CC BY
3УДК 94(5)
ЖЫЛЛЁВА-ГАСПАДАРЧЫЯ КОМПЛЕКСЫ X-XVIII СТСТ. Н1ЖНЯГА ЗАМКА ПОЛАЦКА
(ПА ВЫШКАХ РАСКОПАК 2014 ГОДА)
А.Л. КОЦ (Полацк дзяржауны утверстэт)
Археалаггчныя даследаванш стрэлк Шжняга замка у Полацку был1 праведзены у 2014 годзе. Падчас раскопак даследавалгся культурныя напластаванш Х—XVIII стст. i больш ранняга перыяду, ста-ражытныя могшю, матэрыяльная культура палачан, будаутчы матэрыял храма XII ст i iнш. У раскопе зафжсавана 17 жыллёва-гаспадарчых комплексау. Умовы культурнага слою не захоуваюць тут арга-нiчных рэчывау, таму комплексы вылучалiся па рэшткам печау, плямам культурнага пласта, маце-рыковым ямам, канцэнтрацьп керамт (развалам гаршкоу) у гаспадарчай прасторы i iнш. Найбольшая колькасць зафжсаваных комплексау прыпадае на перыяд X—XIII стст. У канструкцыях печау ста-ражытнарускага перыяду акрамя камянёу i глты выкарыстоувалкя фрагменты плтфы. У пач. XVI ст. з 'яуляюцца дамы на каменным падмурку. Стрэлка Шжняга Замка у XVII—XVIII стст. не вызначаецца актыунай забудовай. На гэты перыяд прыпадае канчатковае разбурэнне храма XII ст.
Ключавыя словы: Полацк, Шжш замак, стрэлка Шжняга замка, жыллёва-гаспадарчы комплекс, печ.
Уводзшы. Шжш замак з'яуляецца надзвычай щкавым археалапчным помшкам Полацка. На тэры-торьп замка фшсуюцца культурныя напластаванш i археалапчныя знаходш ад пачатку засялення тэры-торьп горада у жалезным веку да нашага часу. Акрамя таго, дадзеная тэрыторып спазнала найбольш актыуныя тапагpафiчныя змены у сувязi са шматлiкiмi перабудовамi.
Летам i восенню 2014 г. на тэрыторыi так званай стрэлш Нiжняга замка старажытнага Полацка праводзiлiся археалапчныя раскопш. Даследаваннi ажыццяулялкя Д.У. Дукам i А.Л. Коцам на падставе Дазвола па форме № 1 № 2705, выданага на iмя Д.У. Дука 1нстытутам гiсторыi НАН Беларусь Помнiк знаходзiцца у самай пауночнай частцы Нiжняга замка на стромшм беразе р. Палаты (вышыня ад урэзу вады 25 м) i выступае мысам у бок старажытнага полацкага гара^шча. Быу закладзены раскоп Г-падобнай формы агульнай плошчай 162 м2. Памеры раскопа 12 х 18 м. Умоуна ён быу падзелены на тры частк1: заходнюю, усходнюю i пауднёвую. Раскоп разбиты на квадраты памерам 2 х 2 м i мае нас-тупную нумарацыю: па лiнii поунач-поудзень квадраты нумаруюцца ад 1 да 9, па лшй захад-усход - ад А да Е. Верхшя напластаванш Х1Х-ХХ стст. былi зняты тэхнiкай загадзя да пачатку раскопак. Разборка культурнага слоя ажыццяулялася па умоуным пластам (0,2 м). Пасля кожнага знятага пласта пра-водзшася зачыстка i фшсацыя аб'ектау гарызантальнай стратыграфй. Агулам налiчваецца 6 умоуных пластоу.
Гiсторыя помпика археалогп. Найбольш раннiя знаходк1 з дадзенай тэрыторыi датуюцца перыядам жалезнага веку. Менавгга падчас згаданых раскопак была знойдзена керамжа днепра-дзвiнскай культуры i фiбула III ст. н.э. Асобныя знаходк1 (ганяныя праслiца i керамжа) сведчаць аб прысутнасцi тут прадстаушкоу банцарауска-тушамлiнскай культуры. Па вынiках раскопак у 2008 г. i у 2014 г. было высветлена, што у трэццяй чвэрцi I тыс. на дадзенай тэрыторыi iснавала селшча пры гарадзiшчы. Русла Палаты, якое сёння аддзяляе стрэлку Н1жняга замка ад гарадзшча, у той час яшчэ не iснавала. Археалапчныя знаходш выразна сведчаць аб перыядзе пражывання насельнiцтва культуры смаленска-полацк1х доупх курганау у канцы I тыс. н.э. У больш позш час пляцоука Нiжняга замка пераутвараецца у селiшча-перадграддзе пры Полацк1м гара^шчы (дзяцiнцы). У першай палове XI ст. селшча-перадграддзе разрастаецца у гарадсш пасад, як1 атрымлiвае назву ВялЫ. На перыяд XII-XIII стст. прыпадае асноуная iнтэнсiунасць жыцця на першапачатковым гарадзiшчы, дзе размяшчалася княжаская рэзщэнцыя i дамы багатых палачан [2, с. 58; 1, с. 23]. У сувязi з гэтым у XII ст. на акрэсленай тэрытор1>п побач з гара-дзiшчам узводзяць мураваны храм, пры як1м у далейшым былi арганiзаваны могiлкi. Магчыма, што разбурэнне гэтага храма, помшка полацкай школы дойлвдства XII ст., прыпадае на XVII ст.
