CC BY
11УДК 902/904
ЮВЕЛ1РНЫЯ УПРЫГАЖЭНН1 СТАРАЖЫТНАГА ПОЛАЦКА (Х - XVII СТАГОДДЗ1)
1.У. МАГАЛ1НСК1 (Нацыянальны Полацт г1сторыка-культурны музей-запаведшк)
Прадстаулены вынгю даследавання ювелгрных упрыгажэнняу Х - XVII стагоддзяу з тэрыто-рьп Полацка. Аутар адноаць прадметы да дзвюх храналаггчных груп: канец X - ХШ/ХIVстагоддзг; XIV - XVII стагоддзг, у межах як1х вылучае упрыгажэннг, што быт зроблены пад уплывам тшаэт-тчных тэхналаггчных традыцый, Iмпартныя рэчы, а таксама прадметы мясцовай вытворчасцг.
Ювелiрнае упрыгажэнне - гэта выраб з каштоуных i некаторых iншых каляровых металау, часта у спалучэнш з каштоуным камяням^ шклом, бурштынам i iнш., якi мацуецца да адзення цi апранаецца не-пасрэдна на цела чалавека i служыць галоуным чынам для задавальнення яго эстэтычных патрэб. Акрамя эстэтычнай функцыi пэуныя вiды ювелiрных упрыгажэнняу неслi сiмвалiчную i апатрапейную нагрузку, а таксама адыгрывалi функцыянальную ролю [1]. У дадзенай рабоце выкарыстоуваецца традыцыйны для пстарыяграфп падзел ювелiрных упрыгажэнняу на некальш груп: 1) галауныя упрыгажэнш; 2) нагруд -ныя упрыгажэнш; 3) упрыгажэннi рук; 4) розныя дэталi адзення.
Асноуная частка
Да групы галауных упрыгажэнняу адносяцца скроневыя колцы, завушнiцы i дэталь расны.
Скроневыя колца - гэта упрыгажэнш жаночага галаунога убору, якiя мацавалюя каля скроняу. Яны падвешвалiся на стужках цi рамянях, у некаторых выпадках прасоУвалiся праз стужкi i рамянi, часта ума-цоУвалiся непасрэдна у валасах, а зрэдку выкарыстоувалкя як завушнiцы [2 - 4]. Дадзены вiд ювелiрных
упрыгажэнняу з'яуляецца важнай этнавызначальнай прык-метай, на што звярталi увагу многiя археолап (А.А. Спщын, А.У. АрцыхоУскi, В.П. Левашова i iнш.) [5; 6, с. 44 - 45; 7, с. 7]. На тэрыторыi Полацка скроневыя колцы - дас-таткова рэдшя знаходш [8, с. 34]. Паводле марфалагiчных адметнасцей яны падзяляюцца на некалькi тыпау i пад-тыпау (мал. 1). Найбольшай колькасцю у калекцш прадстаулены дротавыя скроневыя колцы (10 экз.), яюя падзяляюцца на пярсцёнкападобныя (9 экз.) i бранзалетападоб-ныя (1 экз.) (гл. мал. 1: 4 - 8). Вырабы датаваныя канцом Х - першай паловай XIII стагоддзя. Пры гэтым да най-больш старажытных артэфактау адносяцца завязанаканеч-ныя скроневыя колцы, якiя датуюцца канцом X - пачат-кам XI стагоддзя ( гл. мал. 1: 4 - 6). Акрамя дротавых вырабау, на тарыторш Полацка сустрэты трохпацеркавае, шматпацеркавае, iлжэпацеркавае i сямiлопаснае скроневыя колцы. Цдкавасць выклiкае залатое трохпацеркавае скроневае колца XII стагоддзя (мал. 1: 12). Падобныя вырабы у лггаратуры часта называюцца колцамi (цi "завуш-нщамГ') "шеускага" тыпу, што абумоулена высокай час-татой iх выяулення у юеусшх скарбах [6, с. 45]. Аднак апошнiя даследаваннi паказал^ што падобныя высока-мастацыя упрыгажэнш не з'яуляюцца этнавызначальнай прыкметай палян, а адлюстроуваюць агульны узровень га-радскога рамяства [9, с. 65]. Трохпацеркавыя колцы ат-рымалi шырокае распаусюджванне на тэрыторыi Цэнт-ральнай i Усходняй Еуропы з канца X - пачатку XI стагоддзя [10, с. 233]. Шматпацеркавыя скроневыя колцы з'яуляюцца этнавызначальнымi Упрыгажэннямi племенi водзь [11, с. 35; 12] (гл. мал. 1: 9). У Ноугарадзе тамя вырабы сустракаюцца у слаях канца XIII - XIV стагоддзi [13, с. 14]. Найбольшая колькасць шматпацеркавых скро-невых колцау зафiксавана на ¡жорсшм плато - 108 экзэм-плярау. П1к iх папулярнасцi прыпадае на XIII стагоддзе, аднак з'явiлiся яны ужо у XII стагоддзi, а бы-таваць працягвалi i у XIV стагоддзi [14]. Два фрагменты сямшопасцевых скроневых колцау былi выяуле-
Мал. 1
ны у матэрыялах археалапчных даследаванняу на Верхшм замку у сло1 30-х гадоу XX стагоддзя [15, с. 66] (гл. мал. 1: 11). Ташя скроневыя колцы характэрны для матэрыяльнай культуры племеш вящчау. Ана -лапчныя прадметы датуюцца XII - XIII стагоддзям1 [16].
Завушнщы. Пачынаючы з XIII стагоддзя на змену скроневым колцам прыйшл1 завушнщы у вы-глядзе пытальшка, а таксама кольцападобныя завушнщы [17, с. 18]. Полацшя упрыгажэнш прадстаулены двума тыпам1 (гл. мал. 1: 1 - 3). Завушнщы у выглядзе пытальшка (3 экз.) уяуляюць сабою выгнуты метал1чны стрыжаь (дыяметр 0,1 см), на канцы якога замацавана пацерка (гл. мал. 1: 3). Падобныя вырабы знаходзяць у культурным сло1 гарадоу Пауночна-Заходняй Руа пачынаючы з XIV стагоддзя [18]. У Ноугарадзе завушнщы у выглядзе пытальнка сустракаюцца у напластаваннях XIV - XV стагоддзяу [13, с. 16]. У Пскове падобныя вырабы был1 распаусюджаны з XIV па XVIII стагоддзе [18]. У Ливе яны датуюцца XIV - XVI стагоддзям1 [19, с. 62 - 63]. Полацшя завушнщы датаваныя XVII - XVIII ста-годдзям1. Аснову кольцападобных завушнщ (3 экз.) складае невялжае метал1чнае незамкнутае колца (дыяметр 0,1 - 0,2 см), да якога падвешана некальш прывесак (гл. мал. 1: 1 - 2). На тэрыторьи Ливы 1 Украины тамя прадметы сустракаюцца у пахаваннях XIV - XVII стагодзяу [19, с. 58 - 60]. На Беларуй кольцападобныя завушнщы знойдзены у Гродна, на могшьшку каля в. Б1рул1 1 шш. [20; 21]. Полацшя знаходш датуюцца у межах XV - XVII стагоддзяу.
Расна. На тэрыторш Верхняга замка у сло1 30-х гадоу XIII стагоддзя была выяулена невялжая кру-тарогая луннща, упрыгожаная выемкавай эмаллю сшяга колеру [15, с. 71]. На думку НЛ. Наркев1ч, дадзены артэфакт можна атаясамл1ваць з часткай расны [2]. Падобныя упрыгажэнш вядомыя у старажыт-насцях Ноугарада 1 датуюцца XII - XIII стагоддзям1 [13, с. 17].
Да нагрудных упрыгажэнняу адносяцца падвесш, шпшьи, ланцугатрымальшш 1 ф1булы.
