CC BY
39УДК 947.6 «Х1Х-ХХ»
П. С. Кручак, кандыдат пстарычных навук, дацэнт (БДТУ)
ПРАБЛЕМА ПОЛАЦКАГА КНЯСТВА У Г1СТАРЫЯГРАФ11 ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XIX - ПАЧАТКУ XX СТ.
У цяперашш час велыш актуальнай з'яуляецца праблема вытокау беларускай дзяржаунасщ. Мнопя вучоныя бач^1л1 першы этап у яе станауленш у Полацшм княстве. У дадзенай публша-цьп разглядаецца пытанне пра тое, як трактавалася праблема Полацкага княства у айчыннай ric-тарыяграфп у другой палове XIX - пачатку XX ст.
The problem of the origins of Belarusian nationhood is very actual nowadays. The first period of Belarusian nationhood is thought by many scientists to begin with Polotsk principality. The article discusses the interpretation of the problem of Polotsk principality by Belarusian historiography in the second half of the XIX - the beginning of the XX centuries.
Уводзшы. Псторыя Полацкай зямл1, якая значна адрозшвалася ад псторьи шшых стара-жытнарусюх княствау, здауна прыцягвала да сябе щкавасць даследчыкау. Ёй займалюя яшчэ польсюя храшсты ХУ-ХУ1 стст. (напрыклад М. Стрыйкоусю), да яе звярталюя, шукаючы аргументу у царкоуна-рэлпшнай барацьбе, праваслауныя 1 каталщюя шсьменнш у XVII-XVIII стст. Аднак аб'ектам спецыяльнага наву-ковага даследавання псторыя Полацкага княства становщца толью у XIX ст. У сярэдзше ста-годдзя да вывучэння Полацкай зямл1 звяртаец-ца адзш з будучых ¿дэолагау «заходнерус1зму» К. Гаворсю. У гэты ж час з'яуляецца 1 першае больш-менш значнае даследаванне па псторьи Беларус1 В. Турчынов1ча [1].
Асноуная частка. Першыя абагульняючыя працы па псторьи Полацкага княства з'яуля-юцца у другой палове XIX ст. Да вывучэння мшулага Беларус1 у гэты час звярнулюя прад-стаунш урадавага лагера. Пасля падаулення паустання 1863-1864 гг. царсю урад прыняу шэраг мер пал1тычнага, адмшютрацыйнага I ¿дэалапчнага характару, наюраваных на па-слабленне польскага уплыву на беларусюх I л> тоусюх землях. Гэта прымусша расшсюх публ1-цыстау, грамадсюх дзеячоу 1 вучоных звярнуць сваю увагу на Беларусь I «беларускае пытанне» не толью у ¿х сучасным стане, але 1 як з'яву, якая мае глыбоюя пстарычныя караш. Прадс-таунЫ афщыйна-клерыкальнага наюрунку у беларускай пстарыяграфп, яю сфарм1равауся у гэты час, адстойвал1 тэзюы аб пстарыч-ным адзшстве беларускага 1 рускага народау, юнаванш у старажытнасщ адзшай рускай дзяр-жавы з паттычным цэнтрам у Клеве, натураль-насщ 1 законнасщ уз'яднання беларусюх 1 л1тоусюх губерняу з ¿мперыяй 1 г. д.
У таюх умовах у 1872 г. з'явшася першая абагульняючая праца, прысвечаная псторьи Полацкай зямл1 «История Полоцка или СевероЗападной Руси до Люблинской унии» I. Бяляе-ва. Праца насша у асноуным папулярны харак-
тар. Аутар зыходз1у з меркавання, што Полацк 1 яго зямля з'яуляюцца калошяй Ноугарада. Та-му 1 псторыю Полацкага княства ён рэканстру-явау зыходзячы са сведчанняу пра Ноугарад 1 наугародцау. Тым не менш аутар пад-крэсл1вау, што «Полоцкая земля во времена исторические очень рано сделалась независимой и самостоятельной, а при Владимире святом уже как бы выделилась из русской земли вообще» [2, с. 1]. Але I. Бяляеу сцвярджае, што Полацкая зямля, нягледзячы на выдзя-ленне, увесь час л1чылася 1 называлася рускай зямлёй, а яе княз1, нягледзячы на сваю варо-жасць да шшых русюх князёу, тым не менш л1чыл1 сябе русюм1 князям1 1 прызнавалюя таюм1 з боку суседзяу [2, с. 2]. Растлумачыць асабл1вае становшча Полацка сярод шшых русюх княствау аутар так 1 не здолеу.
