CC BY
3УДК 902.01+780.6+7.033(476.5-21)
МУЗЫЧНАЯ КУЛЬТУРА ПОЛАЦКА XI - XIX стст.
(ПА МАТЭРЫЯЛАХ АРХЕАЛАГ1ЧНЫХ РАСКОПАК)1
А.Л. КОЦ (Полацк дзяржауны утверсгтэт)
Старажытная музычная культура Полацка з 'яуляецца недаследаванай тэмай у айчынай г1старычнай навуцы. Мэтанак1раваныя археалаг1чныя даследаванш у азначанай галте амаль што не праводзыгся, а колькасць археалаггчных знаходак, як1я падцвярджаюць распаусюджанне музычных Iнструментау, дастаткова вялжая. Таксама выяулены артэфакты змалюнкамIмузыкау. Уншальнай знаходкай з 'яуляецца фрагмент старажытнай цэглы (плтфы) з выявай музыкау. Выява не тольт падае Iнфармацыю абмузычных Iнструментах, але I аб шэрагу дэталей: адзенне, абутак, кампазщыйнае размяшчэнне I 1нш. Артэфакты перыяду XVI - XIX стст. таксама выяулены у вялгкай колькасцг. Найбольш частай знаходкай з'яуляюцца керам1чныя свгстулькг. У 2020 г. адноуле-ная традыцыя вырабу св1стулек была унесена у стс нематэрыяльных каштоунасцей Рэспублк Беларусь.
Ключавыя словы: Полацк, археалаг1чныя даследавант, музычная культура, музычны Iнструмент, гусл1, плтфа.
Уводзшы. Сёння старажытная музычная культура - вельмi актуальная тэма для сучаснага грамадства. Вядзецца актыуная праца па вывучэнш этнаграфiчных крынщ, апытанш шфармантау i пошуку тсьмовых крынщ. Археалапчная навука у гэтым ншрунку пасуе, бо яе задачай з'яуляецца у першую чаргу вывучэнне матэры-яльнай культуры, а раскрыццё духоунай культуры сягае толью праз канкрэтны рэчавы матэрыял. Тым не менш, шэраг археалагiчных знаходак удакладняе i паглыбляе нашыя веды аб духоуным складзе нашых продкау. Асоб-ныя археалагiчныя артэфакты дазваляюць удакладнщь розныя моманты, звязаныя пераважна з музычнымi ш-струментамi. Варта адзначыць, што гэта могуць быць i выявы (малюнкi) на археалагiчных знаходках щ аб'ёмныя скульптуры. Мэтай артыкула з'яуляецца харакатрыстыка археалагiчных знаходак, знойдзеных падчас раскопак старажытнага Полацка, яюя дазваляюць характарызаваць музычную культуру горада.
У першую чаргу музычную культуру вызначаюць музычныя iнструменты. 1х пераважная большасць вы-раблялася з дрэва. Як вядома, у Полацку дрэва вельмi дрэнна захоуваецца, нават у параунанш з iншымi беларус-кiмi гарадамi (Вiцебск, Мiнск, Навагрудак, Брэст-Берасце). Культурны пласт Полацка, якi спрыяльна захоувае драуншу i аргашчныя рэчывы, сфармiравауся на тэрыторыi Верхняга замка, Вялшага пасада i эпiзадычна у iншых асобных частках горада. Але знаходю з дрэва, якiя можна атаясамлiваць з музычнымi iнструментамi, нам не вя-домыя, таму у Полацку пераважная большасць музычных шструментау, iх часткi або дэталi, зроблены з каляро-вых металау, жалеза, косщ або керамiкi.