Падвеск з'яулялюя неад'емнай часткай жаночага метал1чнага убору. Большая частка падвесак не проста служыла у якасщ упрыгажэння, але адыгрывала важную амвал1чную ролю [22, с. 153]. Круглыя манетападобныя падвесш з'яуляюцца найбольш распаусюджаным тыпам нагрудных упрыгажэнняу. На тэрыторы1 Полацка выяулена восем ташх падвесак (мал. 2: 5 - 7). Паводле клаафжацыи Л.У. Пакроускай,
усе полацшя знаходш адносяцца да некальшх падтыпау: 1) з розным арнаментам (5 экз.); 2) з выявай працв1ушага крыжа (1 экз.); 3) з выявай птушш (1 экз.); 4) з выявай галавы быка (1 экз.) [23]. Усе прадметы датуюцца у межах
XII - XIII стагоддзяу. Вылучаюцца вырабы, упрыгожаныя раслшна-геаметрычным псеудазярнёным арнаментам з саляр-най амволжай (40 - 50-я гады XIII ст.) [15, с. 69]. Цдкавасць выклжае фрагмент падвесш з выявай роунаканцовага крыжа з пашыраным перакладзшам1 [15, мал. 33: 5] (гл. мал. 2: 6). Аналапчны выраб быу знойдзены у ювел1рнай майстэрш у Старой Разаш, якая датуецца канцом XII - пачаткам XIII стагоддзя [24, с. 185]. Акрамя Полацка, на тэрыторы1 Беларуа падвеска з роунаканцовым крыжам выяулена у Друцку [25, мал. 37: 17]. У сло1 40 - 50-х гадоу XIII стагоддзя знойдзена падвеска з выявай працв1ушага крыжа [15, мал. 34: 15]. Гэты арнаментальны матыу атрымау папулярнасць у XII -
XIII стагоддзях [9, с. 67]. На думку даследчыкау, выка-рыстанне дадзенага арнаменту з'яуляецца вышкам катра-вання майстрам1 дэкору медальёнау дарапх княжацшх брам [26, табл. VII: 7]. ПШнчук Н.С. л1чыць, што узор на дадзеных падвесках мае раслшны арнамент, не звязаны з хрысц1янскай амволжай [27]. Тыпалапчна бл1зкая падвеска паходзщь з Вщебска 1 датуецца XII стагоддзем [28, с. 76 - 77]. Упрыга-жэнне з выявай птушю прадстаулена бракам адл1ук1, яш быу знойдзены у сло1 40 - 50-х гадоу XIII стагоддзя [15, с. 69]. Аналапчны выраб выяулены у Вщебску у сло1 першай па-ловы XII стагоддзя [28, с. 76]. Дадзеная жанаграф1чная схема, як адзначае К.А. Лавыш, уласщва для в1зантыйскага мас-тацтва [29]. У сло1 XII стагоддзя выяулена падвеска з выявай галавы быка [15, с. 69, мал. 34: 21]. Ташя вырабы кан-цэнтруюцца у арэале радз1м1чау, але сустракаюцца таксама у Цэнтральнай Беларуа, у шзоуях Заходняй Дзвшы, на Смаленшчыне, у Пскоускай 1 Наугародскай землях. Падвесш
датаваныя XI - XII стагоддзям1 1 маюць фша-угорскае щ балцкае паходжанне [30; 31]. Iснуе некальш штэрпрытацый семантыш выяу на ташх падвесках. На думку Э.М. Зайкоускага, гэтыя вырабы з'яулялюя
атрыбутам язычнщшх жрацоу 1 звязаныя з уяуленням1 пра замагшьнае жыццё, а таксама адлюстроуваюць 1ерарх1чную будову гадавога календара [32]. йшыя даследчыш выказваюць асцярожную думку аб сувяз1 дадзеных падвесак са старажытным1 татэмным культам1 [22, с. 156 - 157].
Вял1кае значэнне мае даследаванне язычнщшх амулетау у выглядзе стыл1заваных выяу жывёл щ мшяцюрных прадметау быту 1 збро1 (18 экз.) (гл. мал. 2: 8 - 9). Выкарыстанне гэтай групы прадметау варта разглядаць у якасщ сведчанняу моцных язычнщшх традыцый у асяроддз1 мясцовага насельнщтва. Xарактэрнай асабл1васцю матэрыяльнай культуры лясной паласы Усходняй Еуропы з'яуляецца наяунасць
выяу розных жывёл 1 птушак, выкананых з ме -талу [33, с. 88]. На тэрыторы1 Полацка знойдзе-ны плосшя праразныя падвескьконЫ (2 экз.), яшя можна датаваць у межах XI - XIII стагоддзяу, а таксама падвеска-качка X - XII стагоддзяу. Амулеты у выглядзе мшяцюрных прадметау быту 1 збро1 (15 экз.) адлюстроувал1 вельм1 архаичны пласт народных уяуленняу, выконвал1 апатрапейную 1 ймвал1чную функцыи, з'яуля-л1ся важным элементам ювел1рнага убору [34]. Сярод прадметау дадзенай катэгорыи у полац-шм матэрыяле сустрэты падвесш у выглядзе лы-жачак, грэбня 1 сякерак, яшя датуюцца у межах
XI - XII стагоддзяу. Асобным тыпам падвесак з'яуляюцца браз-
готш - пустацелыя метал1чныя шарыш з кава-лачкам металу усярэдзше. Бразготк1 адрозшваюц-ца потфункцыянальнасцю 1 магл1 насщца у скла-дзе караляу, паясных щ нагрудных падвесак, выкарыстоувацца у якасщ гуз1кау, аздобы адзен-ня, музычных шструментау 1 шш. [35]. Бразгот-ш у полацкай калекцш прадстаулены некаль-шм1 падтыпам1 (мал. 3: 1 - 8). Грушападобныя крыжапраразныя званочш шырока прадстаулены у полацкай калекцып (17 экз.). Памеры цэлых экзэмплярау (з вушкам) вагаюцца ад 1,1 х 2,1 см да 1,8 х 2,8 см. Н1жняя частка большасщ зва-ночкау упрыгожана касым1 насечкам1, абмежа-ваным1 двума паралельным1 уразныш лш1ям1 (гл. мал. 3: 1, 2, 4). Прадметы датаваныя XI -
XII стагоддзям1. Званочк1 дадзенага падтыпу най-больш актыуна выкарыстоувал1ся у XI стагодда, аднак ужывал1ся на працягу X - XII стагоддзяу [35; 36, с. 136]. На тэрыторш Беларуа падобныя упрыгажэнш знойдзены на гарадяшчы Маскавь чы, у Ваукавыску, Вщебску. Прадметы датава-ныя XI - XIV стагоддзям1 [37; 38, с. 48; 28, с. 75]. Шарападобныя аднапраразныя бразготш у по -лацкай калекцып прадстаулены 17 экзэмпляраш, большая частка яшх захавалася фрагментарна (гл. мал. 3: 7, 8). Артэфакты датуюцца XII -XII стагоддзям1.
ШпЫьт традыцыйна л1чацца элементам касцюма заходнебалцшх плямён, аднак актыуна выкары-стоувал1ся 1 заходнефшсшм1 плямёнам1 (эсты, водзь) [39; 40]. На тэрыторы1 Полацка знойдзены два фрагменты шпшек. Найбольшую щкавасць мае фрагмент крыжападобнай шпшьш з так званым1 "карамысла-падобным1 лопасцямГ' (гл. мал. 2: 4); яе галоука плоская, упрыгожаная рэльефныш акружнасцям1 1 вы-пуклай паусферай у цэнтры [8, мал. 56: 6]. У Латвп 1 Ливе падобныя вырабы сустракаюцца пачынаючы з VII - VIII стагоддзяу [41]. У Ноугарадзе тры ташя шпшьш знойдзены у сло1 XI стагоддзя, у Вщебску - у сло1 XII стагоддзя [13, с. 73; 28, с. 78]. Полацкая знаходка датаваная XI стагоддзем [8, с. 34]. Дадзены артэфакт А.А. Башкоу л1чыць крыжом-цельшкам 1 датуе яго XIII стагоддзем [42, с. 24]. Сапрауды, у археалапчным матэрыяле вядомы знаходш крыжападобных шпшек, яшя был прыстасаваныя для выка-рыстання у якасщ хрысц1янсшх ймвалау [43, с. 183]. М1ж тым полацш артэфакт не мае слядоу прыстаса-
Мал. 3
вання шшльш для iншых мэт. Яшчэ адзш фрагмент крыжападобнай шпiлькi з'яуляецца выпадковай зна-ходкай. Прадмет моцна фрагментаваны i уяуляе сабой галоуку ажурнай крыжападобнай шпiлькi. Падоб-ныя упрыгажэннi сустракаюцца у матэрыяльнай культуры эстау [44]. Аналагiчныя шпiлькi знойдзены у Ноугарадзе, Наваградку i iнш. Прадметы датаваныя XII стагоддзем [13, с. 73; 45, с. 11 - 12]. Гэтым часам трэба датаваць i полацкую знаходку. Акрамя крыжападобных шпiлек на тэрыторыi Полацка знойдзена шпiлька з кольцападобнай рухомай галоукай (гл. мал. 2: 3). Прадмет паходзщь з матэрыялау раскопак на Вялiкiм пасадзе у 1987 - 1988 гадах. Падобныя шшльш на тэрыторыi Ноугарада датуюцца XII - сярэ-дзiнай XIII стагоддзя [13, с. 75, 77]. Аналапчныя знаходкi вядомы у Лукомлi i Вiцебску, яны датаваныя
XII - XIII стагоддзямi [46, с. 74; 28, с. 78 - 79]. Полацкая знаходка паходзщь са слою XII стагоддзя [8, с. 34]. Даследчыш ювелiрных упрыгажэнняу старажытнага Ноугарада не выключаюць, што дадзены тып шш-лек мог з'яуляцца прадукцыяй наУгародскiх ювелiрау [41; 13, с. 77].
Ланцугатрымальтт - гэта упрыгажэнш, яюя у асноуным ужывалюя у касцюме балтау i прыбал-тыйсшх фiнау для мацавання ланцужкоу i падвесак. У ПаУночна-Заходнiх раёнах Наугародскай зямлi да-дзеныя вырабы мат выкарыстоувацца у якасцi самастойных упрыгажэнняу [40]. Падчас археалагiчных раскопак на тэрыторш Полацка знойдзены два арачных ланцугатрымальнiкi. Адзiн з iх паходзщь з матэрыялау археалапчных даследаванняу на тэрыторыi Вялiкага пасада у 2009 годзе i датуецца XI - XIII стагод-дзямi (гл. мал. 2: 2). Прадмет упрыгожаны цыркульным арнаментам [47]. Падобныя ланцугатрымальнЫ атрымалi распаусюджванне у балтау i прыбалтыйскiх фiнау. Вядомыя такiя вырабы i на тэрыторыi Наугародскай зямлi [40; 48, табл. VII: 5]. Щкавасць выклiкае фрагмент арачнага ажурнага ланцугатрымаль-нiка, якi знойдзены падчас археалапчных раскопак на Верхшм замку (гл. мал. 2: 1). Прадмет выяулены у перадмацерыковым слоi i датуецца XI - XII стагоддзямi [49, с. 9]. Дадзеная форма ланцугатрымальнiкау, як адзначае Я.А. Рабшш, была выпрацавана у славянсшм асяроддзi i выкарыстоувалася у якасщ асновы для кампаноуш амулетау старажытнымi майстрамi [50].
