CC BY
4УДК 902:736.3«10/12»
СВ1НЦОВЫЯ ПЛОМБЫ XI - XIII стст. З ВЫЯВАМ1 СВЯТЫХ (У ЗБОРЫ НАЦЫЯНАЛЬНАГА ПОЛАЦКАГА Г1СТОРЫКА-КУЛЬТУРНАГА МУЗЕЯ-
ЗАПАВЕДН1КА)1
Л.Р. КАЛБЕКА
(Нацыянальны Полацт г^торыка-культурны музей-запаведтк) e-mail: kalbeka. lubou@gmail. com ORCID https://orcid.ors/0000-0002-1024-1874
Артыкул прысвечаны тэме свгнцовых пломбXI-XIII стст. з фондау Нацыянальнага Полацкага гкторыка-культурнага музея-запаведтка. Разгледжаны чатырнаццаць пломб з выявамг святых. Артэфакты часткова паходзяць з ггстарычных раёнау Полацка (Запалоцкага пасада (4 прадметы), Верхняга i Шжняга замкау (па адным прадмеце), а часткова з 'яуляюцца выпадковымi знаходкамi. З васьмi пломб, знойдзеных па-за раскопамi, 4 артэфакта выяулены на Запалоцюм пасадзе Полацка. Месца знаходш астатнiх чатырох пломб невядома. Памеры i вага пломб з выявамi святых адпавядаюць пломбам з iншымi выявамi.
Размеркаванне полацюх пломб з выявамi святых паводле класiфiкацыi С.В. Бялецкага выявша наяунасць новага разрада «святы - кропка у акружнасцях». Гэта дае падставу для пашырэння клаафкацьп i не выключае выяулення новых класау i разрадау пры апрацоуцы калекцый з тшых гарадоу Беларусi.
Ключавыя словы: свiнцовыя пломбы, сфрагктыка, Полацк.
Уводзшы. Свшцовыя пломбы - невялЫя па памерах кавалш свшца з адщснутыш на ix з двух бакоу выя-ваш - адна з найбольш не раскрытых у айчыннай пстарыяграфп катэгорый археалапчных артэфактау. У адроз-ненне ад свшцовых актавых пячатак, прызначэнне яшх дакладна вызначана па захаваных да нашага часу даку-ментах, пломбы дайшлi да нас у адарванасщ ад прадметау, яшя падцвярджалi або захоувал ад ускрыцця. Таму пытанне ix практычнага прызначэння з'яуляецца дыскусшным. Да сенняшняга часу дакладна не распрацаваны падыходы да вывучэння пломб, у поунай меры не раскрыты ix патэнцыял як пстарычнай крынiцы. Першым крокам у ix вывучэннi павiнна стаць выяуленне i публiкацыя пломб з музейных зборау. Артыкул прысвечаны увядзенню у навуковы зварот свшцовых пломб з выяваш святых, як1я былi знойдзены на тэрыторыi Полацка i захоуваюцца у зборы Нацыянальнага Полацкага псторыка-культурнага музея-запаведнiка (НПГКМЗ).
Асноуная частка. У лiтаратуры свшцовыя пломбы XI - XIII стст. атрымал назву «драпчынсюх», або «пломб драпчынскага тыпу» (па назве польскага горада Драпчын, дзе выяулены вялiкi маау артэфактау). Такя пломбы часта знаходзяць i на тэрыторш шшых гарадоу - Ноугарада, Пскова, Кiева, Полацка, Старой Ладап i iнш. [2, с. 72].
1снуе некальш версiй наконт прызначэння пломб. Згодна з iмi пломбы мага выкарыстоувацца у якасщ сведчанняу мытнай аплаты, знакау вытворчасщ, пасведчання грашовай ролi скурак пушных звяроу (так званых «футравых грошай»). Некаторыя пломбы маглi прывешвацца i да дакументау, выконваючы ролю невялЫх вю-лых пячатак [2, с. 74]. Аднак гэтае пытанне застаецца дыскусшным.