Асноуная частка. Як асобны вiд музычных шструментау выступаюць бразготкi. Адны з iх маглi выкары-стоувацца як прывесм да адзення [1, с. 67, 225], шшыя маглi Уваходзiць у камплект музычных паграмушак [13, с. 68]. Вялшага памеру шархуны маглi выкарыстоувацца для аздаблення конскай вупражы. Адна вялiкая браз-готка была знойдзена падчас раскопак на тэрыторьп Шжняга замка у 2014 г. Яна зроблена са свшцова-алавянютага сплаву з дабауленнем медзi i па поясе арнаментавана пяццю лiнiямi арнаменту, а у нiжняй частцы нанесены рыскь [5, с. 41]. У Полацку выяулена вялiкая колькасць бразготак, яюя маглi з'яуляцца часткай касцюма або дэталямi музычнага iнструмента. Можна вылучыць некалькi памерау (ад 0,5 да 1,5 см у дыяметры) з крыжападобнай або лiнейнай прораззю. У нутро устауляуся шарык, яю пры раскалыхваннi падавау гук. Распаусюджаны яны былi у XI - XV стст. i выраблялюя з каляровых металау шляхам цiснення або маглi быць лiтымi. Падчас даследаванняу ювелiрнай майстэрнi на Запалоцкiм пасадзе была выяулена пласщна з круглыЕШ адтулiнамi [11]. Можна мерка-ваць, што яна з'яуляецца адыходам вытворчасщ: з яе высякалi круглыя пласцшю, якiя потым рабiлi пукатымi i з дзвюх такiх палавiнак спайвалi цэлы шарык з прораззю.
У Полацку былi выяулены касцяныя калочю, якiя досыць умоуна можна аднесщ да струнатрымальнiкау. Адзiн невялiкi калочак уяуляе сабой цылiндр, якi зроблены ахайна, адзш канец завостаны, друп фiгурна завер-шаны. Даужыня артэфакта 6,2 см, дыяметр у сячэнш 0,7 см. Падобная знаходка выяулена у Мiнску i датуецца XIV - XVIII стст. [9, с. 24]. Яшчэ адзш касцяны калочак, як Д.У. Дук вызначае як дэталь ад струннага музычнага шструмента, з'яуляецца падъёмным матэрыялам i паходзщь з даследаванняу 2006 г. на Запалоцюм пасадзе (з пляцоуш на заходняй ускраiне помнiка). Яго даужыня 3 см. Даследчык не падае даты дадзенага артэфакта. [4, с. 24, 40]. У заходняй частцы Запалоцкага пасада актыуная фаза жыццядзейнасщ людзей прыпадае на XI - XII стст., потым забудова тут магла сфармiравацца этзадычна, як фальваркавая. Прынама, яскравага культурнага пласта, як мог бы сфармiравацца пасля XII ст., тут не вызначана. Таму, з пэунай доляй сумнення, калок можна аднесщ да старажытнарускага перыяду. Пры гэтым варта зауважыць, што захаванасць вырабау з косцi, як i самiх костак жывёл, на дадзеным помнiку вельмi дрэнная.
1 Работа выканана у межах Дзяржаунай праграмы навуковых даследаванняу «Грамадства \ гумаштарная бяспека беларускай дзяржавы» на 2021 - 2025 гг. (навукова-даследчыцкая праца «Гаспадарка, культурныя традыцыи 1 насельнщтва Полацка
1 Полацкага Падзвшня у эпоху станаулення 1 развщця пстарычных форм беларускай дзяржаунасщ у IX - XVIII стст.»).
Свкцёлю часта выраблялюя з трубчатых костак, найперш шушыных. У Полацку выяулены тры такiя артэфакты. Адна з iх паходзiць з раскопак на Верхшм замку у 1959 г. Даужыня трубачкi 7,7 см пры дыяметры 1 -1,2 см. З аднаго боку маецца пашырэнне. У верхняй частцы музычнага iнструмента маецца невялiкая адтулша. Яшчэ адна знаходка з Верхняга замка вельмi тонкай работы. Тонкая трубачка даужынёю 8,2 см пры дыяметры 0,6 см. У верхняй частцы зроблена невялшая адтулiна. Канцы трубачкi аздоблены геаметрычна-лiнейным арна-ментам. Падобны на свiстульку музычны шструмент знойдзены на Вялiкiм пасадзе у 2001 г. Даужыня захаванай части 6,5 см пры дыяметра 1,7 - 1,8 см. Усе азначаныя знаходю датуюцца XII - XIII стст. [12, с. 93-94].