У сярэдзше XVI ст., калi Полацк у часе Шфлянцкай вайны быу захоплены маскоУскiмi войскамi !вана Грознага, адбываюцца маштабныя тапаграфiчныя змены цэнтральнай частк1 горада, адным з вышкау як1х было узвядзенне Шжняга замка. Пашж Вялiкiм пасадам i гарадзiшчам было пракладзена новае русла Палаты, а таксама быу узведзены магутны вал вакол Нiжняга замка. Падчас пракопвання русла пауднёвая ускраша гарадзiшча i частка стрэлш Шжняга замка былi знiшчаны. Слой чырвонай rai-ны, як1 быу выуялены падчас раскопак у 2008 г., з'яуляецца маркерамi будаунiцтва вала Шжняга замка
[1, с. 22]. У раскопе 1 (2014 г.) аднародны слой глшы не зафжсаваны. Тут глша размешчана дысперсна, у выглядзе плямау i лшзау (магутнасцю да 0,2 м). Найбольшая канцэнтрацыя дадзеных плямау i лшзау каля заходняй сценк1 раскопа, у непасрэднай блiзасцi да раскопа 1 (2008 г.). Магчыма, з глшы был1 зроблены падсыпш для нiвелiроyкi пляцоуш стрэлш Н1жняга замка. Таксама дадзены тэзю пад-цвярджаюць матэрыялы С.В. Тарасава, як1 азначае, што слой глшы пакладзены на розных глыбiнях i мае магутнасць ад 0,1 м да 0,4 м [6, с. 26]. Азначаны пласт выразна падзяляе стратыграфш на "далiвонскi" i "паслялiвонскi" перыяды.
Гiсторыя археалагiчнага вывучэння помшка. Археалагiчнае вывучэнне стрэлк1 Нiжняга замка было распачата Г.В. Штыхавым у 1962 г., яш шляхам шурфоуш зафжсавау магутнасць культурных нап-ластаванняу. Ён сумесна з М.К. Каргерам даследавау завал плшфяной канструкцыi, якая, па iх меркаванню, магла быць рэшткамi мураванага храма [7]. 1х працу працягнуу П.А. Рапапорт у 1976-1977 гг. 1м было закладзена некальш шурфоу i раскоп на месцы храма. Па вынiках раскопак П.А. Рапапорт зрабiy варыянт рэканструкцыi царквы [5]. Далей даследаваннi тут 6brni праведзены С.В. Тарасавым у 1989 г. У 2008 г. Д.У. Дукам побач з заходшм схшам помнiка была раскапана пляцоука плошчай 40 м2. У раскопе выразна зафжсавана стратыграфiя помнiка i выяулены 2 жылёва-гаспадарчыя комплексы [3, с. 18, с. 21].
Стратыграфiя культурных напластаванняу раскопа 2014 г. Культурны слой на стрэлцы Шжняга замка можна падзялiць на 3 стратыграфiчныя гарызонты: другая палова XVI-XVIII стст., XIV-першая палова XVI стст., Х-Х111 стст. У раскопе 1 2014 г. выяулена 17 жыллёва-гаспадарчых комп-лексау. Жыллёва-гаспадарчы комплекс (далей - ЖГК) - гэта шэраг пабудоу адной сядзiбы, асобныя будынш цi iх частк1 (рэштш печы, плямы культурнага пласта, мацерыковыя ямы, развалы гаршкоу i шш.), як1я могуць марк1раваць пабудовы. Як правша, яны аб'яднаны агульнай калекцыяй знаходак ^нды-ввдуальных i масавых) i маюць вузк1я храналапчныя межы, у палявой дакументацыi жыллёва-гас-падарчыя комплексы вызначалiся як археалапчныя аб'екты цi мацерыковыя ямы.
З-за дрэннай захаванасцi аргашчных матэрыялау i шматлЫх перабудоу, як1я закранулi стэлку Шжняга замка у XVI-XVIII стст., памеры сядзiбных надзелау на дадзенай тэрыторьп вызначыць не атры-малася.
Усе жыллёва-гаспадарчыя комплексы падзелены таксама на тры групы адносна трох стра-тыграфiчных гарызонтау. Колькасць ЖГК размеркавана наступным чынам: 1 гарызонт - 2 ЖГК, 2 гарызонт - 5 ЖГК, 3 гарызонт - 10 ЖГК. Для спрашчэння атсання у назве кожнага жыллёва-гаспа-дарчага комплекса прысутшчаюць 2 лiчбы. Першая лiчба азначае парадкавы нумар комплекса, другая лiчба пазначае, да якога стратыграфiчныга гарызонту ён адносiцца, напрыклад, жыллёва-гаспадарчы комплекс 3-1 (ЖГК 3-1).
Вылучэнне ЖГК зроблена без прывязш адзш да аднаго, г. зн. вызначаныя аб'екты не сшхра-шзаваныя памiж сабою. Пры даследаваннi жыллёва-гаспадарчых комплексау ужывауся усебаковы аналiз кожнага вылучанага аб'екта: разглядалiся стратыграфiчныя напластаваннi у сукупнасцi з шды-вiдуальнымi i масавыЕШ знаходкамi. Асноунай крынiцай па вызначэнш храналогii комплесау выступае керамiчны матэрыял (табл. 1).
Верхт (першы) стратыграфты гарызонт складаецца са слою светлашэрага колеру i праслоек чырвонай глiны. У цэнтры пауднёвай части ён моцна пашкоджаны перакопамi ад пахаванняу. Сярэдняя магутнасць першага стратыграфiчнага гарызонта каля 0,4 м (на асобных аб'ектах да 0,6 м), без улшу ям, як1я даходзяць да мацерыковай паверхнi. Праслойк1 аднароднай глiны перыяду Лiвонскай вайны зафжсаваны у паУднёва-заходнiм куце раскопа памерам 2,5 х 2,3 м i каля пауночнай сценк1 раскопа памерам 1 х 1,9 м. Магутнасць праслоек вагалася у межах 0,1-0,3 м. У шшых выпадках дробныя лiнзы чырвонай аднароднай глiны фжсавалкя па усёй плошчы раскопа. Пад глiнай сустракаюцца праслойк1 цёмнакарычневага колеру з чырвонай глшай. У пауднёва-заходшм куце раскопа у гэтым слое фжсуюцца i кавалк1 вугалю.