Надрукаваная пазней праца У. Даншевь ча «Очерк истории Полоцкой земли до конца XIV столетия» насша больш глыбою характар. Аутар дасканала вывучыу усе вядомыя на той час айчынныя 1 замежныя крынщы, што дазво-лша яму нашсаць псторыю Полацкай зямл1 ад каменнага веку да яе уключэння у склад Вялшага княства Л1тоускага. Аднак дадзеная праца носщь пераважна ашсальны характар. Аутар паутарае леташсныя звестю паттычнай псторьи Полацка пра адносшы полацюх князёу з шшым1 русюм1 князям1, але шяюх грунтоу-ных высноу так 1 не робщь [3].
Значнае месца праблема Полацкага княства займала у працах аднаго з ¿дэолагау «заходне-рус1зму» М. Каялов1ча. Найбольш паслядоуна яго канцэпцыя выкладзена у працах «Лекции по истории Западной России», была выдадзена у 1864 г., 1 «Чтения по истории Западной России», выдадзеныя у 1884 г. Пад Западнай Рас1яй вучоны разумеу земл1 Беларус1, Л1твы 1 большай частю Укра1ны. На яго думку, усе гэтыя земл1 1 плямёны, яюя ¿х насялял1, здауна ж^1л1 агульным руск1м ж^1ццём 1 знаходз1л1ся пад уладай князёу «рода св. Владимира».
22
ISSN 1683-0377. Труды БГТУ. 2011. № 5. История, философия, филология
Тым не менш М. Каялов1ч не мог не заува-жыць асобнага статусу Полацкага княства ся-род шшых русюх княствау. Ён падкрэсл1вае, што Полацк пачынае адасабляцца ад шшых русюх абласцей з самага пачатку сваёй дзяржаунасщ. I першы полацю князь Рагвалод, 1 нашчадю князя Уладз1м1ра, пачынаючы з яго старэйшага сына 1зяслава, увесь час ваявал1 са сва1м1 суседзям1, чым выкл1кал1 супраць сябе цэлыя каалщьп [4, с. 62]. Аднак аргументавана растлумачыць прычыны такой с1туацьи вучоны так 1 не змог. На яго думку, Полацкая зямля увесь час адчувала недахоп у людских рэсурсах, таму яе княз1 был1 выму-шаны рабщь пастаянныя набеп на сва1х су-седзяу з мэтай захопу палонных 1 засялення ¿м1 сваёй крашы. Вучоны падкрэсл1вае, што юнуе меркаванне пра тое, што горад Мшск, наогул, быу заселены выключна рабам1, за-хопленым1 пад час войнау з суседзям1 [4, с. 63]. Тым не менш М. Каялов1ч сцвярджае, што нягледзячы на усё вышэйсказанае, Полац-кае княства захоувала цесныя, перш за усё ду-хоуныя, сувяз1 з шшым1 русюм1 княствамь У якасщ доказу гэтага тэзюу псторык пры-водзщь той факт, што Полацкая зямля разам з шшым1 русюм1 княствам1 вельм1 шанават русюх князёу-мучашкау Барыса I Глеба. I на бе-ларусюх землях гэтыя святыя шанавалюя нават больш, чым на шшых русюх землях [4, с. 68].
У канцы XIX - пачатку XX ст. да вывучэн-ня псторьп Беларус1 звярнулюя пачынальнш беларускай нацыянальнай пстарыяграфп, да л1ку яюх можна аднесщ М. Доунар-Запольска-га, В. Ластоускага, М. Любаускага 1 У. Ичэту. Менав1та яны першым1 паспрабават з1рнуць на мшулае Беларус1 з нацыянальна-патрыя-тычных пазщый. Значнае месца у творчасщ згаданых вучоных займала праблема вытокау беларускай дзяржаунасщ I у прыватнасщ праблема месца 1 рол1 Полацкага княства як яе зы-ходнага пункта.
Першым да вывучэння праблемы вытокау беларускай дзяржаунасщ звярнууся М. Доу-нар-Запольсю. У 1888 г. у газеце «Минский листок» ён выдау шэраг артыкулау пад агуль-най назвай «Белорусское прошлое». У гэтым жа годзе таксама у газеце «Минский листок» з'яв1у-ся нарыс вучонага «Географический очерк древней Белоруссии в 1Х-Х11 вв.». Праз год у «Календаре Северо-Запацного края» на 1890 г. быу змешчаны друп нарыс вучонага «Очерки истории Белоруссии (от начала до смерти Владимира Мономаха». А яшчэ праз год гэтыя нарысы был1 аб'яднаны 1 выйшл1 асоб-ным выданнем пад назвай «Очерк истории Кривичской и Дреговичской земель до начала XIII ст.».