Фiбулы - гэта упрыгажэнш, яшя ужывалюя для заштльвання адзення. Дадзеныя прысгасаваннi вы-карыстоувалюя як у мужчынск1м, так i у жаночым касцюме [51, с. 149]. Падковападобныя i кольцападоб-ныя засцежкi-фiбулы з'яулялiся упрыгажэннямi балтау i фiна-уграу. У славянскiх помнiках яны сустракаюцца там, дзе славянскае насельнщтва кантактавала з гэтыш народамi (пауночны захад i пауночны усход Русi) [51, с. 150; 52]. У полацкай калекцыi колькасна пераважаюць падковападобныя фiбулы (26 экз.). Падковападобныя стралеканечныя засцежкi прадстаулены упрыгажэннямi з круглым (8 экз.), паукруг-лым (2 экз.), трохвугольным (7 экз.) i фiгурным (2 экз.) сячэннем дужы [8, мал. 57: 4 - 8; 15, 18]. Асноуная колькасць тамх засцежак датаваная у межах X - XIII стагоддзяу. Акрамя стралеканечных фiбул у полацкай калекцын захоуваюцца засцежкi са шматграннымi галоукам, датаваныя X - XI ста-годдзямi; з зааморфнымi галоукамi X - XIII стагоддзямц з галоУкамi у выглядзе макавых каробачак -XI - XII стагоддзямц фрагмент фiбулы з дугой, патоушчанай у сярэдняй частцы, якi адносiцца да XI -
XIII стагоддзяу.
Менш распаусюджаным тыпам засцежак у параунанш з падковападобнымi з'яуляюцца кольцапа-добныя фiбулы. Яны рэдка сустракаюцца у матэрыялах X - XI стагоддзяу, найбольшую папулярнасць атрымалi у XII - XIV стагоддзях [51, с. 168]. На тэрыторыi Полацка знойдзены дзве фiбулы гэтага тыпу. Адзш прадмет з'яуляецца выпадковай знаходкай. На тэрыторыi Прыбалтыкi такiя фiбулы датуюцца у межах XIII - XIV стагоддзяу [53; 13, с. 91]. Найбольшую щкавасць выклжае кольцападобная фiбула, якая была выяулена падчас археалапчных даследаванняу у 1961 годзе на Верхшм замку. Прадмет датуецца 50 - 60 гадамi XIII стагоддзя. Частка засцежы упрыгожана геаметрычным арнаментам, што складаецца з трохвугольнiкаУ, кропак i касых штрыхоу [15, с. 71, мал. 33: 12]. Аналапчныя знаходш вядомыя у Ноугарадзе, Карэли, Прыбалтыцы (датаваныя часам каля 1300 г.) [13, с. 89]. Xарактар апрацоуш полацкай фь булы дазваляе казаць, што перад намi не гатовы выраб, а яго нарыхтоука. Гэта пацвярджаецца яшчэ i тым фактам, што прадмет быу знойдзены падчас даследавання рэшткау вытворчага ювелiрнага комплексу (сядзiба 7М (№ 14 паводле палявой дакументацыi)) [54].
Група упрыгажэнняу рук, у склад якой уваходзяць пярсцёнш i бранзалеты, з'яуляецца самай шматкай сярод шшых полацк1х упрыгажэнняу.
Пярсцёнк - упрыгажэнне, якое надзяваюць на пальцы рук. У старажытнасщ пярсцёнкi насiлi час-цей жанчыны, iншы раз мужчыны i дзецi [55]. У аснову сiстэматызацыi полацкiх пярсцёнкау пакладзена тыпалапчная схема, распрацаваная Т.Г. Сарачавай i дапоуненая Л.П. Мiхайлiк на аснове знаходак з Кiева i дняпроускага левабярэжжа [56; 57]. Пярсцёнкi, яшя складаюцца з дужкi, прадстаулены 55 экзэмплярамт Сярод вырабау дадзенага тыпу можна вылучыць пласцшчатыя шырокасярэдянныя пярсцёнш (7 экз.). ]х ад-метнасцю з'яуляецца пашыраная сярэдняя частка i звужаныя канцы. Асобныя пярсцёнкi упрыгожаны геаметрычным арнаментам у выглядзе трохвугольншау i кропак, астатнiя прадметы - гладшя (мал. 4: 11 - 13). Мясцовая вытворчасць гэтых вырабау пацвярджаецца знаходкай нарыхтоУкi пярсцёнка у раскопе на Верхнiм замку [15, мал. 34: 24]. Вырабы датаваныя у межах XI - XIII стагоддзяу. Вузкапласщнчатыя пярсцёнкi (14 экз.) маюць аднолькавую шырыню на працягу усёй пласцiны, якая не выходзщь за межы
0,3 - 0,7 см. Асноуная маса полацшх артэфактау дадзенага падтыпу датуецца XI - XIII стагоддзямг Адно упрыгажэнне знойдзена у слоi XVII стагоддзя [47]. Простых дротавых пярсцёнкау на тэрыторш Полацка выяулена 17 экзэмплярау (гл. мал. 4: 1 - 4). Гэтыя упрыгажэнш атрымалi шырокае распаусюджванне у X - XII стагоддзях, аднак сустракаюцца таксама у матэрыялах XIII стагоддзя [58, с. 264]. Падчас археалагiчных даследаванняу простыя дротавыя пярсцёнкi знойдзены на Верхнiм замку (6 экз.), Вялж1м
пасадзе (5 экз.), Запалоцшм пасадзе (1 экз.). Упрыгажэнш датуюцца у межах XI - XIII стагоддзяу [15, с. 66; 8, с. 34]. Пярсцёнш прад-стаулены замкнутымi i незамкнутым выраба-мi. На Беларуа простыя дротавыя пярсцёнкi знойдзены падчас раскопак у Вiцебску, Вау-кавыску, Брэсце i iнш., дзе датуюцца XI -XIII стагоддзямi [28, с. 80; 38, с. 48; 59, с. 264]. З Полацка паходзяць пяць вiтых пярсцёнкау, з 1х 3 выпадковыя знаходк1 (гл. мал. 4: 5 - 7, 18). Паводле колькасщ дротау вылучаюцца два ва-рыянты упрыгажэнняу. Двухдротавыя пярсцён-кi (3 экз.), датаваныя у межах XI - XIII стагоддзяу [60, с. 58]. Вялжую цiкавасць выклi-кае знаходка залатога двухдротавага пярсцён-ка з завязанным канцамi, упрыгожанага скан-най перавiццю (гл. мал. 4: 18). Прадмет знойдзены В.А. Булшным падчас даследаванняу на тарыторш Верхняга замка (раскоп № 3 у пауднёва-усходшм вуглу Сафiйскага сабора) у 1978 годзе. Падобныя прадметы бытавалi з другой паловы XI стагоддзя да XIII стагоддзя, пры гэтым найбольш часта сустракаюцца у Прыбалтыцы, Фшляндш i Скандынавii, аднак вядомыя у старажытнасцях палян, драулян, севяран i шш. [58, с. 263; 13, с. 125]. Полацш пярсцёнак паходзщь з перадмацеры-ковага слою i датуецца другой паловай XI стагоддзя [61, с. 7]. Трохдротавыя пярсцёнш (4 экз.) датуюцца XII - XIII стагоддзямi (гл. мал. 4: 5, 6). ¡лжэвиыя Упрыгажэннi знойдзены у Полацку у колькасщ пящ экзэмплярау, якiя датаваныя XII - XV стагоддзямг З тэрыгорыi горада паходзяць пяць плеценых пярсцёнкау, як1я адносяцца да двух варыян-тау. Упрыгажэннi з плеценай сярэдняй част-кай (3 экз.) бытавалi у XII - XIV стагоддзях [13, с. 127] (гл. мал. 4: 8; 17). Суцэльнапле-ценыя пярсцёнш (2 экз.) датуюцца у межах XI - XIII стагоддзяу. Адзiны iлжэплецены пярсцёнак знойдзены падчас раскопак на Верхшм замку у слоi 60-х гадоу XIII стагоддзя [15, с. 67]. Трэба адзначыць, што у Полацку у межах вытворчага юве-лiрнага комплексу XIII стагоддзя была выяулена створка адмысловай гл^най лiцейнай формы для ад-лiукi пярсцёнкау з iмiтацыяй пляцення у сярэдняй частцы [62].