На дадзеным месцы, у кв. А4, А5, Б4, Б5, В5, вызначаны рэштк1 пабудовы (ЖГК 3-1), якую вызначае пляма гумусавага слою зямлi з кавалкамi глiны i yкрапiнамi вуглю. Асобныя межы пабудовы акрэ^ваюць рэштк1 драулянай канструкцыi у выглядзе двух спарахнелых бярвенняу, як1я ляжаць перпендыкулярна адзiн аднаму i у дыяганаль адносна сетк1 квадратау. Знаходш (мал. 1) з жыллёва-гаспа-дарчага комплексу прадстаулены гузiкам, свiнцовай куляй, цвжом падкавякам, iголкай, рыбалоуным кручком, шарыкам для гульнi, фрагментам нажа, фрагментам стрэмеш, нажом з прыкметамi другаснага выкарыстання, касцяной порхлiцай, дэкаратыуным цвiком. Масавы матэрыял (фрагменты керамiчнага посуду) вызначае час датавання ЖГК 3-1 у межах другой паловы XVII стст. Гумусавы культурны слой з украпiнамi вуглю i шмат керамш вызначаюць пабудову жылую, альбо для захавання прыпасау.
Таблща 1. - Распаусюджанне венцау кералпчных гаршкоу па жыллёва-гаспадарчым комплексам з раскопа 1 на ЕНжшм замку у 2014 г.
9
Малюнак 1. - ЗнаходК з жыллёва-гападарчага комплексу 3-1
У кв. Е3, Е4, Е5, Е6, Е7 зафшсавана канструкцыя позняга паходжання, якая маршравана як аб'ект 1 (ЖГК 1-1) (мал. 2:1). У кв. Е3 i Е7 (умоуны пласт 2) выяулены рэштш падмуркау у выглядзе выкладзеных у шэраг камянёу. Шэрагi камянёу выцягнуты па лiнii захад-усход на даужыню да 2 м ад усходняй сценш раскопа. Камянi падмуркау кв. Е3 дадаткова зафшсаваны фрагментамi плшфы. Даужыня канструкцыi перывашае 9 м. Прастора памiж падмуркамi у азначаных квадратах запоунена слоем дробна-бiтай цэглы (плiнфы?) з вапнавай рошчынай-цамянкай i фрагментамi фрэсак. На месцы дадзенай канструкцьи выяулены шэрагi упускных пахаванняу. У квадратах па лiнii Д (кв. Д3, Д4, Д5, Д6, Д7) шчыльнасць бiтай цэглы з вапнай зшжаецца, але складае значную частку культурнага слою. Дадзенае запауненне пабудовы вызначае адзiн з этапау разбурэння царквы. На захад ад ЖГК 1-1, у кв. Д4 i Г4, выяулена адмостка з плшфы (маршравана як аб'ект 3) (мал. 2:1). Аб'ект знаходзщца у непасрэднай блiзасцi да апiсанай пабудовы. Плшфа пакладзена у два рады на вапнавую рошчыну. Паказальна, што у аб'екце 3 старажытная цэгла выкарыстоувалася другасна. Пераважна уся плшфа бггая, цэлых фрагменту не зафшсавана. Некаторыя кавалкi плiнфы былi разламаны i крышылiся. Памер зафiксаванага аб'екту 1 х 1,5 м. Памiж цаглiнамi знойдзены жалезныя ключык, лучшк, шкляны слоiк, а таксама фрагменты плшфы са знакамi на тарцах (мал. 3). Магчыма, што плшфяную вымастку можна вызначыць як ганак пабудовы (ЖГК 1-1). Прызначэнне ЖГК 1-1 не вызначана. Паводле археалапчных знаходак i стратыграфii культурнага пласта датаваць яго можна у межах XVII ст.
Сярэдт (друг0 стратыграфтны гарызонт мае сярэднюю магутнасць да 0,6 м. У пауднёва-усходшм куце раскопа фшсуецца слой з бггай цэглы (плшфы?) i вапнавай рошчыны без дамешак. Ён перакрывае слой зямлi чорнага колеру, яш пашкоджаны пахаваннямi. У шжняй частцы сярэдняга стра-тыграфiчнага гарызонта (чацвёрты умоуны пласт) у пауднёва-усходшм куце раскопа выяулены шэраг пахаванняу, яшя пакладзены вельмi шчыльна адно да аднаго, i шмат костак, як1я не маюць анаташчнага парадку (перадкладзеныя). Агулам, увесь слой зямлi другога гарызонта чорнага колеру з дамешкаш кавалкау гл1ны i вугалю.
1-1 -»-ни
Малюнак 2. - П штрафы культурнага слоя на узроуш умоуных пластоу 2 (1) i 3 (2)
Малюнак 3. - Знаходш з жыллёва-гападарчага Малюнак 4 - Адзшочныя венцы керамiчных комплексу 1-1 гаршкоу з ЖГК 2-2
У межах другога стратыграфiчнага гарызонту у пауночна-усходшм куце зафiксавана дзве пабудовы, яшя перакрываюць адна адну. Пасля зачыстш першага умоунага пласта у кв. Г1, Г2, Д1, Д2 зафж-саваны рэштк1 драулянай канструкцыи (ЖГК 2-2, аб'ект 2) у выглядзе спарахнелых бярвенняу цi плах, пакладзеных перпендыкулярна адзiн да аднаго. Побач з îmî прасочваюцца лшзы абпаленай глiны з вуголлем. Сляды дадзенай канструкцыi выяулены i на узроуш другога умоунага пласта у выглядзе вялжай бясформенай плямы абпаленай глшы з кавалкамi вугля, асобныгш лiнзамi вуглю i попелу (гл. мал. 2:1). Памер зафшсаванай канструкцып 3,4 х 2,5 м. Магутнасць залягання абпаленай чырвонай глiны да 0,3 м. Дадзены жыллёва-гаспадарчы комплекс паводле керамш (мал. 4, табл. 1) датуецца перыядам XVI ст. Але, улiчваючы асаблiвасцi фармiравання культурнага пласта i пстарычных рэалiй, яго храналапчныя межы можна абмежаваць першай паловай XVI ст. (далiвонскiм перыядам). Наяунасць печы у комплексе вызначае жылое прызначэнне пабудовы. Аб'ект 5, кладка з плшфы другаснага выка-рыстання у кв. Е1, вщавочна, з'яуляецца часткай падмурка ЖГК 2-2. Таксама дадзеная пабудова пастаулена на рэштш папярэдняй канструкцыi (ЖГК 6-2), якую цалкам перакрывае.