Таксама, щкавая выява духавога iнструмента адлюстравана на графiцi Спаса-Праабражэнскага храма у Полацку. Гэта выява дудара, якая знаходзщца на пауднёвай сцяне ахвяршка, справа ад увахода у алтар [8, с. 149, 267]. Абрысы чалавека прадрапаны умоуна, пазначэнне ног адсутшчае. У роце ён трымае ражок, якi верагодна прызначауся для падачы гука. Дакладны кантэкст дадзенай выявы не вызначаны. Магчыма, ён прымеркаваны да святкавання Купалля, бо выява нанесена паверх надтса пра Купальны тыдзень. Выява музыкi не мае дакладнай датыроую2. Падчас раскопак пауночнай галерэi Спаса-Праабражэнскага храма у 2020 г. было знойдзена два фрагменты адной плiнфы (старажытнай цэглы) з выявай двух музыкау на пастэлi (малюнак). Малюнак зроблены па сырой глше, т.е. калi яна была укладзена у форму, але яшчэ не паспела высахнуць. Дадзеныя два фрагменты памiж сабою маюць памежны палом i таму выяву двух чалавек можна рэканструяваць у адну кампазiцыю.
Малюнак. - Рэканструкцыя иамерау плшфы з выявай музыкау
У старажытнарусю перыяд храмы будавалi з тонкай цэглы i у навуцы яна атрымала назву плшфа. Плiнфа, якая выкарыстоувалася пры будаунщтве Спаса-Праабражэнскага храма у сярэднiм мае памер 27,5 - 29,5 х 22,5 -24,5 х 3 - 4 см. Для вырабу плшфы выкарытоУвалi раз'ёмную i нераз'ёмную формы. У Полацку на уах помшках XI-XII стст. зафiксавана выкарыстанне раз'ёмнай формы. Гэта значыць, што дошкi ад формы раздымалiся на баю. У таюм выпадку на бакавых паверхнях фiксуюцца рэльефныя знаю i закраiны. Пастэль (верхняя паверхня) загла-джвалася дошкай. У форме плшфа падсыхала, а потым яе вымалi i дасушвалi на адкрытым паветры. Вiдавочна, калi плiнфа была яшчэ не высахшай, то на яе пастэль быу нанесены малюнак музыкау. З малюнкам яна дасохла i патрапiла у печ для абпалу, а потым - у кладку сцяны пауночнай галерэь Пасля разбурэння галерэй, фрагменты дадзенай плшфы патрапш у слой будаунiчага смецца i ужо адтуль былi выяулены падчас археалагiчных раскопак.
Традыцыя наносшь розныя малюнкi па вiльготнай глше плшфы была шырока распаусюджанай. Археала-гiчныя i архiтэктурныя даследаванни паказваюць, што гэта вельмi прыдатны матэрыял i яго актыуна выкарыстоу-валi для пiсьма цi малявання на будаушчай пляцоуцы. Так, падчас раскопак Спаса-Праабражэнскай царквы
2 Выказваю шчырую падзяку кандидату пстарычных навук, дацэнту кафедры агульнай псторьи 1 методыю выкладання псто-рын БДПУ ¡мя М. Танка !.Л. Калечыц за прадастауленую шфармацыю.
выяулена плшфа, разлшаваная накшталт таблщы. Магчыма, гэта часовая дошка для настольнай гульш. Цiкавая выява фрагмента пояса у выглядзе пляцёнкi (абедзве знаходю 2017 г.). Сустракаюцца розныя фрагменты лiнiй, нанесеных па сырой глше [6]. Самай унiкальнай знаходкай з'яуляецца фрагмент плiнфы з чарцяжом храма-пахавальнi на тэрыторыi Спаса-Еуфрасшьеускага манастыра (знаходка 2017 г.) [6]. Плшфа з выявай музыкау таксама адносщца да катэрогыi ушкальным артэфактау.
Малюнак зроблены схематычна, з рэалютычнай прамалёукай дэталей. Абодва музыкi на узроуш жывата трымаюць струнныя шструменты. Аналiз i пошук аналогiй дазволш папярэдне вызначыць, што гэта маглi быць гуслi, якiя не маюць ^авога вакна. На правай выяве зафiксавана, што чалавек трымае шструмент левай рукой. Па левай выяве можна вызначыць, што чалавек ir-рае на шструменце правай рукой, а, магчыма, i дзвюма рукамь У таюм выпадку гуслi маглi падвешвацца поясам на плечы цi шыю. У музычным iнструменце музыкi з правага боку налiчваецца 6 струн. У левага - не больш трох. Такая рознща у колькасщ струн, асаблiва у левага музыю, можа тлумачыцца iх схематычным пазначэннем. На наш погляд, адметнымi з'яуляюцца канцы музычных iнструментау. Вiдавочна, што яны маюць паукруглае завяршэнне, што надае прадмету пэуную форму.