У асобны тып вылучаюцца пярсцёнш са шчытком (24 экз.). Галоуны канструктыуны элемент пярсцёнкау гэтага тыпу - шчыток (гл. мал. 4: 14, 15, 16, 20). Паводле яго формы i характару арнаментацын вылучаюцца асобныя падтыпы i варыянт^1 упрыгажэнняу. Дужка пярсцёнкау з плосшм пласцiнчатым цi плосшм аб'ёмным шчытком, як1 знаходзiцца у адной плоскасцi з дужкай (20 экз.), пласщнчатая (разам-кнутая щ замкнутая). Форма шчыткоу у прадольным сячэннi розная: авальная, круглая, шматгранная. Частка шчыткоу неарнаментаваная, на астатшх арнаментац^гя складаецца з геаметрычных i зааморфн^1х выяу. На большай частцы полацшх пярсцёнкау гэтага падтыпу арнамент зацёрты i не чытаецца. Пяр-сцёнкi з авальным шчытком (13 экз.) датуюцца дастаткова шырока - у межах XII - XVIII стагоддзяу. Упрыгажэнш з круглым шчытком (4 экз.) паводле аналогш датуюцца у межах другой паловы XII - па-чатку XV стагоддзя [13, с. 132]. Пярсцёнш са шматграннымi шчыткамi (шасщ- i васьм^анныя) (4 экз.) можна датаваць XII - XIV стагоддзямi [13, с. 136; 63, мал. 65: 5, 6, 13; 64, табл. 7: 2, 3; 57]. Пярсцёнш з
Мал. 4
пукатым аб'ёмным шчытком (4 экз.) адносяцца да асобнага падтыпу (гл. мал. 4: 16, 20). Тры прадметы датаваныя XIII стагоддзем. Яшчэ адзш фрагмент з'яуляецца выпадковай знаходкай 1 утрымл1вае на шчытку трохрадковы надшс (гл. мал. 4: 20). Выраб мае бл1зшя аналоги у Суздал1, дзе падобныя прадметы датуюцца XV стагоддзем [65]. Пярсцёнш са устаукам1 (7 экз.) складаюцца з дужш 1 аправы [57]. Форма аправы полацшх пярсцёнкау гэтага тыпу розная: квадратная, круглая, ф1гурная. Падчас архе -алапчных даследаванняу выяулена тры пярсцёнш, яшя маюць круглую аправу 1 шкляныя устауш.
Два прадметы з раскопак Г.В. Штыхава на Верхшм замку датаваныя мяжой XII - XIII стагоддзяу [15, с. 67]. Залаты пярсцёнак (гл. мал. 4: 19), яш быу знойдзены падчас археалапчных даследаванняу Г.М. Саганов1ча на тэрыторы1 Вялжага пасада, датаваны XII стагоддзем [66, с. 7]. Аналапчныя вырабы сустрэты у Ноугарадзе, К1еве, на гарадзшчы Маскав1чы. Прадметы датуюцца у межах XII - XIV стагоддзяу [13, с. 139 - 141; 57; 60, с. 59].
Бранзалеты - упрыгажэнш для рук, пераважна кольцападобнай альбо бл1зкай да яе формы. Насш 1х на запясщ, а часам вышэй локця [67]. У пстарыяграфи традыцыйна прынятая тыпалойя бранзалетау, распра-цаваная АУ. Арцыхоусюм 1 дапоуненая В.П. Левашовай 1 М.В. Сядовай [6, с. 8 - 9; 68, с. 207 - 247; 13, с. 93].
Да асобнага тыпу належаць дротавыя бранзалеты (10 экз.). У дадзены тып зал1чваюцца упрыгажэнш, зробленыя з адрэзка тоустага дроту (мал. 5: 2). Паводле сячэння дротавыя бран-залеты падзяляюцца на тры падтыпы: кругладро-тавыя (6 экз.), з трохвугольным сячэннем (3 экз.), чатырохгранныя (1 экз.). Прадметы датаваныя у межах X - XIV стагоддзяу. Виыя бранзалеты (6 экз.) зробленыя з нарыхтоуы, якая была звгга з 2 - 3 дротау (мал. 5: 1). Датуюцца полацшя вырабы XI - XIV стагоддязм [68, с. 216 - 224; 13, с. 94, 96 - 97]; трохдротавыя петлеканечыя (2 экз.) бранзалеты - XIII стагоддзем [15, с. 67].
Адзш прадмет паходзщь з матэрыялау раскопак пад шраунщтвам Г.В. Штыхава на Верхшм замку, а друп бранзалет быу знойдзены падчас археалапчнага нагляду А.А. Салауёва за земляным! работам! на тэрыторы1 пауночнай ча-сттш Запалоцкага пасаду (раён вул. Ф. М1рона-вай) [69]. Яшчэ адзш фрагмент падобнага упры-гажэння паходяць з прыватнай калекцыи 1 з'яуляецца выпадковай знаходкай.
Сярод виых бранзалетау дадзены падтып упрыгажэнняу найбольш распаусюджаны. У ма-тэрыялах Ноугарада найбольш раншя вырабы, датаваныя XI стагоддзем, а самыя позшя вядо-мы у складзе Белеускага скарбу 1 слаях Ноугарада XIV стагоддзя [13, с. 94, 96; 68, с. 222]. Акрамя таго, падобныя бранзалеты вядомыя на тэрыторы1 Беларуа (гарадзшча Маскав1чы) 1 Латвп (Асоцкае гарадзшча) [60, с. 56; 70, с. 32]. Л1чыцца, што дадзеныя упрыгажэнш найбольш характэрныя для тэрыторы1 вящчау [6, с. 14 - 17].
Двухдротавыя абрубленаканечныя бран-залеты прадстаулены адным прадметам, яш паходзщь з полацкага скарбу залатых рэчау другой паловы X стагоддзя. Виыя абрубленаканеч-ныя бранзалеты з'яуляюцца этнавызначальнай прыкметай наугародсшх славен [68, с. 220].
У Ноугарадзе виыя двухдротавыя бранзалеты сустракаюцца у матэрыялах XI - XIII стагоддзяу. Вядомы знаходш падобных упрыгажэнняу разам з матэрыялам1 X стагоддзя [13, с. 97]. На тэрыторы1 Беларуа двухдротавыя абрубленаканечныя бранзалеты сустрэты у курганных магшьшках каля вёсак Чар-нев1чы 1 Укля X - XII стагоддзяу [60, с. 16, 56]. Двухдротавы сплюшчанаканечны бранзалет прадстаулены знаходкай з раскопак М.В. Кл1мава на Запалоцшм пасадзе. Прадмет датаваны XI - XIII ста-годдзям1 [47]. Падобныя вырабы рэдка сустракаюцца на тэрыторш Пауночна-Заходняй 1 Пауночна-Усходняй
Мал. 5
Руа, дзе датуюцца XI - пачаткам XIII стагоддзя [68, с. 222]. Да тыпу iлжэвiтых адносяцца бранзалеты, якiя iмiтуюць вiццё, хаця зроблены з выкарыстаннем iншай тэхнш (гл. мал. 5: 4, 5). У Полацку знойдзены тры тамя упрыгажэннi, як1я захавалiся фрагментарна. Мяркуючы па наяуным фрагментам, два прадметы ад-носiлiся да найбольш распаусюджанага варыянта iлжэвiтых бранзалетау са звужаныгш канцамi. Падоб-ныя вырабы атрымалi найбольшае распаусюджванне у XI - XIV стагоддзях [13, с. 98]. На Беларуа такiя упрыгажэннi знойдзены у Брэсце у слаях XII - XIV стагоддзяу, а таксама у Вiцебску i Ваукавыску у слоi XII стагоддзя [59, с. 263; 38, с. 47; 71]. Адзш полацш бранзалет паходзiць са слою XI - XII стагоддзяу (прадмет знойдзены падчас раскопак на Запалоцшм пасадзе), другi выраб з'яуляецца выпадковай зна-ходкай [72]. Плеценыя бранзалеты рабiлiся рознымi спосабамi з некальшх дротау (мал. 5: 3). На тэры-торыi Полацка знойдзены два упрыгажэнш гэтага тыпу. Тыпалапчна блiзкiя прадметы, але сплеценыя з сямi дротау, сустракаюцца у слаях XI - XV стагоддзяу у Ноугарадзе. У Брэсце плецены бранзалет знойдзены у напластаваннях XIII стагоддзя [13, с. 100; 59, с. 263]. Плецены з чатырох дротау бранзалет па-ходзщь з полацкага скарбу залатых рэчау i датуецца другой паловай X стагоддзя. Xарактар вырабу дазва-ляе меркаваць, што прадмет быу зроблены з вггой шыйнай грыунi. Падобныя знаходш вядомыя у Бран-скай вобласщ (Расiя), датуюцца XI стагоддзем [68, с. 228].