Знешне пломбы нагадваюць мшяцюрныя актавыя пячатк1. Трэба меркаваць, што тэхналопя вырабу пломб i пячатак была тоеснай i выглядала наступным чынам. Спачатку праз скразную адтулшу у свiнцовай нарыхтоуцы прапускауся шнур. Потым з дапамогай iнструмента нарыхтоука сцiскалася i фiксавала шнур. 1нструмент для вырабу пломб, верагодна, быу канструктыуна падобны да булатырыя - прылады для вырабу актавых пячатак -i уяуляу абцугi з матрыцамi [2, с. 14]. Пасля сщскання булатырый паквдау на сплюшчанай свiнцовай нарыхтоуцы адбпта-выявы з абодвух бакоу.
Пломбы пераважна меншыя па памерах за пячатю, але бываюць выключэнш. Прынцыповым адрозненнем пломбы ад пячатю з'яуляецца меншы памер адбггка, а не памер самога артэфакта. Свшцовая нарыхтоука для пломбы магла быць i большай за матрыцу з выявам^ але адбiтак на пломбах часцей за усё не перавышае 15 мм [2, с. 72].
Матэрыялы i метады. З улшам унiверсальнай тэxналогii вырабу найбольш прыдатнай асновай для клась фшацып гэтай катэгорыi прадметау з'яуляюцца не тэхналапчныя параметры, а выявы на пломбах. Распрацоука такой класiфiкацыi звязана з iмем археолага С.В. Бялецкага. Паводле яго, пломбы i пячатю можна падзялiць на класы i разрады. Крытэрыем вылучэння класау служаць катэгорыi выяу на аверсе. Унутры кожнага класа вылу-чаюцца разрады, крытэрыем падзелу на як1я выступаюць катэгорыi выяу на рэверсе прадмета. На сфрапстычным матэрыяле Пскова, Ноугарада, Старай Ладап С.В. Бялецюм было вылучана адзiнаццаць класау i сорак разрадау. Дадзеная клаафшацыя пазней была дапоунена новымi разрадамi, уведзенымi пасля апрацоую пломб з Курска. Даследчык зрабiу выснову аб магчымасщ пашырэння клаафтацып з улiкам новых палявых матэрыялау [3, с. 156]. Гэта клаафшацыя выкарыстана намi пры апрацоуцы пломб з фондау НПГКМЗ.
1 Артыкул падрыхтаваны у межах Дзяржаунай праграмы навуковых даследаванняу «Грамадства i гуманiтарная бяспека беларускай дзяржавы» на 2021-2025 гг. (падпраграма «Псторыя», задание «Археалапчная спадч^1на як фактар забеспячэння гуманiтарнай бяспекi беларускага грамадства», праект «Гаспадарка, культурным традыцш i насельнщтва Полацка i Полацкага Падзвiиия у эпоху станаулення i развшця пстарычных форм беларускай дзяржауиасцi у IX-XVIII стст.»).