Пры даследаванш псторьп старажытнай Бе-napyci М. Доунар-Запольсю звярнуу асабл1вую увагу на праблему станаулення удзельнай сютэ-мы i як вышк гэтага - станауленне першых дзяржауных утварэнняу на тэрыторьп Беларусь Псторык выдзел1у тры групы фактарау, яюя, па яго меркаванш, вызначал1 усё жыццё удзельна-вечавага перыяду: 1) праяуленне i развщцё пле-мяннога жыцця народнасцей, яюя складат та-гачасную Русь; 2) барацьба князёу за удзелы; 3) злучэнне княжацюх штарэсау з штарэсам1 земствау [5, с. 72].
На думку вучонага, плямёны, яюя складал1 старажытную Русь, адрозшвалюя адно ад дру-гога этнаграф1чна. Гэта праяулялася у мясцо-вых гаворках, звычаях i шш. 3 узшкненнем дзяржаунасщ гэтыя асабл1васщ стат праяу-ляцца больш ярка. Плямёны пачынаюць група-вацца вакол свайго цэнтра, узшкае веча як вы-разшк народнай вол1 ва унутраных i знешшх справах. Наогул, М. Доунар-Запольсю убачыу дзве галоуныя плыш у старажытнарускай ric-торьп: ¿мкненне першых KieycKix князёу аб'яд-наць русюя земл1 пад сваёй уладай i затым, ка-ni у ix гэта атрымалася, пачауся рух, адварот-ны першаму, наюраваны на узшкненне сама-стойных княствау. У вышку на тэрыторьп су-часнай Eenapyci узшкае некалью па-сутнасщ незалежных дзяржау. Найбольш буйным! з ix был1 Полацкае, Смаленскае i Тураускае княст-вы [5, с. 85].
М. Доунар-Запольск1 неаднаразова падкрэс-л1вау асобнае месца Полацка у палпыцы Kiey-CKix князёу. Княз1 з дынасты1 Рурыкав1чау пры-мал1 удзел у паходах на Полацк з большай ах-вотай, напрыклад, чым у паходах супраць по-лауцау. Тлумачыу гэта вучоны суперн1цтвам пам1ж К1евам i Полацкам за уплыу на Ноугарад.
Разглядаючы пал1тычны лад дзяржауных утварэнняу на тэрыторьп старажытнай Белару-ci, М. Доунар-Запольск1 адзначау вял1кую ролю народнага веча. Асабл1ва моцным было Полацкае веча, якое магло запрашаць i праганяць князя, заключаць гандлёвыя саюзы i г. д. Г1сторык падкрэсл1вау, што беларуск1я земл1 надоуга за-хавал1 свае вечавыя традыцы1 i тым самым у далейшым аказат значны уплыу на пал1тыч-ны лад Вял1кага княства Л1тоускага.
У савецюя часы погляды М. Доунар-Заполь-скага на стараж^гтную г1сторыю Eenapyci был1 падвергнуты моцнай i у большасц1 неаб-грунтаванай крытыцы. Некаторыя даследчык1 убачыл1 у тэз1се вучонага пра асобнае становь шча Полацюх зямель у складзе К1еускай Pyci праяуленне варожасц1 у аднос1нах да псторьп Pacii. А сучасны нямецю даследчык Р. Л1нднэр, наогул, назвау М. Доунар-Запольскага «¿дэй-ным бацькам крыв1цкай тэоры1 i г1старычнага
узвял1чвання Полацкага княства», а таксама заснавальшкам пстарычнага м1фа «беларускай дзяржаунасщ» [6, с. 78]. На думку аутара, менавп-а пасля М. Доунар-Запольскага усе нацыянальна арыентаваныя псторыю пачат разглядаць Полацкае княства у якасщ зыходнага пункта беларускай дзяржаунасщ. 3 такой пазь цыяй згадзщца цяжка. Вядома, што погляды М. Доунар-Запольскага на месца Полацкага княства у працэсе фарм1равання беларускай дзяржаунасщ знайшл1 сваё развщцё не толью у працах яго вучня У. Ичэты, але 1 у працах яго пастаян-нага навуковага апанента расшскага псторыка М. Любаускага.