Створкавыя бранзалеты (наручы) (4 экз.) складаюцца з дзвюх шырошх створак, як1я злучаюцца памiж сабой пры дапамозе шарнiра. Гэтыя вырабы з'явiлiся у XII стагоддзi у якасцi выключна гарадскога упрыгажэння i праiснавалi да XIV стагоддзя [13, с. 116]. На тэрыторыi Полацка знойдзена тры фрагменты створкавых бранзалетау i адна нарыхтоука. Падчас раскопак М.К. Каргера на Верхшм замку выяуле-ны два фрагменты шыроюх бранзалетау-наручау. Адзiн прадмет упрыгожаны цiснёным арнаментам, дру-п адлiты у iмiтацыйнай лiцейнай форме, на што указвае раслiнны арнамент, выкананы несапрауднай зерню. Датуюцца прадметы XIII стагоддзем [15, с. 67, 69]. Яшчэ адзш фрагмент створкавага бранзалета з'яуляецца выпадковай знаходкай, датаваць прадмет трэба, паводле вядомых аналогiй, XII - XIV стагоддзям! Падчас раскопак 1987 года на Вялшм пасадзе была адкрыта ювелiрная майстэрня XII - XIII стагоддзяу [73]. Сярод матэрыялау, атрыманых падчас яе вывучэння, была выяулена нарыхтоука цi брак вытворчасцi створкавага бранзалета, што з'яуляецца пацвярджэннем мясцовага вырабу упрыгажэнняу дадзенага тыпу [8, мал. 54]. На тэрыторыi Беларуа створкавыя бранзалеты былi знойдзены у Пшску, Гродне, Слонiме, Друцку, на гарадзшчы Вшчын у слаях XI - XIII стагоддзяу [74, с. 393, 395; 75, мал. 33].
Пласшнчатыя бранзалеты (13 экз.) маюць у сячэнш форму моцна выцягнутага прамавугольнiка. Паводле спосабу афармлення канцоу пласцiнчатыя бранзалеты падзяляюцца на некальш падтыпау: тупа-канечныя (7 экз.), загнутаканечныя (3 экз.), вузкапласцiнчатыя з разамкнутымi канцамi (1 экз.), пуката-увагнутыя бранзалеты (1 экз.), з пуката-увагнутым валiкам усярэдзiне (1 экз.) (гл. мал. 5: 6). Вырабы ма-гчыма датаваць у межах X - XIII стагоддзяу. У асобны тып залiчваюцца вузкамаауныя бранзалеты (3 экз.), яшя маюць у сячэнш форму сегмента, авала щ трохвугольнiка. Усе полацк1я бранзалеты гэтага тыпу лi -тыя, некаторыя упрыгожаны адмысловым чаканным арнаментам. Два прадметы знойдзены у слаях сярэ-дзiны XIII стагоддзя, яшчэ адзш прадмет датаваны канцом X - першай паловай XI стагоддзя [15, с. 67]. Аналапчныя артэфакты датуюцца у межах XI - XIII стагоддзяу [13, с. 112].
У асобны тып неабходна вылучыць бранзалеты, канцы яшх маюць завяршэнне у выглядзе стылi -заваных выяу жывёл (6 экз.) (гл. мал. 5: 7 - 8). Паводле сячэння тамя бранзалеты падзяляюцца на пла-сцшчатыя i плоскавыпуклыя. Пласцшчатыя звярынагаловыя бранзалеты з Полацка прадстаулены адным гатовым вырабам, адным прадметам, незавершаным апрацоукай, i трыма нарыхтоукамг Акрамя пласцш-чатых звярынагаловых бранзалетау у полацкай калекцыi захоуваецца яшчэ чатыры упрыгажэннi, якiя маюць у сячэнш форму сегмента (плоскавыпуклыя). Канцы бранзалетау упрыгожаны стылiзаванымi вы-явамi жывёл, а паверхня прадметау пакрытая чаканным арнаментам у выглядзе крыжыкау, квадратау i кружкоу. Звярынагаловыя бранзалеты сустракаюцца у матэрыялах X - XIII стагоддзяу. Дадзеныя упры-гажэнш найбольш характэрныя для балтау. У X стагоддзi яны распаусюдзiлiся з Прыбалтыш на тэрыто-рыi, заселеныя славянамi i фiнамi [76]. На Беларуа звярынагаловыя бранзалеты сустрэты у Ваукавыску у слоi XIII стагоддзя, Вщебску - у слоi XII - XIII стагоддзяу, на курганным могшьшку Дзмираушчына XI - XII стагоддзяу i iнш. [38, с. 46; 28, с. 80; 77].
Да групы розных дэталяу адзення адносiм вырабы, якiя не увайшлi у папярэдн1я групы, але з'яуля-юцца важнымi элементамi адзення старажытнага насельнiцтва Полацка.
ШпЫьт "пус ет". У калекцып археалагiчных матэрыялау, выяуленых на тэрыторыi Полацка, значную частку складаюць шпiлькi "пус еш" (гл. мал. 3: 21 - 26). На сённяшш дзень у фондах НПГКМЗ захоуваецца 136 шпшек гэтага тыпу. Асновай класiфiкацыi шпiлек з'яуляецца форма галоуш [78]. Паводле гэтай прыкметы вылучаюцца некальк1 тыпау шпiлек: з галоукай, утворанай накручваннем дроту (109 экз.); з суцэльнаметалiчнымi галоукамi (22 экз.); з галоукай у выглядзе пытальшка (3 экз.); цвжападобныя (2 экз.). Асноуная колькасць шпшек "пус еш" канцэнтруецца у раскопе 2005 года, дзе былi знойдзены рэшткi
вытворчага ювел1рнага комплексу першай паловы XVII стагоддзя. Паходжанне дадзенай катэгоры1 зна-ходак варта звязваць з Заходняй Еуропай, дзе яны з'явшся ужо у XIII стагоддз1.
ГузШ. Усе гузт падзяляюцца на некальш тыпау: 1) стрыжнёвыя (кастыльковыя) (2 экз.); 2) шара-падобныя (18 экз.); 3) бжашчныя (3 экз.); 4) кашчныя (8 экз.) [79] (гл. мал. 3: 10 - 14). Кастыльковыя гузт часцей за усе рабшся з косш ш дрэва. Полацшя лиыя метал1чныя засцежы гэтага тыпу прадстау-лены дзвюма выпадковым1 знаходкам1. Памеры прадметау - 3,0 х 0,5 х 0,5 1 3,3 х 0,5 х 0,5 см адпаведна. Аналапчныя артэфакты выяулены у Белавозеры, а таксама у Балгары, прадметы датаваныя XI - XIII ста-годдзям1 [80, с. 192]. Больш частым знаходкам1 з'яуляюцца шарападобныя гузт. Усе полацшя артэфакты, за выключэннем трох знаходак, цэльналиыя, адлиыя у двухбаковай раздымнай форме (на большасщ экзэмплярау захавалюя лщейныя швы). Яшчэ тры прадметы спаяны з двух щснёных частак, дротавае ву-шка прыпаянае асобна. Даужыня шарападобных гузжау 1,3 - 1,5 см, дыяметр вагаецца ад 0,6 да 0,9 см. Выяуленыя падчас археалапчных даследаванняу гузт датаваныя XI - XIII стагоддзям1 [15, с. 71; 74]. Аналапчныя знаходш вядомы у Ноугарадзе, Ваукавыску, на гарадзшчы Маскав1чы. Прадметы датаваныя XI - XV стагоддзям1 [13, с. 155; 38, мал. 13: 21; 60, мал. 31: 5]. Кашчныя 1 бжашчныя гузЫ зна-ходзяць прамыя аналоги у матэрыялах Ноугарада, Белавозера, Мшшскага археалапчнага комплексу, дзе датуюцца у межах XI - XIII стагоддзяу [13, с. 155; 80, с. 192].
Грузш. Значную частку (105 экз.) археалаг1чнай калекцш вырабау з каляровых металау складаюць свшцовыя грузт (гл. мал. 3: 15 - 20). Функцыянальнае прызначэнне падобных прадметау да гэтага часу выклшае спрэчш. Даследчыш сх1ляюцца да вызначэння 1х у якасщ зашпшек верхняй футравай вопратш Ш праселак [13, с. 158]. Некаторыя навукоуцы называюць гэтыя вырабы "груз1кам1-пломбамГ', яшя мат ужывацца падчас безманетнага перыяду у таварна-грашовым абарачэнш [81, с. 32]. Тыпалопя грузжау распрацаваная М.В. Сядовай 1 дапоуненая Ю.М. Лесманам [13, с. 158; 82, с. 61 - 64]. Паводле формы вылучаюцца некальш датуючых тыпау ташх вырабау: 1) кашчныя (102 экз.); 2) дыскапаобныя (2 экз.). Сярод вырабау першага тыпу можна вылучыць: неарнаментаваныя грузш (46 экз.); з арнаментам у выгля-дзе рэльефных зерняу (1 экз. ); з рэльефныш вал1кам1 (50 экз.); з арнаментам, бл1зшм да шматпялёсткавай разетш (5 экз.).
Асноуная частка полацшх грузжау з'яуляецца пад'ёмным матэрыялам. Только 11 артэфактау па-ходзяць з матэрыялау археалапчных даследаванняу: 1) Верхш замак (даследаванш М.К. Каргера 1 Г.В. Штыхава) - 4 экз. (датаваныя XIII ст.); 2) Вялт пасад (даследаванш Д.У. Дука) - 11 экз. (прадметы можна датаваць XI - XIII стст.); 3) Запалоцю пасад (даследаванш Д.У. Дука) - 7 экз. (датаваныя XI - XIII стст.) [15, мал. 18: 6; 83, с. 10; 84, с. 11]. У йстэме датуючых тыпау наугародсшх упрыгажэнняу Ю.М. Лесмана неарнаментаваныя кашчныя грузт датаваныя часам пасля 1006 года; вырабы з рэльефным1 валшам1 -989 - 1197 гадамц з арнаментам у выглядзе рэльефных зерняу - 1006 - 1281 гадамц з арнаментам, бл1зшм да шматпялёсткавай разетш, - пасля 1281 года; дыскападобныя грузт датуюцца часам пасля 1340 года [82, с. 62 - 64].