У фондах НПГКМЗ захоуваецца 74 свшцовыя пломбы XI - XIII стст. З ix выявы святых маюцца на чатыр-наццацi артэфактах, якiя i шслужылТ крынiчнай базай нашага даследавання. Большасць з ix (8 прадметау) адно-сiцца да выпадковых знаходак з тэрыторыi Полацка, перададзеных у музей краязнауцамi С. Мixейкам i А. Бель-чыкавым. Пры гэтым месцы выяулення чатырох артэфактау невядомы, пакольк1 яны паступш у музей пасля смерцi С. Мixейкi без суправаджальнай iнфармацыi. Астатшя чатыры пломбы знойдзены на тэрыторьп Нiжняга замка. Шэсць прадметау паходзяць з археалапчных раскопак Г.В. Штыхава, Д.У. Дука, А.Л. Коца. Пры гэтым у раскопах на тэрыторш Верхняга i Нiжняга замкау Полацка выяулена па адным артэфакце; у раскопак на Запа-лоцкiм пасадзе - 4 пломбы [4, с. 37]. Адзначым, што распачатыя у 2019 г. маштабныя археалапчныя раскопк i нагляды за будаунiчымi i землянымi работамi на тэрыторыi Верхняга замка значна павятчаць як увогуле калек-цыю свiнцовыx пломб з тэрыторыi Полацка, так i колькасць пломб з выявшТ святых [5]. Дыяметр пломб з выяваш святых, што захоуваюцца у зборы НПГКМЗ, вагаецца ад 10 да 18 мм (для прадметау, форма яшх адрозтваецца ад круглай, за дыяметр прымауся найбольшы памер). МЫмальная вага артэфактау з вывучанай калекцып складае 0,9 г, максiмальная - 4,5 г. Па памерах i вазе пломбы з выявшТ святых не адрозтваюцца ад пломб з тшыт выявамг
Каталог пломб з sbrnsaMi святых. Атшам свшцовыя пломбы з выявамi святых больш падрабязна, выка-рыстаушы клаафшацыю С.В. Бялецкага.
Разрад И/2. Крыж - святы
1. (мал. 1, 1). Av.: выява чатырохканцовага працвiушага крыжа. Rev.: выява святога. Памер: 12x14x4 мм. Вага: 3,3 г. Знойдзена: Верхш замак, 1967 г. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 002720/163.
2. (мал. 1, 2). Av.: выява працвiушага крыжа. Rev.: выява святога. Памер: 11x14x3 мм. Вага: 2,5 г. Знойдзена: Запалоцк пасад, 1994 г. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 013017.
3. (мал. 1, 3). Av.: выява працвiушага крыжа. Rev.: выява святога. Памер: 14x15x4 мм. Вага: 4,5 г. Знойдзена: з калекцыи выпадковых знаходак С. Мixейкi. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 027206.
4. (мал. 1, 4). Av.: выява чатырохканцовага працвiушага крыжа. Rev.: выява святога. Памер: 10x12x3 мм. Вага: 1,6 г. Знойдзена: з калекцып выпадковых знаходак С. Мixейкi. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 027207.
5. (мал. 1, 5). Av.: выява чатырохканцовага працвiушага крыжа. Rev.: выява святога. Памер: 11x12x3 мм. Вага: 2,1 г. Знойдзена: з калекцып выпадковых знаходак С. Мixейкi. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 027208.
6. (мал. 1, 6). Av.: выява чатырохканцовага прадаушага крыжа. Rev.: паясная выява святога. Памер: 15x13x3 мм. Вага: 1,83 г. Знойдзена: Запалоцш пасад, 2012 г. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 039917.
7. (мал. 1, 7). Av.: выява чатырохканцовага прадаушага крыжа у лшейным абадку. Rev.: паясная выява святога у лшейным абадку, лж сапсаваны вострым прадметам. Памер: 10x11x4 мм. Вага: 1,96 г. Знойдзена: Запалоцш пасад, 2012 г. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 039918.
8. (мал. 1, 8). Av.: выява шасщканцовага крыжа. Rev.: выява святога з вусам^ у кропкавым абадку. Памер: 13x16x3 мм. Вага: 2,22 г. Знойдзена: Запалоцш пасад, 2013 г. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 039949.
Разрад VI/1. Святы - святы
9. (мал. 1, 9). Av.: выява святога. Rev.: выява святога. Памер: 13x14x3 мм. Вага: 1,8 г. Знойдзена: Запалоцш пасад, 2011 г. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 031436.
10. (мал. 1, 10). Av.: выява святога. Rev.: выява святога. Памер: 10x13x2 мм. Вага: 0,9 г. Знойдзена: Запалоцш пасад, 2012 г. Захоуваецца: НПГКМЗ НД 008119.
Разрад VI/3. Святы - лтара.
