CC BY
7УДК 351.853.3(476.5)+904:726.82(476.5)«13/17»
АРХЕАЛАГ1ЧНЫЯ РАСКОПК1 НА МОГ1ЛЬН1КУ КАЛЯ ВЁСК1 1ВЕСЬ ГЛЫБОЦКАГА РАЁНА У 2015 г.1
В.У. ЧАРАУКО (Полацк дзяржауны утвератэт)
Артикул прысвечаны атсанню археалаггчных раскопак на моггльшку каля в. 1весь Глыбоцкага раёна у 2015 г. Мог1льн1к даследуецца нам! з 2010 г. Плошча раскопа 2015 г. склала 33 кв. м. На узроуш дзённай паверхнI мел1ся камян! надмагшьных канструкцый, ятя мел1 працяг у пластах 1 I 2. У раскопе было выяулена 5 пахаванняу, у тым л1ку 2 мужчынстх, 1 жаночае I 2 дзщячых. У пахаванш 4 (мужчынскгм) знойдзены пярсцёнак XVIII ст. (?), астаття пахаванм безынвентарныя. У запауненнг магыьнай ямы пахавання 5 (жаночага) выяулена 5 цвгкоу ад труны. Акрамя грунтовых пахаванняу быу даследаваны курган, як прымыкау да раскопа з пауднёва-усходняга боку. У падкурганнай яме выяулена безынвентарнае мужчынскае пахаванне, зробленае па абраду тгумацьп. Знаходка пярсцёнка з пахавання 4 дазваляе пашырыць храналогт функцыянавання могшьтка на XIV—XVIII стст.
Ключавыя словы: Беларускае Падзвтне, археалаггчныя даследавант, пахавальныя помнк XIV—XVIII стст., пахаванш, пахавальны Iнвентар.
Уводзшы. Вясковыя познесярэдневяковыя пахаванш Беларускага Падзвшня застаюцца недастаткова даследаванай катэгорыяй археалапчных помшкау. Да канца ХХ ст. яны не былi прадметам адмысловага вывучэння i даследавалюя пераважна пасля выпадковага выяулення [1, с. 176-177]. Планамерных этнаграфiчных назiранняу у ХГУ-ХУШ стст. не праводзшася. Выданы у 1582 г. «Праудзiвы i грунтоуны аповед пра веру русау, iх шлюбныя i пахавальныя абрады, побыт i адзенне...» Пауля Одэрборна з'яуляецца бадай што адзiнай пiсьмовай крынiцай, якая апавядае аб пахавальнай практыцы познесярэдневяковага насельнщтва Полацка-Дзiсенскага Падзвiння [2, с. 176-178; 3, с. 162]. У вышку пахавальны абрад ранняга сярэдневякоуя, або Х1Х ст., вядомы нам лепш за пахавальныя традыцыi ХГУ-ХУШ стст. Археалагiчнае вывучэнне познесярэдневяковых мопльшкау дае магчымасць пашырыць i паглыбщь веды аб пахавальных традыцыях насельнщтва ХГУ-ХУШ стст.
Адным з прыярытэтных напрамкау палявога даследавання познесярэдневяковых мопльшкау Беларускага Падзвшня з'яуляецца iх раскопш вялiкiмi плошчамi, на што неаднаразова звярталася увага [4, с. 22; 5]. Могшьнш утвараюцца дастаткова аутаномньЕШ пахавальнымi комплексамi. Пры раскопках вялiкiмi плошчамi магчыма дакладна бачыць узаемнае размяшчэнне пахаванняу i iх надмагшьных канструкцый [4, с. 22-23; 5]. Археалапчныя раскопш на мопльшку 1весь праводзяцца намi з 2010 г. Абмежаванасць наяуных рэсурсау i працаёмкасць работ па фiксацыi, разбору i аднауленню каменных канструкцый вымушалi абмяжоувацца невялiкiмi па плошчы раскопамi. Кампрамюам стала закладанне новых раскопау шляхам прырэзк да папярэднiх. Гэта дазваляе разглядаць усю ускрытую плошчу як адзш раскоп. Яго складаная канф^рацыя абумоулена вялiкiмi дрэвамi i выяуленнем пахаванняу, як1я выходзiлi за межы першапачаткова закладзеных раскопау i вымушалi рабiць прырэзш. З улiкам раскопак 2015 г. усяго на мопльшку 1весь было даследавана 141,25 кв. м. Не ставячы пад сумненне мэтазгоднасць далейшых раскопак, адзначым, што на сённяшш дзень помнiк з'яуляецца адным з найбольш вывучаных познесярэдневяковых мопльшкау Беларускага Падзвшня.