Ланцужм. Метал1чныя ланцужы у полацкай калекцын прадстаулены невялшм1 фрагментам! (ад 1 да 29 звёнау), а таксама асобным1 звёнам1 (гл. мал. 3: 9). Паводле формы 1 спосабу злучэння усе ланцужк адносяцца да некальшх тыпау: 1) плеценыя (2 экз.); 2) колцавыя (21 экз.); 3) кастыльковыя (1 экз.). Пле-ценыя ланцужы зроблены з цэльналиых звёнау, як1я сагнутыя надвое. Два ташя вырабы паходзяць з матэрыялау даследаванняу на Верхшм замку (раскопш Г.В. Штыхава) 1 датуюцца мяжой XII - XIII стагоддзяу [15, с. 71]. Колцавыя ланцужш састаулены з невялтх метал1чных колцау акруглага ш пласщнчатага сячэння дыяметрам ад 0,5 да 1,6 см. У полацкай калекцын найбольш поуна прадстаулены ланцужы з парным! колцавым1 незамкнутым! звёнамц прадметы датаваныя XI - XIII стагоддзям1 [15, с. 71; 71]. Ланцужы, зробленыя з двайных колчатых звёнау, атрымал1 шырокае распаусюджванне ва уйх народау Балтыйскага рэпёна [85, с. 71]. Кастыльковыя ланцужш прадстаулены тольш фрагментам аднаго звяна 8-падобнай формы з петлям1, яшя ляжаць у перпендыкулярных плоскасцях. Прадмет паходзщь з прыват-най калекцын 1 з'яуляецца выпадковай знаходкай. Аналапчныя артэфакты выкарыстоувалюя для маца-вання прывесак да шумячых падвесак. Датаваць выраб трэба XI - XIII стагоддзям1 [80, с. 178].
У выншу праведзенага тыпалапчна-храналапчнага анал1зу ювел1рных упрыгажэнняу з Полацка можна зрабщь наступныя высновы:
Усе ювел1рныя вырабы можна аднесщ да дзвюх вялтх храналапчных груп:
1) канец X - XIII/XIV стагоддзяу;
2) XIV - XVII стагоддз1.
Для метал1чнага убору першай храналапчнай групы характэрным з'яуляецца выкарыстанне знач-най колькасш дэкаратыуных элементау. Ювел1рны убор XIV - XVII стагоддзяу больш сцшлы. Шматлшя дэкарат^1ун^1я элементы папярэдняга перыяду змяняюцца простым! функц^1янальн^1м1 рэчам1. Галоуная дэкаратыуная нагрузка пераходз1ць з метал1чных дэкаратыуных элементау на само адзенне.
Пэуныя вщы i тыпы ювелiрных упрыгажэнняу з'яуляюцца адлюстраваннем гандлёва-эканамiчных i культурны-этнiчных сувязяу горада. Паводле культурнай i этнiчнай прыналежнасцi iх можна аднесцi да чатырох груп:
1) усходнеславянскiя рэчы;
2) балцкiя i фiна-угорскiя рэчы;
3) рэчы усходняга паходжання;
4) рэчы, для яшх немагчыма вызначыць этнiчную прыналежнасць.
Да першай групы трэба адносiць артэфакты, яшя традыцыйна лiчацца усходнеславянскiмi (прад-меты хрысцiянскага культу; лопасцевыя, трохпацеркавыя скроневыя колцы; трайныя вiтыя з петлепа-добнымi канцамi, абрубленаканечныя, тупаканечныя, вузкапласщнчатыя i загнутаканечныя бранзалеты; асобныя тыпы манетападобных падвесак, пярсцёнкау i iнш.).
Сярод старажытнасцей балцкага i фша-угорскага паходжання можна назваць падковападобны фь булы (спiралеканечныя, з галоукай у выглядзе макавых каробачак, з зааморфным галоУкамi, са шмат-гранныЕШ галоукам i шш.), шпiлькi (з крыжападобнай галоукай), падвеск1 (падвеска-вутачка), колцапа-добныя завушнiцы, асобныя тыпы звярынагаловых бранзалетау i iнш.
Да рэчау усходняга паходжання трэба адносщь паясную гарниуру, некаторыя фрагменты металiч-нага посуду (наверша рукаящ металiчнага збана у выглядзе птушачк1), завушнiцы у выглядзе пытальшка i iнш. Асобную групу рэчау складаюць артэфакты, якiя не могуць быць надзейна суаднесены з пэуным этнасам, што тлумачыцца iх распаусюджваннем на вялiкiх тэрыторыях (пярсцёнкападобныя скроневыя колцы, дротавыя бранзалеты i пярсцёнкi, пярсцёнкi са устаукамi, асобныя тыпы падвесак-амулетау i ш-шыя рэчы). Важную частку вырабау складаюць артэфакты, яшя былi зроблены мясцовымi рамеснiкамi пад уплывам iншаэтнiчных традыцый. Для першай храналагiчнай групы характэрным з'яуляецца вытвор-часць пласцiнчатых звярынагаловых бранзалетау, рэштш якiх зафiксаваны падчас даследавання вытвор-чага ювелiрнага комплексу XII - XIII стагоддзяу на тэрыторыi Вялiкага пасада. Звярынагаловыя бранзалеты часцей за усё звязваюць з балцкiм этшчным масiвам. Да мясцовай вытворчасцi трэба таксама ад-несцi трохвугольную ажурную накладку на драуляны посуд з выявай грыфона. Дадзены прадмет быу вы-кананы па вiзантыйскiх узорах полацшм майстрам. Сярод прадметау другой храналагiчнай групы выраз-ным прыкладам падобнай вытворчасщ з'яуляюцца шпiлькi "пус епi". Трэба адзначыць, што сярод гэтых прадметау пэуныя вщы i тыпы артэфактау адносяцца да мясцовай вытворчасцi. Гэта датычыцца манетападобных падвесак, некаторых крыжоу-цельнiкаУ, бранзалетау, пярсцёнкау i iншых артэфактау сляды вытворчасцi якiх зафшсаваны на тэрыторыi Полацка (лщейныя формы, нарыхтоую).
ЛIТАРАТУРА
1. Магалiнскi, ГУ. Ювелiрнае упрыгажэнне / I.У. Магалшсш // Археалогiя Беларусi: энцыклапед^1я: у 2 т. Т. 2: Л - Я; рэдкал.: Т.У. Бялова (гал. рэд.) [i iнш.]. - Мшск: Беларус. Энцыкл. iмя П. Броуш, 2011. - С. 442.
2. Наркевiч, Н.I. Скронев^1я упрыгажэнт жанч^1н Беларусi X - XIV стст. / Н.I. Наркевiч // БГЧ. - 2010. -№ 12. - С. 26 - 33.
3. Агапова, А.С. О способах ношения височных колец / А.С. Агапова, Т.Г. Сарачева // Российская археология. - 1997. - № 1. - С. 99 - 108.
4. Сабурова, М.А Женский головной убор у славян (по материалам Вологодской экспедиции) / М.А Сабурова // Советская археология. - 1974. - № 2. - С. 85 - 97.
5. Спицын, АА. Расселение древнерусских племен по археологическим данным / А.А. Спицын // Журнал М-во народ. просвещения. - СПб.: Тип. "В.С. Балашев и Ко", 1899. - С. 301 - 340.
6. Арциховский, А.В. Курганы вятичей / А.В. Арциховский. - М.: Изд-во РАНИОН, 1930. - 202 с.
7. Левашева, В.П. Височные кольца / В.П. Левашева // Труды ГИМ. - М.: Советская Россия, 1967. -Вып. 43: Очерки по истории русской деревни (X - XIII вв.). - С. 207 - 247.
8. Тарасау, С.В. Полацк IX - XVII стст.: Псторыя i тапаграфiя. - Мшск: Беларус. навука, 1998. - 183 с.
9. Седова, М.В. Украшения из меди и сплавов / М.В. Седова // Древняя Русь. Быт и культура. - М.: Наука, 1997. - С. 63 - 78.
10. Рябцева, С.С. Древнерусский ювелирный убор (основные тенденции формирования) / С.С. Рябцева. -СПб: Нестор-История, 2005. - 384 с.
11. Седов, В.В. Водь / В.В. Седов // Финно-угры и балты в эпоху средневековья. - М.: Наука, 1987. -С. 34 - 42.
12. Седов, В.В. Этнический состав населения северо-западных земель Великого Новгорода (IX - XIV вв.) / В.В. Седов // Советская археология. - 1953. - Т. XVIII. - С. 120 - 229.
13. Седова, М.В. Ювелирные изделия Древнего Новгорода (X - XV вв.) / М.В. Седова. - М.: Наука, 1981. - 194 с.
14. Кольчатов, В.А. Височные кольца Водской земли / А.В. Кольчатов // Новое в археологии СССР и Финляндии. - Л.: Наука, 1984. - С. 167 - 176.
15. Штыхов, Г.В. Древний Полоцк IX - XIII вв. / Г.В. Штыхов. - Минск: Наука и техника, 1975. - 136 с.
16. Равдина, Т.В. Типология и хронология лопастных височных колец / Т.В. Равдина // Славяне и Русь. -М.: Наука, 1968. - С. 136 - 142.