11. (мал. 1, 11). Av.: выява святога. Rev.: выява лтгары. Памер: 12x13x2 мм. Вага: 1,5 г. Знойдзена: з калек-цып выпадковых знаходак С. Мixейкi. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 027202.
12. (мал. 1, 12). Av.: выява святога. Rev.: выява лиары. Памер: 15x18x4 мм. Вага: 3,3 г. Знойдзена: Запалоцш пасад, 2010 г. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 030239.
Без разрада. Святы - кропка у акружнасцях
13. (мал. 1, 13). Av.: выява святога. Rev.: выява кропш у дзьвух акружнасцях. Памер: 12x14x4 мм. Вага: 2,4 г. Знойдзена: Запалоцш пасад, 2010 г. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 030240.
Аналогш у клааф^ацыи С.В. Бялецкага выяве "кропка у акружнасцях" няма. Адпаведна, мы маем справу з новым разрадам.
Дэфектная пломба
14. (мал. 1, 14). Av.: паясная выява святога з крыжом пакуттка у лшейным абадку. Rev.: выява неразборл1вая. Памер: 12x12x3 мм. Вага: 2,04 г. Знойдзена: Нтт замак, 2014 г. Захоуваецца: НПГКМЗ КП 039505.
Выявы на пломбах. Адбита булатырыя з абодвух бакоу бачны на трынаццащ прадметах з разглядаемых чатырнаццащ. Дзве пломбы маюць выявы святых з абодвух бакоу (№№ 9-10). На васьмi пломбах на адным баку змешчаны адбггак крыжа, на друпм - святога (№№ 1-8). Выявы святога i лтгары на розных баках сустракаюцца на двух артэфактах (№№ 11-12). На адной пломбе выяулены кропка у дзвюх акружнасцях i святы (№ 13). На адным артэфакце выява захавалася тольш з аднаго боку (№ 14).
О 1 2 3 см
Малюнак 1. - Свшцовыя пломбы з выявамп святых XI - XIII стст. з фондау Нацыянальнага Полацкага
псторыка-культурнага музея-запаведшка
Усяго на аверсах i рэверсах пломб маецца 27 адбитау. Шаснаццаць з ix прадстаулены выявамi святых, 8 -выяваш крыжа, 2 - выявамi лiтар, 1 уяуляе сабой выяву кропк1 у акружнасцях. Стан заxаванасцi прадметау i якасць большасц адбитау святых не дазваляюць убачыць дробныя дэталi выяу. Добрай захаванасцю, выраз-насцю адбитау i высокай дэтал1зацыяй выяу вылучаюцца 5 пломб (№№ 2, 8-9, 13-14, мал. 1). Выявы на ix маюць зауважныя дробныя дэталi. Адбита святых прадстаулены паяснымi выявамi (6 пломб, №№ 2-3, 6, 9 - аверс i рэверс, 12, 14), пагрудньеш выявамi (4 пломбы, №№ 1, 10 - аверс i рэверс, 11, 13), тольш лiкамi святых (4 пломбы, №№ 4-5, 7-8). Выявы святых, змешчаныя на абодвух баках пломб, маюць аднолькавы «фармат»: паясны на пломбе 9 i пагрудны на пломбе 10.
На уах выявах святых прысутшчае нiмб, пераважна у выглядзе лiнii. У двух выпадках ён мае выгляд ланцужка з кропак (№№ 8, 9-аверс). Стан выявы святога на трох прадметах (№№ 5-7) не дазваляе вызначыць шяшх асабл1васцей iканаграфii. У астатнix выпадках можна казаць пра пэуныя прыкметы. У адным выпадку складкамi вопратш перадаецца наяунасць святарскага адзення (№ 9). На пломбах №№ 2 i 13 змешчаны адпаведна паясная i пагрудная выявы святых у галауных уборах, што нагадваюць княсшя шапкi. Гэты атрыбут з'яуляецца iканаграфiчнай прыкметай святых князёу. Не выключала, што мы маем справу з выяваш святога Барыса i/або святога Глеба. На выяве святога з пломбы № 8 валасы абазначаны кропкамi. Не выключана, што таим чынам пазначана курчавасць валасоу. Святы мае доупя вусы i бараду. У сукупнасцi гэта можа указваць на святога Фё-дара Страцшата, як1 малявауся з аналагiчнымi асаблiвасцямi.