Жыллёва-гаспадарчы комплекс 6-2 ускрыты часткова у межах кв. Г1, Д1, Д2, Е1, Е2 (мал. 2:2, 5:1). Памер выяуленай частк1 аб'екта 3,4 х 4 м. Аб'ект выцягнуты па лiнii захад-усход з невялМм адхiленнем на пауднёвы-захад. Цэнтральная частка пабудовы запоунена цёмнашэрым слоем з кавалкамi вуглю i глшы. У кв. Г1 i Д1 каля сценш раскопа выяулены лшзы чырвонай абпаленай глiны i глшы з вуглем (гл. мал. 2:2). Магчыма, гэта рэштк1 печы. Пад вызначанай л1нзай глшы знойдзены дзве манеты, пакладзеныя разам. У кв. Е2 каля усходняй сценк1 раскопа выяулены рэштш канструкцыi з фраг-ментаванай плшфы другаснага выкарыстання. Зруб пабудовы быу пастаулены на каменны падмурак. Камянi ад падмурка захавалкя у выглядзе выкладзенай у адзш рад асновы у кв. Е2 i Д2 (гл. мал 5:1). Магчыма, што частка канструкцып з плшфы у кв. Е2 з'яуляецца працягам падмурка пабудовы. Памеры камянёу 0,25-0,5 м у папярэчшку. Яшэ адзiн камень памерам да 0,4 м выяулены каля рэштак печы. У межах пабудовы у цэнтры кв. Е1 зафiксавана лшза вугалю авальнай формы (выцягнута па лшп захад-усход) памерам 0,9 х 0,6 м. Знаходк1 (мал. 6) з пабудовы прадстаулены нажаш, манетай, фрагментам меднага вырабу, ледаходным шыпом, гаспадарчым кручком, зашчапкай, фрагментам пласцшчатага бран-залета, фрагментам шсанш, фрагментам шклянога бранзалету, рамонтнай пласцшкай, пiсалам, фрагментам меднага бранзалета, нажом, iгральнай косткай, клямкай, засовам нутранога замка, залатой завушнiцай i шш. Ввдавочна, што асобныя археалапчныя знаходк1 паходзяць з папярэдняга гарызонта. Сабраны матэрыял сведчыць аб заможнасщ гаспадароу i !х статуснасцi. Манеты, яшя был1 выяулены пад слоем глша ад печы пражск1, - грош Вацлава IV i дынары Аляксандра (1492-1506 гг.) - датуюць будау-нiцтва жылога комплексу у межах першага дзесяцiгоддзя (пачатку) XVI ст.1
Малюнак 5 - П. шип рафш культурнага слоя на узроуш умоуных пластоу 4 (1) i 5 (2)
1 Выказваем шчырую падзяку выкладчыку Гродзенскага дзяржаунага ушверспэта !мя Яню Купалы А.В. Карачу за вызначэнне нум!зматычнага матэрыялу.
Малюнак 6 - Знаходк з жыллёва-гападарчага комплексу 6-2
На узроуш другога i трэццяга умоуных пластоу у кв. А1 i Б1 выяулена пляма чорнага гумусавага слою (аб'ект 6) з кавалкамi глiны (жыллёва-гаспадарчы комплекс 5-2) (гл. мал. 2). У цэнтры аб'екта раз-мяшаецца акруглая пляма аднароднай чырвонай абпаленай глшы. Каля пауночнай сценш раскопа у межах ЖГК 5-2 выяулена пляма прамакутнай формы чорнага аднароднага слою з вуглем з утрыманнем вялжай колькасцi фрагментау керамiчнага посуду (гаршш, накрыуш, макотра i iнш) (гл. табл. 1). У запауненш апошняй выяулены невялiкiя камянi (да 0,15 м у папярэчшку), размешчаныя дысперсна. Магутнасць культурнага слою аб'екта дасягае 0,4 м. 1ндывщуальныя знаходш (мал. 7) прадстаулены фрагментам нажа, апрацаваным рогам, як1 расколаты на дзве паловы, шыферным праслiцам, нявызначаным медным прадметам, цвiкамi, ледаходным шыпом, шлакам, жалезным прадметам i аплаукамi з каляровага металу. Ввдавочна, што дадзены аб'ект з'яуляецца месцам сфармiраванай гаспадарчай прасторы у жылой пабудове. Паводле масавых i iндывiдуальных знаходак яго можна датаваць XIV-XV стст.
На узроуш другога i трэццяга умоуных пластоу у кв. A3 выяулена пляма прамакутнай формы памерам 1,5 х 2,1 м (ЖГК 4-2) (гл. мал. 2). Яна ускрыта часткова, пакольш выходзша за межы раскопа. Канструкцыя унутры запоунена гумусам з кавалкамi вугля, глшы i вапны. Па контуру яе акаймоувае паласа (шырынёю да 0,2 м) чорнага аднароднага слою з лiнзамi вуглю i абпаленай глшы. На узроуш трэццяга умоунага пласта пляма мае чорны гумусавы колер з украпiнамi пяску. Знаходкi (мал. 8) прадстаулены медным нявызначаным вырабам, шшлькай i фрагментамi керамiкi. Вщавочна, канструкцыя мае гаспадарчае прызначэнне. Невялжага памеру памяшканнi маглi выкарыстоувацца для утрымання дробнай жывёлы або хатняй птушш. Паводле сабраных фрагментау посуду яна датуецца XIII-XIV стст.