Асноуная частка. Размяшчэнне i гiсторыя вывучэння помшка. Могiльнiк знаходзiцца на заходнiм беразе возера 1весь пам1ж возерам i дарогай, што вядзе з вёсш 1весь у вёску Шо. 1нфармацыя аб могiльнiку атрымана у 2009 г. ад д-ра пст. навук, дацэнта Уладзiмiра Аляксандравiча Лобача. У тым жа годзе на помшку был праведзены вiзуальныя разведка, у ходзе яшх зафiксавана наяунасць чатырох каменных крыжоу. У 2010-2013 гг. на мопльшку наш праводзiлiся археалапчныя даследаваннi, матэрыялы як1х уведзены у навуковы зварот i апублжаваны [6-9]. Антрапалапчную экспертызу i вывучэнне астэалапчнага матэрыялу праводзiла канд. бiял. навук, дацэнт, загадчык кафедры гiсторыi i турызму Полацкага дзяржаунага унiверсiтэта Вольга Антонауна Емяльянчык. Вынiкi гэтых даследаванняу таксама уведзены у навуковы зварот i часткова апублiкаваны [10; 11]. Раскопш 2015 г. сталi працягам планамернага вывучэння помнiка.
Апiсанне раскопа 2015 г. Археалапчныя раскопш праводзшся сiламi студэнтау, выпускнiкоУ i выкладчыкау Полацкага дзяржаунага унiверсiтэта.2 Раскоп 2015 г. быу закладзены так1м чынам, што з
1 Работа выканана у межах Дзяржаунай праграмы навуковых даследаванняу «Эканомжа i гуманiтарнае развщцё
беларускага грамадства» на 2016-2020 гг. (падпраграма 12.1. «Псторыя i культура», заданне 1.1.02. «Сацыяльна-эканамiчныя працэсы на тэрыторыi Беларусi у 1Х - пачатку ХХ1 ст.: крынщазнауства, пстарыяграфш, антрапалопя i шшыя спецыяльныя даследавант», навукова-даследчая работа «Фармiраванне антрапалагiчнага складу i адаптыунага статуса насельнщтва Полацкага Падзвшня у ХГ-Х1Х стст.»).
пауднёвага боку прымыкау да шурфоу 2010 i 2011 гг. (мал. 1). Неправтная форма раскопа тлумачыцца зробленай з пауночна-усходняга боку прырэзкай, неабходнасць у якой узнiкла пасля выяулення пахавання 3, а таксама недаследаванай часткай квадрата Б5 (пауночна-усходняя чвэрць), у межах якой расло дрэва. Агульная плошча раскопа 2015 г. склала 33 кв. м.
На узроуш дзённай паверхнi был зауважны камянi надмагiльных канструкцый. Канструкцьи мелi працяг у пласце 1 (0,2 м ад узроуня дзённай паверхш) (мал. 2) i асаблiва у пласце 2 (0,4 м ад узроуня дзённай паверхнi) (мал. 3). Яны мелi выгляд вымастш з вялiкiмi камянямi у галавах i нагах пахавання (квадраты Б5-В5), разарванай абкладш (квадраты В3-Г3), у тым лiку з вялiкiмi камянжш у галавах (квадраты Б4-В4 i Г4-Г5) або у галавах i нагах (квадраты Б4-В3-В4). Пры гэтым абкладка у квадратах Б4-В4 не суадносшася з пахаваннямi.
5 4
152 —6 143- У С > и СУ -138 „„-©с?-7 1весь-2015 з г
а с © О ^ г в >
0 о О N
Б гь, / 1 101 }
I \ \ Раскоп2011 .Г.\ \ \ \ / Щуркой с/ /
Пк |_| 1н
Малюнак 1. - Могiльнiк каля в. 1весь Глыбоцкага р-на. 2015 г. Каменныя канструкцып на узроуш дзённай паверхш
5 4
1весь-2015 з г
«" - ф 168 г в
¿пр О о о П
Б I >
1 \ \ '\Раскоп"2011 Г.\ \ \ \ / Щур.ф'201б г/
Пн |_1 1 „
Малюнак 2. - Могшьшк каля в. 1весь Глыбоцкага р-на. 2015 г. Каменныя канструкцьи пласта 1 (0,2 м ад узроуню дзённай паверхш)
2 За старанную i добрасумленную працу аутар выказвае падзяку уам удзельнжам экспедыцш 2015 г.: Аверчанка Леашду, Бараненка Вжтару, Бараненка Таццяне, Дабiжа Раману, Калбека Любов^ Камiнскаму 1вану, Кежа Юрыю, Кемстачу Яугену, Коцу Аляксею, Круку Паулу, Харытонавай Юли, Юдзiнай Алесе, Ястрэмскаму Паулу.