З васьмi адбiткау крыжоу восем выяу прадстаулены чатырохтанцовым^ адна (№ 8) - шасцiканцовым крыжам. З чатырохканцовых крыжоу адзiн з'яуляецца звычайным, сем - працвiушымi, ад аснавання як1х у два баю i уверх адыходзяць лiнii. Лши сiмвалiзуюць вшаградныя лозы, што з'яуляюцца велшодным сiмвалам, шырока распаусюджаным у Вiзантыi i Старажытнай Русi.
Адносна невял1кая выбарка свiнцовыx пломб з выявамi святых, якая захоуваецца у фондах НПГКМЗ, характарызуецца адноснай разнастайнасцю выяу. Разам з тым, можна казаць аб наяунасщ некаторых асабл1вас-цей (выявы святых, як правша, маюць шмб у выглядзе лши; камб^юцца з крыжам на адваротным боку; пера-важаюць чатырохканцовыя прадаушыя крыжы). Не выключана, што вывучэнне выяу на пломбах i ix камбшацый выявщь наяунасць iншыx статыстычных заканамернасцей. Пацвердзiць цi абвергнуць гэта дазволщь разгляд адбiткау на вялжай выбарцы артэфактау. Перспектыунай бачыцца распрацоука фармалiзаванага апiсання выяу i камбшацый выяу на свшцовых пломбах (i пячатках) з наступнай ix статыстычнай апрацоукай.
Заключэнне. Так1м чынам, чатырнаццаць свшцовых пломб з фондау Нацыянальнага Полацкага псторыка-культурнага музея-запаведнiка маюць выявы святых. Артэфакты часткова паходзяць з раскопак на Запалоцшм пасадзе (4 прадметы), Верxнiм i Шжшм замках (па адным прадмеце), а часткова з'яуляюцца выпадковывш знаход-камь З васьмi пломб, знойдзеных па-за раскопам^ 4 артэфакты выяулены на Запалоцшм пасадзе Полацка. Месца знаходк астатшх чатырох пломб невядома. Памеры i вага пломб з выявамi святых адпавядаюць пломбам з ш-шымi выявамь
Адбiткi характарызуюцца разнастайнасцю, але зауважны некаторыя тэндэнцыi. Так, выявы святых пераважна камбшуюцца з адбiткамi крыжа на адваротным баку, прычым пераважаюць чатырохканцовыя працвiушыя крыжы. Не выключана, што на двух пломбах выяулены святыя Барыс i/або Глеб i Фёдар Страцшат. Размеркаван-не полацк1х пломб з выявамi святых паводле класiфiкацыi С.В. Бялецкага, выявша наяунасць новага, раней не ашсанага разрада «святы - кропка у акружнасцях». Гэта дае падставу для пашырэння клаафшацып i не выключае выяулення новых класау i разрадау пры апрацоуцы калекцый з iншыx гарадоу Беларусь
Перспектыуным бачыцца параунанне усяго маава свiнцовыx пломб, як1я паходзяць з Полацкай зямлi i захоуваюцца у музейных зборах i навуковых фондах, па стандартызаванай праграме з фармалiзаваным атсан-нем выяу i наступнай статыстычнай апрацоукай вышкау.
Л1ТАРАТУРА
1. Археалапчныя знаходк з асабiстай калекцш С.Л. М!хейю. Каталог / уклад. Н.Г. Лугша. - Полацк : НПГКМЗ, 2010. - 174 с.