Дадзеная выява дазваляе рэканструяваць элементы адзення старажытнарускага перыяду. У аднаго з музыкау на галаве апранута шапачка, кшталту калпачка. Верагодней за усё, што падобны галауны убор характэрны для прадстаУнiкоУ забауляльнай культуры - скамарохау. Такiм чынам i увесь касцюм папярэдне можна характа-рызаваць як касцюм скамароха. Адпаведным чынам аформлена адзенне, якое пакрывае плечы аднаго чалавечка. Вялiкую щкавасць выклiкаюць кропкi, якiя пастаулены у розных частках на целе музыкау i на музычных шстру-ментах. Вызначыць iх прызначэнне, пакуль што, немагчыма.
Распаусюджанасць гусляу на тэрыторьи Усходняй Еуропы грунтоуна даследавала Ф.Д. Гурэвiч. У стара-жытнарускiм i заходнееурапейсюм мастацтве выявы музыкау з вертыкальнапастауленым струнным шструмен-там, часцей прамакутнай цi трапецыяпадобнай формы, шырока распаусюджаны. [2, с. 278-280]. А вось выявы музыкау з шструментам, пакладзеным гарызантальна, адзiночныя. Апошнiя знойдзены на пласцiнкавых бранза-летах з Юеускага i Стараразанскага скарбау. У адным варыянце абодва датуюцца XII - XIII стст. [13, с. 72], у друпм - XIII ст., але дакладнага вызначэння няма. Большасць даследчыкау схiльны меркаваць, што гэта шчып-ковыя гуслi. Паветкш пазначае, што гуслi без ^равога вакна вядомы на Русi з XII ст. [13, с. 72]. Таксама, падчас раскопак старажытнага Гданьска, у пласце XII ст. была знойдзена дошка ад пяцютрунных гусляу без ^авога вакна [19, с. 102-104]. Полацкую знаходку можна датаваць першай паловай - сярэдзшай XII ст. Вщавочна, што выраб плшфы з'яуляецца часткай будаунiчага працэсу Спаскага храма. кнуе дзве версй узвядзення царквы: адна вызначае перыяд будаушцтва у межах канца 1120 - 1130-х гг. [18], другая прыпадае на 1150-я - 1161 г. [16]. Гэтым жа перыядам мы можам прадатаваць i выяву музыкау. Таюм чынам, на аснове полацкай знаходю мы маем схiльнасць да больш старажытнай датыроУкi з'яулення гусляу без ^равога вакна на тэрыторыi Усходняй Еуропы: першая палова - сярэдзша XII ст.
Таксама, у Полацку знойдзена не менш 5 варганау. Яны выраблялiся з жалеза у форме падкоУкi з падоу-жанымi прамымi канцамi i спружынным язычком памiж iмi. Знаходкi лакалiзуюцца у розных частках горада: адзш паходзiць з раскопак С.В. Тарасава на плошчы Свабоды i датуецца XIV - XV стст. [3]. Варган без язычка быу выяулены у 2002 г. падчас раскопак Д.У. Дука на плошчы Свабоды (па тэрыторыi былога езуiцкага калегь ума) i прадатаваны XV - XVII стст. [3]. Яшчэ адзш быу знойдзены падчас раскопак на Стрэлцы Шжняга замка у 2014 г. i датаваны XV - XVII стст. Прадмет моцнакаразiраваны, без язычка [5]. Чацвёртая знаходка варгана паходзщь з раскопак аутара на тэрыторып Запалоцкага пасада у 2015 г., датуецца XV - XVII стст. Артэфакт моцна пашкоджаны карозiяй i мае страты [10]. Пятая знаходка лакалiзавана у межах Полацка, але дакладнай iнфармацыi не стае.