Малюнак 7 - Знаходк з жыллёва-гападарчага комплексу 5-2
линм. Шеи
Малюнак 8. - Знаходк з каляровага металу i керамк з жыллёва-гаспадарчага комплексу 4-2
У пауднёва-заходшм куце (кв. А4, А5, Б3, Б4, Б5, В4, В5; умоуны пласт 4) прасочваецца пляма прамакутнай формы культурнага слою чорнага колеру з кавалкаш вугалю ! лшзам! пяску (сляды пабудовы?). У цэнтральнай частцы захоуваюцца лшзы пяску ! вугалю, а таксама чорны слой з кавалкаш гл1ны. Пляма выцягнута па лшп пауднёвы-захад-пауночны-усход (жыллёва-гаспадарчы комплекс 7-2) (гл. мал. 5:1). Памер зафшсаванай частк1 плямы 4,6 х 5,52 м. У кв. Б4 фшсуецца канцэнтрацыя кера-м!чнага матэрыялу, што, магчыма, марк1руе гаспадарчую прастору пабудовы. Выяулены наступныя знаходш (мал. 9): абоймща, шкляны бранзалет, ключ, праслща, гузш, чашуйка М!хаша Фёдарав!ча, нака-нечшк стралы, пярсцёнш, пацерка, нож ! шш. Масавыя матэрыялы датуюць жыллёва-гаспадарчы комплекс 7-2 у межах ХШ-ХГУ стст.
Малюнак 9. - Знаходш з жыллёва-гападарчага комплексу 7-2
Шжт (трэц) стратыграфiчны гарызонт. У слое Х-Х111 стст. выяулены не менш 10 жыллёва-гаспадарчых комплесау. 1х маршруюць шэраг развалау канструкцый з камянёу або абпаленай глшы, мацерыковыя ямы 1 плямы культурнага слоя з комплексам знаходак.
Сярэдняя магутнасць культурнага слою шжняга стратыграф1чнага гарызонта складае 0,3-0,4 м, шжшх напластаванняу трэццяга стратыграф1чнага гарызонта - 0,1-0,2 м. Магутнасць культурнага пласта у паглыбленш у кв. Г2, Г3, Д2, Д3, Е2, Е3 дасягае 0,6-0,8 м.
Верхняя частка трэццяга стратыграф1чнага гарызонта не вылучаецца аднароднасцю напластаванняу. У ёй заф1ксаваны большасць каменных канструкцый, як1я можна вызначыць як рэштк1 агшшчау 1 печау. Так1х аб'ектау нал1чваецца не менш шасщ (гл. мал. 5:2).
На узроуш умоунага пятага пласта зафжсаваны рэштк1 печы-каменк1 (ЖГК 8-3, аб'ект 7), якая плауна перахозщь у мацерыковую яму 7 (мал. 5:2, 10:2). Аб'ект выяулены у заходняй частцы кв. А3, А4 1 выцягнуты уздоуж заходняй сценк1 раскопа. Ён уяуляе сабой развал камянёу, пакладзеных на слой насы-чанага чорнага колеру з вуглем. Памеры камянёу 0,1-0,15 м у папярэчшку. З усходняга боку да аб'екта прымыкае лшза чырвонай глшы (форма прыбл1жана да чарытохкутшка з закругленым1 вугламГ) памерам 0,25 х 0,35. З пауночна-усходняга боку выяулена бясформенная пляма (памерам 1 х 0,75 м) чорнай зямл насычанага колеру з кавалкам1 чырвонай неабпаленай глшы 1 вугалю. Знаходк1 прадстаулены рэшткам1 керам1чнага посуду (мал. 11:1, табл. 1), яшя дазваляюць датаваць яго у межах старажытнарускага перыяду.
0 2м
Малюнак 10. - П шипрафш аб'ектау мiкрастратырафii умоунага пласта 6 (1) i выяуленых мацерыковых ям i рэльефу мацерыка (2)
Жыллёва-гаспадарчы комплекс 9-3 (па палявой дакументацын аб'ект 8) - рэштш глiнабiтнай печы у кв. А2, выяуленыя на узроуш пятага умоунага пласта (гл. мал. 5:2). Гэта кавалш абпаленай глшы у форме прамакутшка памерам 1 х 0,3 м з дробнымi камянямi (памерам да 0,1 м у папрэчшку). Аб'ект выцягнуты па лшй пауночны-захад - пауднёвы-усход. Вышыня рэшткау печы дасягае 0,2 м. Побач з канструкцыяй (з заходняга боку) выяулены фрагмент плшфы, рэштк1 спарахнелага дрэва. Знаходк1 прадстаулены косткамi жывёл i керамiчнымi матэрыяламi (мал. 11:2, табл. 1). Печ, якая юнавала непрацяглы час, датуецца Х11-Х111 стст.
Малюнак 11. - Адзшочныя фрагменты гаршкоу з жыллёва-гаспадарчых комплексау 8-3 (1), 9-3 (2), 11-3 (3)
Рэштк печы выяулены у кв. Г2 i Д2 на узроуш пятага (мал. 5:2) i шостага умоуных пластоу (жыллёва-гаспадарчы комплекс 10-3). Памер асновы печы 0,5 х 0,8 м. Печ была пастаулена на падсыпку з мацерыковага пяску. У канструкцыi печы прысутшчаюць камянi памерам да 0,2 м у папярэчшку, пакладзеныя на гану, i дрэва (захавалася фрагментарна у выглядзе абгарэушых дошак таушчынёю да 2 см i бярвенняу дыяметрам да 0,15 м). Прастора пам1ж камянямi запоунена чорнай зямлёй з вуголлем. Побач з печчу (з заходняга боку) выяулены шэраг гаспадарчых рэчау (мал. 12): скрутк1 бяросты, фрагменты прыстасавання для ткацтва(?), жалезнае кальцо, 3 шыферныя праслщы i шшыя жалезныя прадметы. Скапленне рэчау у адным месцы можна вызначыць як месца захоування гаспадарчых пры-ладау характэрных для жаночай працы (што цiкава - каля печы!). Комплекс знаходак маркруе рабочую прастору гаспадынi. У запауненнi аб'екта прысутшчаюць фрагменты ляпных i пераважна ганчарных керамiчных гаршкоу (гл. табл. 1). Паводле комплексу знаходак ЖГК 10-3 можна датаваць у межах XIII ст.