2. Белецкий, С.В. Введение в русскую допетровскую сфрагистику: учеб. пособие / С.В. Белецкий. - СПб. : Б.и., 2001. - 192 с.
3. Белецкий, С.В. Свинцовые пломбы из раскопок в Курске в 2016 г. / С.В. Белецкий, Р.С. Веретюшкин, К.В. Горлов // Записки Института истории материальной культуры. - 2017. - № 16. - С. 146-159.
4. Дук, Д.У. Старажытны Полацк: новыя даныя па вышках раскопак на тэрыторыi Кжняга замка у 2014 годзе / Д.У. Дук, А.Л. Коц // Матэрыялы па археалогп Беларусь - Мнск : Беларуская навука, 2016. - Вып. 27 : Вынш даследавання першабытных i сярэдневяковых старажытнасцей Беларус у 2013-2014 гадах / навук. рэд. В.М. Ляуко. - С. 31-41.
5. Левко, О.Н. Начальный этап новых исследований Верхнего замка Полоцка (2018-2020 гг.) / О.Н. Левко, И.В. Магалинский, П.М. Кенько, А.Л. Коц, В.В. Черевко, А.А. Соловьев, Л.Г. Калбеко // Беларускае Падзвшне: вопыт, методыка i вынш палявых i мiждысцыплшарныx даследаванняу : зб. арт. V мiжнар. навук. канф., Полацк, 15-16 крас. 2021 г. / Полац. дзярж. ун-т ; пад агульн. рэд. А.1. Корсак (адк. рэд.), В.У. Чарауко, У.Я. Аусейчыка. - Наваполацк : Полац. дзярж. ун-т, 2021. - С. 48.
Пастушу 30.06.2022
СВИНЦОВЫЕ ПЛОМБЫ XI - XIII вв. С ИЗОБРАЖЕНИЯМИ СВЯТЫХ (В СОБРАНИИ НАЦИОНАЛЬНОГО ПОЛОЦКОГО ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНОГО
МУЗЕЯ-ЗАПОВЕДНИКА)
Л.Г. КАЛБЕКО
Статья посвящена теме свинцовых пломб XI - XIII вв. из фондов Национального Полоцкого историко-культурного музея-заповедника. Рассмотрено четырнадцать пломб с изображениями святых. Часть артефактов найдена в исторических районах Полоцка (Заполоцкий посад (4 экз.), Верхний и Нижний замки (по 1 экз.), часть является случайными находками. Место находки остальных четырех пломб неизвестно. Размер и вес пломб с изображениями святых соответствуют пломбам с другими изображениями.
Распределение полоцких пломб с изображениями святых в соответствии с классификацией С.В. Белец -кого выявило наличие нового разряда «святой - точка в окружности». Это дает основание для расширения классификации и не исключает открытия новых классов и разрядов при обработке коллекций из других городов Беларуси.
Ключевые слова: свинцовые пломбы, сфрагистика, Полоцк.
LEAD SEALS OF THE 11th - 13th CENTURIES WITH IMAGES OF THE SAINTS (FROM THE COLLECTION OF THE POLOTSK NATIONAL HISTORICAL AND CULTURAL MUSEUM-RESERVE)
L. KALBEKA
The article is devoted to the lead seals of the 11 th-13th centuries from the funds of the National Polotsk Historical and Cultural Museum-Reserve. Fourteen seals with images of saints were considered. Some of the artifacts were found in the historical districts of Polotsk (Zapolotsky Posad (4), Upper and Lower Castles (1 each), some are random finds. The location of the other four seals is unknown. The size and weight of seals with images of saints correspond to seals with other images.
Distribution of Polotsk seals with images of saints according to the classification of S. V. Beletsky revealed the presence of a new category «saint - a point in a circle». This gives grounds for expanding the classification and does not exclude the discovery of new classes and categories when processing collections from other cities of Belarus.
Keywords: lead seals, sigillography, Polotsk.