Агульная колькацыя керамiчных свютулек, выяуленых у Полацку, перавышае 100 адзшак. Усе яны знойдзены у розных частках горада: на Вялшм пасадзе, у Запалоцщ, на Задзвшсюх пасадах (найперш Экiманьскiм), на тэрыторыi былога езуiцкага калегiума. Даследаванням дзiцячых цацак, у першую чаргу, свютулек прысвечаны асобны артыкул А. А. Салауёва [14, с. 50]. Найбольш шырокараспаУсюджанымi вобразамi з'яуляецца свiстулька-«кошк» у двух вар^гянтах: са спаранымi пярэднiмi нагамi i на расстауленых нагах з выцягнутай дугой шыяй. Як правiла, па баках кошка рабш адну цi дзве адтулшы. Унiкальнай знаходкай з'яуляецца так званая свктулька-гаршчок «салавей», якая датуецца XVII - XIX стст., выяуленая на Верхшм замку i зараз захоуваецца у фондах НПГКМЗ [21]. Яна уяуляе сабой невялiкi гаршчок, да якога прымацаваны носiк. Па тэхналогп, для атрымання гуку трэба было налшь вады унутр i пры падачы паветра праз ноак атрымлiвалася прыгожае пералiвiстае гучанне.
Найбольшая колькасць глiняных свiсцёлак у Полацку была знойдзена падчас раскопак H.I. Здановiч i С.В. Тарасава на Вялшм пасадзе [3, с. 143]. Частка цацак была выяулена у межах пабудовы першай паловы XVIII ст., iх знешняе афармленне, прапорцыи i тэматыка адрознiваюцца ад вядомых цацак з iншых гарадоу Бела-русi [3, с. 143]. Таксама з Полацку паходзщь ушкальная цацка - вершшк з рэалiстычна выкананымi часткамi адзежы. Яе абрысы падкрэслены ангобным роспiсам. Для Полацкiх цацак характэрны ангобны роспiс, якi прыдае свiстулькам дэкаратыуны характар. Свiстулькi мат быць пакрыты палiвамi карычневага i зялёнага колеру па ангобу [3, с. 143].
Значная колькасць керамiчных свютулек паходзщь з тэрыторыi Эюманьскага пасада. Так, падчас раскопак Д.У. Дука у 2009 г. тут выяулена чатыры свютульш (тры у шурфе 3 i адна у шурфе 4) [7, с. 103]. Таксама, тут знойдзены шэраг цацак як пад'ёмны матэрыял: на агародах мясцовых жыхароу. Па пiсьмовых крынщах i вусных сведчаннях вядома, што Эюмань з'яулялася цэнтрам ганчарнай вытворчасщ у XVI - 1-й пал. XX стст. [15, с. 38; 17, с. 474]. Тут шырока выраблялюя, у тым л^, i керам1чныя свiстулькi (пераважная большасць - конш).
У 2020 г. ПолацКм цэнтрам рамёствау i нацыянальнай культуры быу падрыхтаваны праект рэканструкцыi вырабу полацкiх глiняных свiстулек. Па вышках дадзенай працы працэс стварэння свктулек быу унесены у cnic нематэрыяльных культурных каштоунасцей Рэспублiкi Беларусь. Рашэнне Рады ад 14.10.2020 г. № 04-01-02/8 было зацверджана Мшктэрствам культуры 22.10.2020 г. пад № 75 i вызначана як унiкальная з'ява «Традыцый-ныя вобразы глiняных народных цацак Аршанскага Падняпроуя i Вщебскага Падзвiння i тэхналогiя ix вырабу», куды уваходзяць i полацкiя свктулью [20].
Заключэнне. Такiм чынам вызначана, што арxеалагiчныя знаxодкi музычных шструментау у Полацку выяулены у вялшай колькасцi. Яны прадстаулены касцянымi свкцёлкам^ жалезнымi варганамi, бронзавымi бразготкамi, керамiчнымi свiстулькамi i iнш. Дэталi струнных шструментау прадстаулены струнатрымальншамь Драуляных музычных шструментау щ ix дэталей у культурных напластаваннях Полацка пакуль што не выяулена.
Вельмi каштоунай знаходкай з'яуляецца плiнфа (старажытная цэгла) з выявай музыкау. Папярэдне вызначана, што гэта маглi быць гуслярыи, якiя трымаюць перад сабой крылападобныя гуслi без iгравога вакна. Полац-кую знаходку можна датаваць 1 -й пал. - сяр. XII ст. На аснове дадзенага артэфакта вызначана датаванне з'яулення гусляу без ^авога вакна на тэрыторыi Усходняй Еуропы - не пазней першай паловы - сярэдзiны XII ст.
Асобнага даследавання патрабуе вывучэнне гл^ных свiстулек. У Полацку сфармiравалася свая асобная традыцыя вырабу цацак: гэта «котк» са спаранымi пярэднiмi нагамi або на расстауленых нагах з выцягнутай дугой шыяй. У 2020 г. працэс вырабу полацюх свктулек быу унесены у спiс нематэрыяльных культурных каштоунасцей Рэспублш Беларусь.