151 О О 15$ 1 1весь-2015 э г
154 ^ 1Г г Б
\__рТЙ (¿у С 1 ) г-ттл ^ гл с 0 ^ ^ у ТО Ыу :,г;: А1 ; 9 э
& > < О 0©о Д ] 0 сзу
ч \ \ \ \PaCKon 2Dll Г.\ \ \ Ч / Шурф'20.г6 г/ /
«— Пн I_I 1 м
Малюнак 3. - Могiльнiк каля в. 1весь Глыбоцкага р-на. 2015 г.
Каменныя канструкцьп пласта 2 (0,4 м ад узроуню дзённай паверхш)
Грунтовыя махавашм. У межах раскопа было выяулена i даследавана пяць грунтовых пахаванняу (мал. 4). Антрапалапчную экспертызу праводзiла кандыдат бiялагiчных навук, дацэнт В.А. Емяльянчык.3 Пахаванне 1 знаходзшася у квадраце В3 на глыбiнi 0,76 м (чэрап) ад узроуню дзённай паверхш (мал. 4). Каменная канструкцыя складалася з двух валуноу, размешчаных над касцяком у нагах i злева ад ног. Магшьная яма была запоунена пяском з невялiкiмi фрагментамi камянёу (каля 1-2 см). Касцяк арыенщраваны галавой на захад з нязначным адхiленнем да поудня. Анатамiчны парадак касцей парушаны. Пахавальны iнвентар, рэштта труны не выяулены. Паводле антрапалапчнай экспертызы, парэштта належалi мужчыне ва узросце 30-40 гадоу.
г 4
1 4 О П. 3 207 1весь 3 >-2015 2 г
264 V П. 5 1-248 4 266 \ \ * П 1 ^ —4 "235 п. г 220 > в
Б \\ 276-Ф П. 4 7 222
V \ \ \ \ Раскоп 2011 т.\ \ \ \ / Шурф 20Й г/' /
J 1 и
Малюнак 4. - Могiльнiк каля в. 1весь Глыбоцкага р-на. 2015 г. План пахаванняу
3 Аутар выказвае падзяку кандыдату бiялагiчных навук, дацэнту В.А. Емяльянчык за праведзеную антрапалагiчную экспертызу.
Пахаванне 2 выяулена у квадраце В2 на глыбш 0,65 м (мал. 4). Яно не было абазначана каменным надмапллем. Касцяк не захавауся, невялiкi фрагмент чэрапа быу выяулены у ходзе пераборк1 зямлт Магiльная яма была запоунена пяском з невялiкiмi фрагментамi камянёу (каля 1-2 см). Паводле антрапалапчнай экспертызы, касцявыя парэштк! належалi дзвдщ.
Пахаванне 3 адкрыта у квадратах Г4-Г5 на глыбш 0,53 м ад узроуню дзённай паверхнi (мал. 4). Каменная канструкцыя нагадвала разарваную абкладку, арыенцраваную на захад з адх1леннем да поуначы. Над касцяком каля галавы i злева ад таза знаходзшся валуны больш буйнога памеру. Арыенщроука касцяка заходняя з невялЫм адхiленнем да поудня. Рук1 складзены на грудзях, правая на левай. Паводле антрапалапчнай экспертызы, парэшти належалi дзiцяцi ва узросце 12 гадоу. Пахавальны iнвентар, рэштк1 труны не выяулены.
Пахаванне 4 знаходзiлася у квадратах Б4-В4 на глыбiнi 1,23 м ад узроуню дзённай паверхш (мал. 4). Яно было абазначана канструкцыяй, што нагадвала разарваную абкладку з вялiкiмi камянямi у галавах i нагах пахавання. Касцяк арыенщраваны галавой на захад з адх1леннем да поудня. Анатамiчны парадак касцей парушаны. У пахаваннi выяулены пярсцёнак з металу жоутага колеру. Паводле даных антрапалагiчнай экспертызы, пахаванне належала мужчыне ва узросце 30-40 гадоу.