Малюнак 12. - Знаходк з жыллёва-гападарчага комплексу 10-3
За 1 м на захад ад ЖГК 10-3, у кв. В2 i кв. Г2 выяулены рэштш печы-каменш (жыллёва-гаспадарчы комплекс 11-3), яшя маршраваны па палявой нумарацьп як аб'ект 12 (гл. мал. 5:2). Печ мае авальную форму, выцягнутую па лiнii поунач-поудзень. Памеры асновы печы 0,6 х 0,4 м. Вышыня выяуленых рэшткау печы дасягала 0,3 м. Печ была зроблена з камянёу памерам 0,1-0,2 м у папярэчшку, асобныя камяш дасягаюць памеру 0,25-0,3 м. Печ пастаулена на роуную аснову з чорнага культурнага слою без падсыпак. Камянi пакладзены шчыльна адзiн да аднаго без рошчыны цi глiны, прастора пам1ж камянямi запоунена чорнай зямлёй з вуглём. Пам1ж камянямi выяулены фрагменты керамiчнага посуду, у тым лiку адно венца з яскрава выражанай манжэтай, якое можна датаваць XII ст. (гл. мал. 11:3, табл. 1). Шжэй печы-каменш была выяулена мацерыковая яма 26, якая мае больш ранняе паходжанне i з'яуляецца часткай жытла. Яна вызначана як ЖГК 16-3. Вщавочна, што два дадзеныя аб'екты не маюць памiж сабой сувязь Мацерыковая яма 26 размяшчаецца у кв. Б1, Б2, В1, В2, Г1, Г2 (гл. мал. 10:2). Форма ямы пры-блiжана да круглай (нязначна выцягнута па лшй захад-усход). Яма мае плоскае дно у цэнтральнай
частцы (набольш глыбокая частка з пауночна-заходняга боку) i адзiн уступ. Глыбшя у цэнтральнай частцы ад узроуню мацерыка 0,65 м. Памер ямы: 3,16 м па лшп поунач-поудзень i 3,42 м па лшп захад-усход. Яма запоунена паслойна чорнай зямлёй з вуглём i кавалкамi глiны, пяском i глiнай. На дне ямы маецца праслойка цёмна-шэрага аднароднага слою. У заходняй частцы па контуру зафжсавана паласа чорнага арганiчнага рэчыва таушчынёю да 0,03 м на гль^ню 0,1 м. Падобная праслойка магла утва-рыцца ад спарахнелых дошак, якiмi была выстаулена верхняя частка ямы. У заходняй частцы ямы выяулена лшза (таушчыня 0,1 м, даужыня 0,6 м), злёгку абпаленая глшай i белым пяском. У заходняй частцы зафжсавана пляма памерам 0,3 х 0,35 м з белага пяску з дамешкамi чорнай зямлг Ва усходняй частцы яма зверху перакрыта слоем белага мацерыковага пяску магутнасцю 0,1 м, яш распаусюджваецца на кв. Г2, Д3, Е2, Д3, Д4. У ЖГК 16-3 выяулены дзве касцяныя зашпiлькi i шэраг фрагментау керашчных гаршкоу Х1-Х11 стст., костк1 жывёл, у невялiкай колькасцi ляпная керашка, злепк1 абпаленай глiны (мал. 13, табл. 1). Датаваць дадзены комплекс можна перыядам другой паловы (канца) Х-Х1 стст.
дыям. каля 26 см лыям, 21 см
Малюнак 13. - Знаходш з кощ (1,2), ляпная (3-7) i загладжаная на ганчрным коле (8) керамика з жыллёва-гаспадарчага комплексу 16-3
На поудзень ад ЖГК 16-3 выяулены яшчэ адзiн жыллёва-гаспадарчы комплекс 15-3 (гл. мал. 5:2, 6:2). Яго сляды прадстаулены аналагiчнай мацерыковай ямай круглай формы. Яма 23 была выяулена на узроуш пятага умоунага пласта i размяшчалася у кв. Г3, Г4, В3, В4. Памер ямы 2,4 х 2,5 м. Вызначана, што яма запаунялася паступова (паслойна). Глы^ня ямы у цэнтры дасягае 0,9 м. Яна мае плауны уступ па усяму контуру, яш больш яскрава фiксуецца у заходняй частцы ямы. Зафiксавана 4 стратыграфiчныя праслойш. Верхняя (першая) i трэццяя (ад верху) праслойш зямлi цёмна-карычневага колеру з глiнай, дамешкамi мацерыковага пяску i вапны (магутнасць да 0,2 м кожная) утварышся са спрасаванага слою гною. Праслойка (другая) магутнасцю да 0,05 м пам1ж iмi утварылася з чорнага спрасаванага слою з да-мешкамi вапны i глiны. Ва усходняй частцы ямы другая праслойка мае лшзу белага мацерыковага пяску магутнасцю да 0,1 м. Чацвёртая стратыграфiчная праслойка складаецца з дзвюх частак. Верхняя - гэта тони слой чорна-карычневай гумусавай зямл^ як1 утварыуся ад перагнiвання дошак, яго магутнасць каля 0,1 м. У шжняй частцы чацвёртая праслойка утворана чорнай зямлёй i мацерыковым пяском, якя пера-мешаны у заходняй i пауднёвай частках. У пауночнай i усходняй частках ямы чацвёртая праслойка запоунена чорным слоем зямлi з дамешкамi пераважна мацерыковага пяску i радзей чырвонай глiны. Сумарная таушчыня чацвёртай праслойш каля 0,3 м. На дне у цэнтры ямы (бл1жэй да пауночнага краю) зафжсавана паглыбленне да 0,15 м, памер 0,3 х 0,2 м, запоуненае чорнай зямлёй. У яме знойдзены шэраг фрагментау керамiчнага посуду (гл. табл. 1). У першай i другой праслойках прысутнiчае выключна ганчарная керамiка, у той час як у трэццяй i чацвёртай праслойках сярод ганарнага фiксуеца нешматлiкi ляпны посуд. Сярод iншых знаходак прысутшчаюць гаспадарчыя рэчы: жалезны ледаходны шып, жалезны скабяны выраб, каменнае праслща (мал. 14). Вiдавочна, што дадзены комплекс з'яуляецца часткай гаспадарчай пабудовы, на што указваюць праслойк! гною, i датаваць яго можна Х11-пач. XIII стст.