Пэуных тэндэнцый у лакалiзацыi археалапчных артэфактау, звязаных з музычнай культурай, не прасочва-ецца. Знаxодкi зафшсаваны у розных частках Полацка i выяулены як у межах заможных сядзiбныx комплексау, так i характэрны для гарадскix нiзоу. Вялiкая колькасць керамiчныx свiстулек сведчыць аб шыроюм попыце на дадзеныя прадметы. Як адно з месцау ix вытворчасш можна вызначыць Экiманьскi пасада, што быу цэнтрам вырабу керамш XVIII - пач. XX стст.
ЛГСАРАТУРА
1. Войтехович, А.В. Погребальный обряд населения Полоцкой земли в X - XII вв. / А.В. Войтехович. - Минск : Беларуская навука, 2019. - 269 с.
2. Гуревич, Ф.Д. Изображение музыкантов Древней Руси / Ф.Д. Гуревич // Советская археология. - 1965. - № 2. - С. 278-280.
3. Дук, Д.У. Полацк XVI - XVIII стст: нарысы тапаграфи, псторын матэрыяльнай культуры i аргатзацын жыццёвай прасторы насельнщтва беларускага горада / Д.У. Дук. - Наваполацк : ПДУ, 2007. - 268 с.
4. Дук, Д.У. Рэчавы комплекс з раскопак на Запалоцюм пасадзе старажытнага Полацка у 2004 i 2006 гадах / Д.У. Дук // Acta archaeologica Albaruthenica. - Мнск : Ш. Логвшау, 2009. - Vol. V (Вып. 5) / Уклад. М.А. Плавшсю, В.М. Сщаров1ч. - С. 19-45.
5. Дук, Д.У. Справаздача аб археалапчных раскопках на тэрыторын Кжняга замка г. Полацка у 2014 г. / Д.У. Дук // Арх1у ШНАНБ. Воп. 1. № 3308.
6. Дук, Д.В. Отчёт об археологических исследованиях на территории Полоцкого Спасо-Евфросиньевского монастыря г. Полоцке в 2017 г. Ч. 1. / Д.В. Дук, А.Л. Коц, Е.Н. Торшин, П. Л. Зыков, О.А. Емельянчик, И.В. Магалинский // Архив ИИНАНБ. Дело № 3327а.
7. Дук, Д.У. Эюмань у сацыятапаграф1чнай структуры Полацка XV - XVIII стст. / Д.У. Дук // МАБ. - 2011. - № 21. - С. 99-114.
8. Калечыц, !Л. Этграфка Беларус X - XIV стст. / ЬЛ. Калечыц. - Мшск : Беларус. навука, 2011. - 271 с.
9. Коц, А.Л. Навуковая справаздача аб правядзент археалагчных раскопак на тэрыторын Верхняга замка i Запалоцкага пасада г. Полацка у 2016 г. Ч. 1. / А.Л. Коц // Арх1у ГГНАНБ. Воп. 1. Знаходзщца на зацвярджэнт у павлявым камтце.
10. Коц, А.Л. Справаздача аб археалаичных раскопках на тэрыторын Запалоцкага пасада г. Полацка у 2015 г. / А.Л. Коц // Арму ШНАНБ. Воп. 1. № № 3343.
11. Коц, А.Л. Ювел1рная майстэрня XII ст. на Запалоцюм пасадзе старажытнага Полацка (па матэрыялах археалаичных раскопак 2013 г.) / А.Л. Коц // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Сер. А, Гуманитаные науки. - 2015. - № 1. - С. 18-27.
12. Мядзведзева, В.У. Касцярэзная вытворчасць Полацкай зямл1 IX - XIII стст. / В.У. Мядзведзева. - Мшск : Беларус. навука, 2013. - 236 с.
13. Поветкин, В.И. Музыкальные древности Новгорода / В.И. Поветкин // Новгородские археологические чтения : материалы науч. конф., посвящ. 60-летию археологического изучения Новгорода и 90-летию со дня рождения основателя Новгородской Археологической экспедиции А.В. Арциховского. - Новгород,1994. - С. 67-74.
14. Салауёу, А.А. Полацкая цацка XVII - XVIII стагоддзяу / А.А. Салауёу // Мастацтва. - 2002. - № 5 - 6. - С. 50-52.