Пахаванне 5 знаходзшася у квадраце В5 на глыбiнi 1,02 м ад узроуню дзённай паверхш (мал. 4). Яно мариравалася каменнай канструкцыяй у выглядзе вымастк1 з вялЫм валуном у галавах i асаблiва вял1к1м - у нагах. Арыенщроука шкшета заходняя, з адхiленнем да поудня. Касцяк захавауся не цалкам. Паводле антрапалапчнай экспертызы, пахаванне належала жанчыне ва узросце ад 50 гадоу. Пахавальны швентар не выяулены. У запауненш магшьнай ямы знойдзена 5 цвжоу ад труны.
Ашсанне кургана. З пауднёва-усходняга боку да раскопа прымыкау даследаваны курган (мал. 5). Курган вельмi прыземiсты. Дыяметр кургана - 4,3 м, вышыня - 0,3 м. На паверхш кургана мелася некальш бессiстэмна размешчаных камянёу, магчыма ад надмагiльных канструкцый. Курган раскопвауся па контуру насыпа. Па л1шях «поунач - поудзень» i «усход - захад» былi пак1нуты броуи шырынёй 0,5 м.
1 н
Малюнак 5. - Могшьшк каля в. 1весь Глыбоцкага р-на. 2015 г. Курган. План i профШ
Курганны насып складауся з жоутага пяску. У паУднёва-заходнiм сектары пад слоем дзёрану знаходзiуся светла-шэры пясок. Мацярык уяуляу светла-жоуты пясок.
У падкурганнай яме на глыбш 1,2 м ад вяршыш кургана выяулена пахаванне 6 (мал. 5). Арыенщроука касцяка заходняя. Руш складзены на жываце. Пахавальны швентар, рэштш труны не выяулены. Паводле даных антрапалапчнай экспертызы, пахаванне належала мужчыне ва узросце каля 40 гадоу.
Знаходкь Iндывiдуальныя знаходк прадстаулены пярсцёнкам з металу жоутага колеру, пакрытага нязначнай карозiяй зялёнага колеру (медны сплау), выяуленым у пахаванш 4 (мал. 6) i датуемым XVIII-XIX стст., а таксама жалезнымi каванымi цвiкамi з пахавання 5 (7 штук).
I_I_(.._. .. I
1 см
Малюнак 6. - Могшьшк каля в. 1весь Глыбоцкага р-на. 2015 г. Пярсцёнак з пахавання 4.
Прамалёука А.Л. Коца
Масавыя знаходк прадстаулены фрагментам керамЫ (17 пазiцый), выяуленыгш у пласце 1 (пераважна) i 2 (1 пазщыя), што дазваляе штэрпрэтаваць ix як памiнальны iнвентар. Керамжа характарызуюцца тоустыеш, груба загладжанымi сценкаш, наяунасцю жарствы, нааднароднай структурай цеста i можа быць датавана XV-XVI стст.
Высновы. Агульная плошча раскопа 2015 г. склала 33 кв. м. Было даследавана 5 грунтовых пахаванняу, адно з як1х мела швентар, прадстаулены пярсцёнкам, вырабленым з меднага сплаву i датуемым XVIII—XIX ст. Гэта дазваляе папярэдне пашырыць храналогш могiльнiка на XVIII ст., пакольш выяуленыя раней артэфакты указвал на XIV-XVI стст. Пахаванне у кургане было безынвентарным, што не дало магчымасщ казаць аб развщщ i магчымай пераемнасцi пахавальнага абраду. Вывучэнне курганных пахаванняу могiльнiка 1весь застаецца перспектыуным напрамкам арxеалагiчныx даследаванняу.
Л1ТАРАТУРА
1. Климов, М.В. Погребальные памятники полоцкой округи XIII-XVIII вв. / М.В. Климов, В.В. Черевко // Полоцк: Полоцк и Полоцкое княжество (земля) в IX-XIII вв., летопись древних слоев, Полоцк и его округа в XIV-XVIII вв., ремесло, денежное обращение и торговые связи Полоцка в средневековье (по данным археологии, нумизматики и письменных источников), культура и просвещение в средневековом Полоцке / О.Н. Левко [и др.] ; редкол.:
A.А. Коваленя (гл. ред.) ; науч. ред. О.Н. Левко. - Минск : Беларуская навука, 2012. - С. 176-182.