Малюнак 14. - Знаходш з жыллёва-гападарчага комплексу 15-3
У кв. Е1 на узроуш 5-6 умоуных пластоу зафшсаваны бясформенны развал камянёу, як1 мар-шраваны як ЖГК 12-3 (аб'ект 13) (гл. мал. 5:2, 10:1). Ён выяулены фрагментарна, пакольш частка засталася у сценцы раскопа. Агульны памер выяуленай частк1 аб'екта 1 х 1 м. Зафшсаваная вышыня развала камянёу каля 0,15 м. Прастора памiж камянямi запоунена чорнай зямлёй з вуглём. Усе камяш пакладзены у адзiн слой. Памер камянёу 0,1-0,2 м у папярэчшку. Пры разборы каменнай канструкцьп выяулены фрагмент рубленай шыйнай грыуны са срэбра i фрагменты керамiчнага посуду (мал. 15:6, табл. 1). На 0,1 м вышэй азначанага аб'екта былi зафжсаваны знаходк1: жалезны нож, фрагмент фiбулы, шчыток пярсцёнка, пацерк1, фрагмент шклянога бранзалета, глiнянае праслiца, свiнцовая пломба (гл. мал. 15). Магчыма, што жыллёва-гаспадарчы комплекс 12-3 прадстауляе рэштш печы-каменк1, якая маршруе жылую прастору у доме заможнага гаражанша XI ст.
9*
Малюнак 15. - Знаходш з жышлёва-гападарчага комплексу 12-3
Каля пауночнай сценш раскопа, у кв. Г1 i Д1, вызначаны развал камянёу (ЖГК 13-3, аб'ект 14), яшя часткова упушчаны у мацерыковую яму 24 (гл. мал. 5:2, 10:1, 10:2). Ён раскапаны часткова, пакольш з пауночнага боку выходзщь за межы раскопа. Магчыма, што выяуленая каменная канструкцыя з'яу-ляецца рэшткамi печы-каменш. Яна уяуляе сабой бясформенны развал камянёу (памерам да 0,2 м у папярэчшку), пакладзеныя на слой чорнай зямлi з вуглём. Памер выяуленай частк аб'екта 0,8-0,4 м. Ма-церыковая яма 24 мае форму паукола дыяметрам 2,1 м. Макамальная зафiксаваная глы^ня - 0,4 м. Сценш пакатыя, дно плоскае. Яма запаунялася паэтапна. Ва усходняй частцы у сценцы раскопа зафжсаваны праслойк1 пяску i вуглю; у заходняй частцы - праслойка пяску, перамешанага з зямлёй. Цэнтр ямы запоунены перадмацерыковым цёмна-шэрым слоем зямлi магутнасцю да 0,05 м. Зверху гэты перадмацерыковы слой перакрыты чорным гумусавым слоем арганiчнага рэчыва, ва усходняй частцы яго магутнасць да 0,05 м, у заходняй - 0,15 м. Вышэй размешчаны слой цёмна-карычневай зямлi з вуглём, пяском i глiнай. Знаходк1 ЖГК 13-3 прадстаулены венцамi кругавых гаршкоу, косткамi жывёл, пяццю сценкамi i адным венцам ляпнога посуду (гл. табл. 1).
Жыллёва-гаспадарчы комплекс 14-3 (аб'ект 15) зафжсаваны на скрыжаванш межау кв. Е1, Е2, Д1 i Д2 (гл. мал. 5:2). Ён прадстауляе сабой бясформенны развал камянёу (памерам да 0,15 м у папярэчшку), як запоунены чорнай зямлёй з вуголлем. Памер аб'екта 0,9 х 1,1 м. Знойдзеныя тут тнянае праслща, шкляны бранзалет i керамiка (мал. 16, табл. 1) датуюць ЖГК Х11-ХШ стст.
Малюнак 16. - Знаходш з жыллёва-гападарчага комплексу 14-3
Мацерыковая яма 27 вызначана як жыллёва-гападарчы комплекс 17-3. Яна зафжсавана у кв. Е2 i Е3 як паглыбленне мацерыка (гл. мал. 5:2, 10:2) i ускрыта часткова, пакольк! палова яе засталася па-за межамi раскопа. Сляды мацерыковай ямы прасочвалiся ад узроуню 5 умоунага пласта. Яма мае скла-даную структуру, якая адрозшваецца шэрагам уступау у пауночнай частцы. З пауднёвага боку сценш ямы вертыкальныя, у iншых выпадках стромк1я, дно плоскае. Даужыня ямы па лшп усходняй сценк1 раскопа 1,75 м. Глыбшя ямы дасягае 0,56-0,6 м. Запоунена яма паслойна: на мацерыку залягае праслойка чорнай зямлi магутнасцю да 0,1 м, з пауночнага боку яна утрьЕ^вае лiнзы белага пяску. Вышэй чорную праслойку перакрывае слой шэрага пяску магутнасцю да 0,2 м, над iм сфармiравауся слой зямлi магутнасцю да 0,15 м чорнага колеру з перагарэлывш камянямi. У верхняй частцы ямы размешчаны цёмна-шэры слой зямлi нiжняга стратыграфiчнага гарызонта з глшай i вуголлем. Знаходк1 з жыллёва-гас-падарчага комплексу 17-3 прадстаулены жалезнымi кольцамi (адно з дадатковымi трыма мальнькiмi калечкамi), нажом, шкляной пацеркай, прыстасаваннем ювелiрнай вытворчасцi, пркай разнавагай, гузiкам (мал. 17). У непасрэднай блiзасцi выяулены таксама дэталь фiбулы, аплауш, акоука, ключ, нож, фрагменты шкляных бранзалетау, гiркi-разнавагi, нажнщы "скандынаусшя" i шш. Масавыя знаходш -гэта фрагменты сценак ляпной i у меншай колькасцi ганчарнай керамiкi (гл. табл. 1). Комплекс археа-лагiчных рэчау сведчыць аб статуснасщ гаспадара апiсанага комплексу, яш iснавау у Х-Х1 стст.