17. Дучыц, Л.У. Касцюм жыхароу Беларуа X - XIII стст. (паводле археалапчных звестак) / Л.У. Дучыц. -Мшск: Навука i тэхшка, 1995. - 80 с.
18. Козлова, А.В. Металлические украшения и предметы быта восточной традиции X - XV веков из раскопок в Пскове / А.В. Козлова // Археология и история Пскова и Псковской земли. - Псков: Ин-т археологии РАН, 2007. - С. 125 - 143.
19. Svetikas, Е. Lietuvos Didziosios Kunigaikstystes christianizacija XIV a. pab. - XV a.: archeologiniai radiniai su krikscioniskais simboliais. T. 1 / E. Svetikas. - Vilnius: Diemedzio leidykla, 2009. - 659 p.
20. Дучыц, Л.У. Завушнщы / Л.У. Дучыц // Археалопя Беларуси энцыкл.: у 2 т. Т. 1. А - К; рэдкал.: Т.У. Бялова (гал. рэд.) [i шш.]. - Мшск: Беларус. Энцыкл. iмя П. Броуш, 2009. - С. 347 - 348.
21. Чарауко, В.У. Праблема датавання познесярэднявечных грунтовых пахаванняу на курганна-жальшчным могшьнку каля в. Бiрулi Докшыцкага раёна (па матэрыялах даследаванняу 2011 г.) / В.У. Чарауко // Полацш музейны штогоднш: зб. навук. арт. за 2011 г.) / уклад. Т.А. Джумантаева, 1.П. Воднева, С.В. Нжалаева. - Полацк: НПГКМЗ, 2012. - С. 356 - 362.
22. Голубева, Л.А. Амулеты / Л.А Голубева // Древняя Русь. Быт и культура. - М.: Наука, 1997. - С. 153 - 166.
23. Покровская, Л.В. Ювелирные украшения Людина конца: систематизация и топография / Л.В. Покровская // Новгородские археологические чтения-3. - Великий Новгород: Новгор. гос. объед. музей-заповедник, 2011. - С. 255 - 269.
24. Даркевич, В.П. Древняя столица Рязанской земли: XI - XIII вв. / В.П. Даркевич, Г.В. Борисевич. - М.: Кругъ, 1995. - 448 с.
25. Алексеев, Л.В. Полоцкая земля (очерк истории Северной Белоруссии) в IX - XIII вв. / Л.В. Алексеев. -М.: Наука, 1966. - 296 с.
26. Корзухина, Г.Ф. Русские клады IX - XIII вв. / Г.Ф. Корзухина. - М.-Л.: Акад. наук СССР, 1954. - 157 с.
27. ПШнчук, Н.С. Раслшны, зааморфны i антрапаморфны матывы у дэкоры металiчных упрыгажэнняу Х - XIII стст. на беларусшх землях / Н.С. П!нчук // БГЧ. - 2010. - № 9. - С. 31 - 37.
28. Бубенько, Т.С. Средневековый Витебск: Посад - Нижний замок (X - первая половина XIV в.) / Т.С. Бубенько. - Витебск: ВГУ им. П.М. Машерова, 2004. - 276 с.
29. Лавыш, К.А. Художественные связи средневекового Полоцка со странами восточно-византийского мира / К.А. Лавыш // Псторыя i археалопя Полацка i Полацкай зямлг матэрыялы V мiжнар. навук. канф., Полацк, 24 - 25 кастр. 2007 г. - Полацк: НПГКМЗ, 2009. - С. 103 - 111.
30. Хвощинская, Н.В. Об этнической атрибуции подвесок с изображением головок быка / Н.В. Хвощинская // Славяне, финно-угры, скандинавы, волжские булгары. - СПб.: ИПК "Вести", 2000. - С. 246 - 253.
31. Дучыц, Л.У. Падвесш / Л.У. Дучыц, Э.М. Зайкоусш // Археалопя Беларуа: энцыкл.: у 2 т. Т. 2: Л - Я; рэдкал.: Т.У. Бялова (гал. рэд.) [i шш.]. - Мшск: Беларус. Энцыкл. iмя П. Броуш, 2011. - С. 153 - 154.
32. Зайкоусш, Э.М. Яшчэ раз да пытання пра падвесш з выявай галавы буйной рагатай жывёлы / Э.М. Зайкоусш // Пстарычна-археалапчны зборшк. - Мшск: 1н-т псторьи НАН Беларуа, 2008. -Вып. 23. - С. 168 - 178.
33. Успенская, А.В. Нагрудные и поясные привески / А.В. Успенская // Труды ГИМ. - М.: Советская Россия, 1967. - Вып. 43: Очерки по истории русской деревни (Х - ХШ вв.). - С. 88 - 132.
34. Томашевич, И.В. Языческие привески в виде миниатюрных хозяйственно-бытовых предметов с территории Беларуси / И.В. Томашевич // Матэрыялы па археалогп Беларуа. - Мшск: Беларус. навука, 2008. - Вып. 15. - С. 287 - 289.
35. Поветкин, В.И. Бубенчики-звонцы в древнем Новгороде (применение, способы производства, типология и хронология) / В.И. Поветкин // Российская археология. - 2009. - № 2. - С. 79 - 92.
36. Мальм, В.А. Привески-бубенчики / В.А. Мальм, М.В. Фехнер // Труды ГИМ. - М.: Советская Россия, 1967. - Вып. 43: Очерки по истории русской деревни (Х - ХШ вв.). - С. 133 - 148.
37. Дучыц, Л.У. Мас^чы / Л.У. Дучыц // Полоцкий летописец. - 1993. - № 1(20). - С. 13 - 18.
38. Зверуго, Я.Г. Древний Волковыск (X - XIV вв.) / Я.Г. Зверуго. - Мшск: Наука и техника, 1975. - 144 с.
39. Покровская, Л.В. Финно-угорские украшения в Новгороде XIII века / Л.В. Покровская // Русь в XIII веке: Древности тёмного времени; отв. ред. Н.А. Макаров, А.В. Чернецов. - М.: Наука, 2003. - С. 304 - 314.
40. Покровская, Л.В. Украшения с Людина конца (Находки Троицкого раскопа) / Л.В. Покровская // Родина. - 2009. - № 9. - С. 75 - 78.
41. Покровская, Л.В. Новгородские одежные булавки (X - XIII вв.) / Л.В. Покровская // Историческая археология. Традиции и перспективы (к 80-летию со дня рождения Д.А. Авдусина). - М.: Памятники исторической мысли, 1998. - С. 175 - 181.
42. Башков, А.А. Xристианские древности Беларуси конца X - XIV вв. (предметы христианского культа индивидуального использования) / А.А. Башков. - Минск: И.П. Логвинов, 2011. - 194 с.
43. Мусин, А.Е. Xристианизация Новгородской земли в IX - XIV вв. Погребальный обряд и христианские древности / А.Е. Мусин. - СПб.: Центр "Петербургское Востоковедение", 2002. - 272 с.
44. Седов, В.В. Эсты / В.В. Седов // Финно-угры и балты в эпоху средневековья. - М.: Наука, 1987. -С. 13 - 23.
45. Гуревич, Ф.Д. Древний Новогрудок (посад - окольный город) / Ф.Д. Гуревич. - Л.: Наука, 1981. - 160 с.
46. Штыхов, Г.В. Города Полоцкой земли (IX - XIII вв.) / Г.В. Штыхов. - Минск: Наука и техника, 1978. -168 с.
47. Клiмау, М.В. Асобныя аспекты развщця пауночнай части Вялжага пасада г. Полацка (па вышках археалалчных даследаванняу 2009 г. на вул. Ф. Скарыны) / М.В. Клiмау // Беларускае Падзвшне: вопыт, методыка i вышш палявых i мiждысцыплiнарных даследаванняу: у 2 ч. Ч. 1. - Наваполацк: ПДУ, 2011. - С. 55 - 64.
48. Люцинский могильник // Материалы по археологии России. - СПб.: Тип. Главного Управления Уделов, 1893. - № 14: Древности Северо-Западного края. Т. 1. Вып. 2. - 124 с.
49. Тарасау, С.В. Справаздача аб археалалчных доследах у Полацку i полацкай акрузе у 1993 г. / С.В. Тарасау // ААНД ДНУ "йстытут лсторыи" НАН Беларусь - № 1496.
50. Рябинин, Е.А. Языческие привески-амулеты Древней Руси / Е.А. Рябинин // Древности славян и Руси. -М.: Наука, 1988. - С. 55 - 58.
51. Мальм, В.А. Подковообразные и кольцевидные застёжки-фибулы / В.А. Мальм // Труды ГИМ. - М.: Советская Россия, 1967. - Вып. 43: Очерки по истории русской деревни (X - XIII вв.). - С. 149 - 190.
52. Авдусина, С.А. Подковообразные фибулы Гнёздова / С.А. Авдусина, Н.В. Ениосова // Труды ГИМ. -М.: ГИМ, 2001. - Вып. 124: Гнёздово. 125 лет исследования памятника. - С. 93 - 101.
53. Гора, З.Я. Типология кольцевидных фибул средневековой Латвии в археологическом материале / З.Я. Гора // Пстарычна-археалапчны зборшк. - Мшск: !н-т лсторып НАН Беларуа, 1995. - Вып. 6. - С. 183 - 188.