15. Соловьёв А.А. К вопросу о реконструкции историческойй топографии Экимани / А.А. Соловьёв // Вестн. Полоц. гос. унта. Сер. A, Гуманитарные науки. - 2013. - № 9. - С. 29-39.
16. Сарабьянов, В.Д. Спасо-Преображенская церковь Евфросиньева монастыря и её фрески / В.Д. Сарабьянов. - М. : «Северный паломник», 2009. - 220 с.
17. Шидловский, С.О. Инвентарная опись имения Экимания (1846-1848) как источник для изучения хозяйственной культуры дворянства Полотчины 40-ых гг. XIX в. [Электронный ресурс] / С. О. Шидловский // Беларускае Падзвшне: вопыт, мето-дыка i выти палявых i м1ждысцыплшарных даследаванняу : зб. навук. арт. IV м1жнар. навук. канф., Полацк, 19-20 красав. 2018 г. / Пад агул. рэд. А.! Корсак. - Наваполацк : ПДУ, 2018. - 1 элек. аптыч дыск (CD-R). - С. 470-540.
18. Ярмохш, М.В. Дэндрахраналагчнае датаванне будаунщтва Полацкай Спаса-Праабражэнскай царквы / М.В. Ярмохш, А. В1тас, !Л. Калечыц // Беларуск гютарычны часошс. - 2016. - № 8. - С. 13-17.
19. Jazdzewski, К. Kilka uzupelnajachich uw ag о geslach gdanskich / К. Jazdzewski // ZOW. - 1950. - С. 102-104.
20. Дзяржауная установа "Вщебсю абласны метадычны цэнтр народнай творчасщ" [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: https://omcnt.by/tradyczyjnyya-vobrazy-i-tehnalogiya-vyrabu-glinyanyh-narodnyh-czaczak-arshanskaga-padnyapro%d1%9eya-i-viczebskaga-padzvinnya/. - Дата доступу: 20.12.2021
21. Нацыянальны Полацю псторыка-культурны музей-запаведшк [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: http://polotsk.museum.by/node/48555#&gid=1&pid=2. - Дата доступу: 20.12.2021.
Пастуту 30.12.2021
МУЗЫКАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА ПОЛАЦКА XI - XIX ВВ.
(ПО МАТЕРИАЛАМ АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ РАСКОПОК)
АЛ. КОЦ
Древняя музыкальная культура Полоцка - тема, которая не исследована в отечественной науке. Целенаправленных археологических исслдеований в обозначенной области практически нет. Количество археологических находок, которые подтверждают распространение музыкальных инструментов, достаточно велико. Также найдены артефакты с изображением музыкантов. Уникальной находкой является фрагмент древнего кирпича (плинфы) с изображением музыкантов, вероятно гусляров. Изображение не только даёт информацию о музыкальных инструментах, но и о ряде деталей: одежда, обувь, композиционное размещение, иконография и стиль изображения и т.д. Артефакты XVI-XIXвв. также найдены в большом количестве. Наибольшая часть находок представлена керамическими свистульками. В 2020 г. возрождённая традиция изготовления свистулек была внесена в список нематериальных культурных ценностей Республики Беларусь.
Ключевые слова: Полоцк, археологические исследования, музыкальная культура, музыкальный инструмент, гусли, плинфа.
MUSICAL CULTURE OF POLATSK XI - XIX CENTURIES.
(BASED ON MATERIALS FROM ARCHAEOLOGICAL EXCAVATIONS)
A. KOTS
The ancient musical culture of Polotsk is a topic that has not been studied in domestic science. There is practically no purposeful archaeological research in the designated area. The number of archaeological finds that confirm the spread of musical instruments is quite large. In the cultural layer of Polotsk XI - XIII centuries. found at least. A unique find is a fragment of an ancient brick (plinths) depicting musicians, probably guslars. The image not only provides information about musical instruments, but also about a number of details: clothing, shoes, compositional placement, iconography and style of the image, etc. Artifacts of the 16th - 19th centuries also found in large numbers. Most of the finds are represented by ceramic whistles. In 2020, the revived tradition of making whistles was included in the list of intangible cultural values of the Republic of Belarus.
Keywords: Polotsk, archaeological research, musical culture, musical instrument, psaltery, plinth.