Малюнак 17. - Знаходш з жышлёва-гападарчага комплексу 17-3
Высновы. У раскопе 1 2014 г. на стрэлцы Н1жняга замка зафiксавана 17 жыллёва-гаспадарчых комплексау Х-ХУШ стст. Найбольшая колькасць зафшсаваных комплексау прыпадае на перыяд Х-ХШ стст. Шчыльнасць забудовы i стракатасць культурных напластаванняу саступае аналапчным ва усходняй частцы Верхняга замка, асаблiва гэта тычыцца напластаванняу ХП-ХШ стст. Побач з даследаванай пля-цоукай (каля 20 м) у XII ст. будуецца царква i пачынаюць фармiравацца могши.
У канструкцыях печау Х-ХШ стст. акрамя камянёу выяулены фрагменты плшфы. Гэтая плшфа была пашкоджана i па гэтай прычыне не выкарыстоУвалiся падчас будаунщтва храма. Выкарыстанне плшфы у канструкцып полацк1х печау з'яуляецца даволi распаусюджанай з'явай у Х11 ст.
Падчас раскопак было высветлена, што у драуляных дамах Х1-ХШ стст. на тэрыторы! Нiжняга замка будавалiся у асноуным печы-каменк1. Печау з глшы тут выяулена менш. Па матэрыялах Верхняга
замка было зауважана, што у XIII ст. будавалiся выключна глшабггныя печы на падрубах (апечках) [8, с. 46-47]. У перыяд XIV-XV стст. дадзенае месца не вызначаецца масавай гарадской забудовай. Ввдавочна, што акрэсленая пляцоука знаходзiлася пры царкве, i тут iснавалi могши.
У канцы XV - першай палове XVI ст. адбываецца штэнафшацыя узвядзення жылой забудовы. Магчыма, аднауленне будаунщтва звязана з актыуным дзеяннем маскоусшх войскау, яшя у 1508, 1513, 1518 гг. выпальвалi правабярэжныя пасады Полацка [4, с. 111]. На той час Нiжнi замак з'яуляуся часткай Вялiкага пасаду. Намi былi выяулены сляды двух жыллёва-гаспадарчых комплексау на адным месцы. Адбываюцца змены у будаунiцтве - адна з жылых драуляных пабудоу пачатку XVI ст. была усталявана на каменным падмурку, што з'яуляецца самым раншм прыкладам выкарыстання каменнага падмурку у драуляным дойлiдстве Полацка.
Пасля Лiвонскай вайны слядоу актыунай забудовы XVII-XVIII стст. не зафiксавана. Выяулены тольк1 2 ЖГК у культурных пластах азначанага перыяду. На гэты перыяд прыпадае канчатковае раз-бурэнне храма XII ст.
ЛТАРАТУРА
1. Дук, Д.У. Археалапчныя комплекы пасадау Полацка IX-XVIII стст. (па вышках раскопак 2004-2012 гг.) / Д.У. Дук. - Наваполацк : ПДУ, 2014. - 248 с.
2. Дук, Д.У. Археалапчныя раскопю на старажытным полацкiм гарадзшчы у 2007 г. / Д.У. Дук // МАБ - 2011. -№ 21.- С. 30-60.
3. Дук, Д.У. Полацк i палачане (IX-XVIII стст.) / Д.У. Дук. - Наваполацк : ПДУ, 2010. - 180 с.
4. Дук, Д.У. Эюмань у сацыятапаграфiчнай структуры Полацка XV-XVIII стст. / Д.У. Дук // МАБ. - 2011. - № 21.
- С. 99-114.
5. Раппопорт, П.А. Полоцкое зодчество XII в. / П.А. Раппопорт // Советская археология. - 1980. - № 3 - С. 143163.
6. Тарасау, С.В. Полацк IX - XVII стст.: Псторыя i тапаграфш / С. В. Тарасау. - Мшск : Беларуская навука, 1998.
- 183 с.
7. Штыхов, Г.В. Отчёт о раскопках на Полоцком городище и на мысах вдоль р. Полоты в 1962 г. / Г.В. Штыхов // Фонд археологичекой научной документации Центрального Научного Архива НАН Беларуси. - Д. 129.
8. Штыхов, Г.В. Древний Полоцк (IX-XIII вв.) / Г.В. Штыхов. - Минск : Наука и техника, 1975. - 136 с.
nacmyniy 30.11.2017
THE HOUSEHOLD COMPLEXES WITHIN THE TERRITORY OF THE LOWER CASTLE IN POLACK IN THE XTH-XVIIITH CENTURIES (BASED ON THE RESULTS OF THE EXCAVATIONS IN 2014)
A. KOTS
The archaeological research on the projection of the Lower Castle in Polack were conducted in 2014. During the excavations, the cultural layers of the Xth-XVIIIth centuries as well as the cultural layers of the earlier period, the ancient cemeteries, the Polack tangible culture, the building material of the temple of the XIIth century, etc. were explored. As a result, seventeen household complexes were defined. The cultural layer does not preserve organic substances, thus the complexes were determined with the remains of stoves, cultural layer marks, inland pits, ceramics concentration in the household area, etc. The largest number of the recorded complexes date back to the Xth-XIIIth centuries. In addition to stones and clay, the ancient bricks (plinths) were used in the stove construction of the Old Russian period. In the beginning of the XVIth century the houses with stone foundation appeared. The projection of the Lower Castle in the XVIIth-XVIIIth centuries has no features of the intensive housing development. This period is characterized by the final destruction of the temple of the XIIth century.
Keywords: Polack, the Lower Castle, the projection of the Lower Castle, household complexe, stove.