2. Одэрборн, П. Праудзiвы i грунтоуны аповед пра веру русау / П. Одэрборн // Беларусю пстарычны агляд. — 2005. - Т. 12, сш. 1-2. - С. 167-189.
3. Сагановiч, Г. Пауночная Беларусь у ашсанш Пауля Одэрборна / Г. Сагановiч // Беларусю пстарычны агляд. — 2005. - Т. 12, сш. 1-2. - С. 162-166.
4. Квятковская, А.В. Ятвяжские могильники Беларуси (к. XI-XVII вв.) / А.В. Квятковская. - Вшьнюс : Diemedzio, 1998. - 327 с. ; ил.
5. Мядзведзеу, А. [Рэцэния] [Электронны рэсурс]/ А. Мядзведзеу // Беларусю пстарычны агляд. - 1999. - Т. 6, сш. 1-2. - Рэжым доступа: http://www.belhistory.eu/kvyatkovskaya-alla-v-yatvyazhskie-mogilniki-belarusi-konec-xi-xvii-vv-alyaksandr-myadzvedzeу/. - Дата доступа: 15.05.2018. - Рэц. на кн.: Квятковская, Алла В. Ятвяжские могильники Беларуси (конец XI-XVII вв.) / Алла В. Квятковская.
6. Чарауко, В.У. Археалапчныя разведю на грунтовым могшьнжу каля в. 1весь Глыбоцкага раёна у 2010 годзе /
B.У. Чарауко // Матэрыялы па археалогп Беларуси - 2012. - Вып. 23. - С. 379-383.
7. Чарауко, В.У. Археалапчнае вывучэнне могшьшка каля в. 1весь Глыбоцкага раёна у 2011 г. / В.У. Чарауко // Полацк у псторьп i культуры Еуропы : матэрыялы Мiжнар. навук. канф., Полацк, 20-23 мая 2012 г. ; рэдкал.: А.А. Каваленя [i шш.] ; навук. рэд., уклад. В.М. Ляуко. - Мшск : Беларуская навука, 2012. - С. 417-426.
8. Чарауко, В.У. Археалапчныя раскопю на могшьшку каля в. 1весь Глыбоцкага раёна у 2012 г. / В.У. Чарауко // Матэрыялы па археалогп Беларуси - 2014. - Вып. 25. - С. 382-389.
9. Чарауко, В.У. Раскопю на могшьшку каля вёсю 1весь Глыбоцкага раёна у 2013 годзе / В.У. Чарауко // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия А. Гуманитарные науки. - 2017. - № 1. - С. 82-88.
10. Емельянчик, О.А. Краниологическая характеристика населения XIV-XVI вв. / О.А. Емельянчик // Палеоантропология Беларуси / И.И. Саливон [и др.]. - Минск : Беларуская навука, 2015. - С. 123-127.
11. Emotmhwk, B.A. Hoblia матэрLimLi na arnpananorii BacKOBara HacentHrnraa nona^aft 3aMrn XIV-XVI ctct. / B.A. EMamaHWK // Попaцк y ricToptii i KyjiLTypti Eyporni : мaтэpLIamI MraHap. HaByK. KaH$. / рэgкaп.: A.A. KaBaneHa [i ÎHm.] ; HaByK. pэg., yraag. B.M. HayKO. - MiHCK : BejiapycKaa HaByKa, 2012. - C. 149-157.
nacmyniy 19.04.2018
THE ARCHAEOLOGICAL EXCAVATIONS AT THE CEMETERY NEAR IVES VILLAGE
OF GLUBOKSKY DISTRICT IN 2015
V. CHARAUKO
The article describes the archaeological excavations at the cemetery near Ives village of Glubokoe district in 2015. The cemetery has been investigated by us since 2010. The excavation area in 2015 comprised 33 sq.m. At the level of the ground surface there were gravestone constructions, which continued in layers 1 and 2. The excavation revealed 5 burials, including 2 male, 1 female and 2 child burials. There was found a finger ring of XVIII-XIX centuries in burial 4 (male), other burials had no inventory. Apart from that, the filling of a grave pit of burial 5 (female) revealed 5 nails from the deal coffin. Besides flat graves, a barrow was investigated, which was adjacent to the excavation area from the south-east side. There was found a male burial without any inventory in the pit beneath a barrow (inhumation). The finding of the finger ring from burial 4 allows to extend the chronology of burial functioning till XIV-XVIII centuries.
Keywords: Belarusian Dvina region, archaeological excavations, funerary monuments of the XIV-XVIII centuries, burials, grave goods.
