха Всеславьевича [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://rusfolklor.ru/; http://www. rusfolklor.ru/archives/541. - Дата доступа: 15.05.2010.
5. Голубиная книга [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://palomnic.org/; /poet/folk/golub_book/. -Дата доступа: 15.05.2010.
6. Гудзий, Н.К. Xрестоматия по древней русской литературе / Н.К. Гудзий; науч. ред. Н.И. Прокофьев. -8-е изд. - М.: "Просвещение", 1973. - 528 с.
7. Данилевский, И.Н. Древняя Русь глазами современников и потомков (IX - XII вв.) / И.Н. Данилевский. -М.: Аспект пресс, 1998. - 214 с.
8. Данилевский, И.Н. Загадки "Русьской земли" / И.Н. Данилевский [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.krotov.info/; http://www.krotov.info/history/10/2/1997dani.html/. - Дата доступа: 27.05.2009.
9. Долгов, В.В. Быт и нравы Древней Руси / В.В. Долгов. - М.: Яуза, Эксмо, 2007. - 512 с.
10. Изборник 1076 года / под ред. С.И. Коткова. - М.: Язык рус. культуры, 1968. - 48 с.
11. Илья Муромец и Соловей Разбойник [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://rusfolklor.ru/; http:// www.rusfolklor.ru/ archives/535/. - Дата доступа: 15.05.2010.
12. Дворниченко, А.Ю. История древней и средневековой Руси / А.Ю. Дворниченко, М.В. Кривошеев, Ю.В. Кривошеев. - Гатчина: СЦДБ, 2005. - 384 с.
13. Комарович, В.Л. Культ рода и земли в княжеской среде XI - XIII вв. / В.Л. Комарович // Труды Отдела древнерус. лит. - М., Л.: Изд-во АН СССР, 1960. - Т. XVI. - С. 84 - 104.
14. Кардини, Ф. Истоки средневекового рыцарства / Ф. Кардини. - М.: Прогресс, 1987. - 360 с.
15. Коптев. Наложницы и дружина киевского князя Владимира Святославича [Электронный ресурс]. -Режим доступа: http://www.vyshgorod-museum.org.ua/; http://www.vyshgorod-museum.org.ua/index.php?go= = News&in=view&id=586/. - Дата доступа: 25.12.2009.
16. Лаврентьевская летопись / под ред. Е.Ф. Карского. - [Респ. изд. 1926 - 1928 гг.]. - М.: Язык рус. культуры: Кошелев, 1997. - М, VIII, 733 с.
17. Лихачев, Д.С. Комментарии ПВЛ / Д.С. Лихачев. - М., Л.: Изд-во АН СССР, 1950. - Т. 2. - 135 с.
18. Лобач, У. Паганства ! хрысщянства: беларуск! выпадак / У. Лобач // Крыв!я. - 1994. - № 1. -С.138 - 159.
19. Лобач, У. Да пытання аб сакральнай тапаграф!! старажытнага Полацка [Электронный ресурс]. -Режим доступа: http://kryuja.org/; http://kryuja.org/artykuly/lobacz/lobacz_polack.html/. - Дата доступа: 09.11.2009.
20. Марзалюк, !А. Пстарычная самадантычнасць насельшнтва Беларус! у XI - XVII стст. / !А. Марзалюк [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://lingvo.minsk.by.iig.pi/; http://www.lingvo.minsk.by/
Glook/BVOKS/ Albaruthenica.htm. - Дата доступа: 13.09.2007.
21. Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов / под ред. А.Н. Насонова. - М., Л.: Изд-во АН СССР, 1950. - 268 с.
22. Одесский, М.П. Поэтика власти на Руси / М.П. Одесский [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://nature.web.ru/; http://nature.web.ru/ db/msg.html?mid=1187855/. - Дата доступа: 04.03.2010.
23. Плотникова, О.А. Генезис и лигитимизация института княжеской власти в древнерусском обществе VI - XII вв. / О.А. Плотникова [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://dibase.ru/; http://dibase.rU/article/23032009_plotnikovaoa/5/. - Дата доступа: 23.03.2009.
24. Прозоров, Л.Р. Священные правители языческой Руси в былинах и зарубежных источниках / Л.Р. Прозоров [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://medievalrus.narod.ru/; http: //medievalrus.narod.ru/ /proz_1.htm/. - Дата доступа: 04.02.2010.
25. Рыбаков, Б.А. Язычество Древней Руси / Б.А. Рыбаков. - М.: Наука, 1987. - 437 с.
26. Рычка, В. Крест Чародея Три Софии Всеслава Полоцкого: взгляд из Киева / В. Рычка // Родина. -2007. - № 10. - С. 68 - 72.
27. Сергеевич, В.И. Лекции и исследования по истории русского права / В.И. Сергеевич. - 2-е изд., доп. -С.-Пб.: Тип. М.М. Стасюкевича, 1899. - VI, 480 с.
28. Слово о полку Игореве / вступ. ст., ред. текста, досл., и объяснит. пер. с древнерус., примеч. Д.С. Лихачева. -8-е изд. - М.: Дет. Лит., 1979. - 221 с.
29. Соловьев, К.А. Эволюция форм легитимации государственной власти в древней и средневековой Руси. IX - первая половина XIV вв. / К.А. Соловьев [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://history.machaon.ru/; http://histoiy.machaon.ru/all/number_01/diskussi/1_print/index.html/. - Дата доступа: 16.08.2009.
30. Сыны i пасынш Беларуа / С.В. Барыс [1 шш.]; уклад. С.В. Барыс. - Мшск: Полымя, 1996. - 416 с.
31. Толочко, П.П. Очерки социально-политической истории / П.П. Толочко. - Киев: Наукова думка, 1987. - 246 с.
32. Фроянов, И.Я. Начала русской истории / И.Я. Фроянов. - М.: Издат. дом "Парад", 2001. - 975 с.
33. Фроянов, И.Я. Начало христианства на Руси / И.Я. Фроянов. - Ижевск: Удмурт. ун-т, 2003. - 73 с.
Паступгу 16.06.2011
SACRALIZATION OF THE PRINCELY POWER IN AN EAST SLAVIC SOCIETY
J. KEZHA
In article on the basis of written sources representations about the princely power among clergy and representation about the power at the simple population of the Old Russian earths are reconstructed. In research two concepts of perception of the power of the prince are presented: the ancient tradition of a patrimonial epoch and the Byzantian tradition which dominated in ideological sphere. The power of the prince in ancient representations was under construction on its personal communication between gods and a community. The prince carried out a role of the intermediary (mediator) in relations between human collective and the world of gods. The sacralization of all princely sort was one of the main conditions of perception sacralization the Supreme power. The Byzantian tradition the Greek clergy was which basic representatives, saw the prince as the representative of God on the earth and a conductor of its power. The Byzantian ideas have found the distribution in transferring of capital of the Christian World agree ideas of the main temple which functions were carried out by a cathedral of Sacred Sofia.