54. Магалшсш, 1У. Вытворчыя ювелрныя комплексы старажытнага Полацка (X - XVII стст.) / 1У. Магалшсю // Матэрыялы па археалогп Беларусь - Мшск: Беларус. навука, 2011. - Вып. 21: Вывучэнне археалалчных помшкау на тэрыторып Полацкай зямлi (да 1150-годдзя Полацка). - С. 115 - 121.
55. Дучыц, Л.У. Пярсцёнак / Л.У. Дучыц, В.М. Ляуко // Археалогш Беларусь энцыклапедыя: у 2 т. Т. 2: Л - Я; рэдкал.: Т.У. Бялова (гал. рэд.) р шш.]. - Мшск: Беларус. Энцыкл. iмя П. Броуш, 2011. - С. 237.
56. Сарачева Т.Г. Металлические перстни Днепровского Левобережья (конец IX - первая половина XIII в.) / Т.Г. Сарачева // История и эволюция древних вещей: сб. ст. - М.: Изд-во Моск. ун-та, 1994. - С. 85 - 99.
57. Михайлик, Л.П. Металлические перстни X - первой половины XIII века из Киева (хронология, типология) / Л.П. Михайлик // Российская археология. - 2006. - № 3. - С. 52 - 62.
58. Недошивина, В.Г. Перстни / В.Г. Недошивина // Труды ГИМ. - М.: Советская Россия, 1967. - Вып. 43: Очерки по истории русской деревни (X - XIII вв.). - С. 65 - 87.
59. Лысенко, П.Ф. Берестье / П.Ф. Лысенко. - Минск: Наука и техника, 1985. - 399 с.
60. Дучыц, Л.У. Браслаускае Паазер'е IX - XIV стст. / Л.У. Дучыц. - Мшск: Навука i тэхшка, 1991. - 120 с.
61. Булкин, В.А. Отчёт об археологических исследования Софийского собора и прилегающей к нему территории в 1978 г. / В.А. Булкин // ААНД ДНУ "Инстытут лсторып" НАН Беларусь - № 594.
62. Магалшсш, ГУ. Лщейныя формы i тыглi для плауш каляровых металау з тэрыторып Полацка X -XVII стст. / ГУ. Магалшсш // Матэрыялы па археалогп Беларусь Вып. 21: Вывучэнне археалалчных помшкау на тэрыторып Полацкай зямлi (да 1150-годдзя Полацка). - Мшск: Беларус. навука, 2011. -С. 184 - 193.
63. Седова, М.В. Суздаль в X - XV веках / М.В. Седова. - М.: Информ.-издат. агентство «Русский мир», 1997. - 320 с.
64. Седова, М.В. Ярополч Залесский / М.В. Седова. - М.: Наука, 1978. - 157 с.
65. Седова, М.В. Перстни-печати XV - XVII стст. из Суздаля / М.В. Седова, Н.М. Курганова // Историческая археология. Традиции и перспективы (к 80-летию со дня рождения Д.А. Авдусина). - М.: Памятники исторической мысли, 1998. - С. 231 - 236.
66. Сагановiч, Г.М. Справаздача аб правядзенш археалалчных даследаванняу у г. Полацку у жнут 1986 г. / Г.М. Сагановiч // ААНД ДНУ "!нстытут лсторып" НАН Беларусь - № 975.
67. Заяц, Ю.А. Бранзалет / Ю.А. Заяц, С.Я. Рассадзш, Т.С. Скрыпчанка // Археалопя Беларусь энцыкл.: у 2 т. Т. 1: А - К; рэдкал.: Т.У. Бялова (гал. рэд.) р шш.]. - Мшск: Беларус. Энцыкл. iмя П. Броуш, 2009. - С. 115.
68. Левашева, В.П. Браслеты / В.П. Левашёва // Труды ГИМ. - М.: Советская Россия, 1967. - Вып. 43: Очерки по истории русской деревни (X - XIII вв.). - С. 7 - 39.
69. Салауёу, А.А. Да вышкау археалапчных даследванняу на вулщы i завулках Ф. MipoHaBaM у 2005 -2006 гг. / А.А. Салауёу // Беларускае Падзвшне: вопыт, методыка i вынiкi палявых i мiждысцыплi -нарных даследаванняу: у 2 ч. Ч. 1. - Наваполацк: ПДУ, 2011. - С. 114 - 124.
70. Шноре, Э.Д. Асотское городище / Э.Д. Шноре // Материалы и исследования по археологии Латвийской ССР. Т. II. - Рига: Акад. наук Латвийской ССР, 1961. - С. 5 - 167.
71. Бубенька, Т.С. Ювелiрныя упрыгожванш Вщебска X - XIV стст. (па матэрыялах даследаванняу Шжняга замка) / Т.С. Бубенька // З гльй вякоу. Наш край: Псторыка-культаралапчны зб. - Мшск: Навука i тэхшка, 1993. - С. 110 - 131.
72. Дук, Д.У. Рэчавы комплекс з раскопак на Запалоцюм пасадзе старажытнага Полацка у 2004 i 2006 гадах / Д.У. Дук // Acta archaeologica Albaruthenica. Vol. V (Вып. 5); уклад. М.А. Плавшсш, В.М. Сiдaровiч. -Мшск: 1.П. Логвшау, 2009. - С. 19 - 45.
73. Тарасау, С.В. Полацкая ювелiрнaя вытворчасць / С.В. Тарасау // Археaлогiя Беларуси энцыкл.: у 2 т. Т. 2: Л - Я; рэдкал.: Т.У. Бялова (гал. рэд.) [i iнш.]. - Мiнск: Беларус. Энцыкл. iмя П. БроУкi, 2011. -С. 205 - 206.
74. Рэчавы швентар / Я.Г. Звяруга // Археалопя Белaрусi: у 4 т. Т. 3: Сярэдневяковы перыяд (IX - XIII стст.) / Я.Г. Звяруга [i шш.]; навук. рэд. П.Ф. Лысенка. - Мшск: Беларус. навука, 2000. - С. 370 - 423.
75. Загорульский, Э.М. Вищинский замок XII - XIII вв. / Э.М. Загорульский. - Минск: БГУ, 2004. - 159 с.
76. Сергеева, З.М. К изучению культурно-экономических связей западнорусских земель с Прибалтикой (по находкам звериноголовых браслетов) / З.М. Сергеева // КСИА. - М.: Наука, 1982. - Вып. 164: славяно-русская археология. - С. 30 - 35.
77. Тарасау, С.В. Курганны мойльшк каля в. Дзмираушчына Полацкага раёна / С.В. Тарасау, Л.У. Дучыц, Г.М. Семянчук // Пстарычна-археалапчны зб. - Мшск: 1н-т псторып НАН Беларуа, 1995. - Вып. 6. -С. 230 - 241.
78. Магалшсш, 1.У. Шнiлькi "пус ет" з тэрыторыi Полацка: клаафжацыя, хрaнaлогiя i праблема па-ходжання / 1.У. Мaгaлiнскi // Беларускае Падзвшне: вопыт, методыка i вынш палявых i мiждысцып-лiнaрных даследаванняу: у 2 ч. Ч. 1. - Наваполацк: ПДУ, 2011. - С. 78 - 83.
79. Бекцшееу, Ш.1. Некаторыя элементы адзення насельнщтва на тэрыторыi Белaрусi у X - XIV стст. / Ш.1. Бекцiнееу // Весцi АН БССР. Серыя грамад. навук. - 1990. - № 4. - С. 93 - 99.
80. Захаров, С.Д. Древнерусский город Белоозеро / С.Д. Захаров. - М.: Индрик, 2004. - 592 с.
81. Белорыбкин, Г.Н. Золотаревское поселение / Г.Н. Белорыбкин. - СПб. - Пенза: Изд-во ПГПУ, 2001. -200 с.
82. Лесман, Ю.М. Хронология ювелирных изделий Новгорода (X - XIV стст.) / Ю.М. Лесман // Материалы по археологии Новгорода. - М.: Новгород. археолог. экспедиция, 1988. - Ч. 1. - С. 29 - 98.
83. Дук, Д.У. Справаздача аб археалайчных даследаваннях на аб'екце "Узвядзенне помшка героям вайны 1812 г." у г. Полацку у 2009 г. / Д.У. Дук // ААНД ДНУ "1нстытут гiсторыi" НАН Беларуа. - № 2647.
84. Дук, Д.У. Справаздача аб археалапчных даследаваннях на тэрыторыi Запалоцкага пасада г. Полацка у 2010 г. / Д.У. Дук // ААНД ДНУ "1нстытут псторыГ' НАН Беларуа (на зацвярджэнш у палявым кaмiтэце).
85. Хвощинская, Н.В. Финны на западе Новгородской земли (по материалам могильника Залахтовье) / Н.В. Хвощинская. - СПб.: Дмитрий Буланин, 2004. - 290 с.
nacmyniy 15.06.2012
THE JEWELRY FROM THE TERRITORY OF ANCIENT POLOTSK (Х - XVII CENTURIES)
I. MAHALINSKI
In this article the author shows main conclusions about the study of the jewelry that were found on the territory of Polotsk during Х - XVII centuries. The author refers these products to 2 chronological groups -the end of X - XIII/XIV centuries and XIV - XVII centuries. Among these jewelry there are products that were made under the influence of other ethnic technological traditions, imported products, and the jewelry of local production.