Гютарычныя погляды У. Ичэты фарм1раваль ся падчас яго вучобы у Маскоусюм ушверсго-це, у яюм спецкурс па псторьп пауночна-заход-няй Рус1 чытау М. Доунар-Запольсю. Працягва-ючы думку апошняга, У. Ичэта падкрэсл1вау, што усходнеславянсюя плямёны адрозшвалюя пам1ж сабой этнаграф1чна I не мел1 дзяржаунага адзшства. Толью у X ст. Полацкае княства на каротю час падпала пад уладу Юева. Але ужо у 1029 г. Яраслау Юеусю быу вымушаны усту-пщь Полацку частку зямель 1 тым самым фак-тычна прызнаць яго самастойнасць. Але бараць-ба пам1ж княствам1 працягвалася. Галоуную прычыну гэтай барацьбы У. Ичэта бачыу у спрыяльным геаграф1чным становшчы По-лацка, яю кантралявау значную частку гандлё-вага шляху «з варагау у грэю». Асабл1ва напру-жанай гэта барацьба стала у гады княжання Усяслава Чарадзея, яю з'яуляуся увасабленнем незалежнасщ Полацкай зямл1 ад Юева 1 яе ума-цавання. Гюторык падкрэсл1вау, што ужо у ся-рэдзше XII ст. усе тры (Полацкае, Тураускае 1 Смаленскае) беларусюя княствы канчаткова выдзелшся са складу Юеускай дзяржавы I па-чал! жыць сва1м уласным жыццём. Пры гэтым пал1тычны лад у Полацюм княстве быу пабуда-ваны паводле прынцыпу суюнавання трох элементу улады - народнага веча, князя 1 княжац-кай думы. Адносшы пам1ж ¿м1 ладзшся на мо-цы звычаю з перавагай, аднак, у гэтай сютэме народнага веча.
Праблема станаулення I развщця беларускай дзяржаунасщ займала адпо з найважнейшых месцау у працах вядомага беларускага псторы-ка I грамадскага дзеяча В. Ластоускага. Пачатак разгляду дадзенай праблемы вучоны здзейсту у сваёй першай працы «Кароткая псторыя Беларуси I завяршыу яе у шэрагу артыкулау, на-друкаваных у пачатку 1920-х гг. у часотсе «Крьтач» пад псеудашмам Юрый Верашчака.
У свёй канцэпцьи псторьп беларускай дзяржаунасщ В. Ластоусю схшяуся да щэал1зацьп, нават апалагетыю старадауняга беларуска-кры-вщкага перыяду нашай псторьп. Па яго мерка-
ванн1, Беларусь, або Крыв1я, пачалася яшчэ у дахрысцянсюя часы як вялшая дзяржава, якая займала цэнтральны арэал усходнеславянскага рассялення i леташсную Лпъу. Увасабленнем гэтай дзяржавы з'яуляуся Усяслау Чарадзей, яю не жадау уступаць першынства шшым народам i дзяржавам.
Аднак полацюя крыв1чы не выкарыстал1 шанц стварыць магутную дзяржаву. У другой палове XII ст. аслабленае удзельным драблен-нем i ваеннай канкурэнцый з Юевам, Полацкае княства страцша сваё значэнне як адзш з цэнтрау усходнеславянсюх зямель. Полацю перыяд нашай псторьи завяршыуся [7, с. 17].
Заключэнне. Таюм чынам, праблема Полацкага княства займала значнае месца у ric-тарыяграфп канца XIX - пачатку XX ст. Прадстаунш афщыйна-клерыкальнага накь рунку спрабавал1 выкарыстаць дадзеную пра-блему для доказу пстарычнага адзшства беларускага i рускага народау. Пры гэтым яны свядома прышжал1 своеасабл1васщ Полацкай зямл1 i не бачыл1 у Полацюм княстве пачатко-вы этап у развщщ беларускай дзяржаунасщ. У канцы XIX - пачатку XX ст. гэтыя погляды был1 падвергнуты крытыцы у працах М. Доу-нар-Запольскага, У. Ичэты i В. Ластоускага. Дзякуючы ix працам быу закладзены моцны падмурак для фармавання беларускай нацыя-нальнай пстарыяграфп. На аснове анал1зу шматлшх пстарычных крынщ вучоныя пераканауча даказат, што беларуская дзяржау-насць мае глыбоюя гютарычныя карат i таму у беларускага народа ёсць права на сваё пал1тычнае самавызначэнне.
Л1таратура
1. Турчнновнч, О. Обозрение истории Белоруссии с древнейших времён / О. Турчинович. -СПб., 1857. - 134 с.
2. Беляев, И. Д. История Полоцка или Севе-ро-Запацной Руси до Люблинской унии / И. Д. Беляев. - М., 1872. - 213 с.
3. Данилевич, В. Е. Очерк истории Полоцкой земли до конца XIV столетия / В. Е. Данилевич. - Киев, 1896. - 143 с.
4. Коялович, М. Чтения по истории Западной России / М. Коялович. - СПБ., 1884. -278 с.
5. Довнар-Запольский, М. В. Очерк истории Кривичской и Дреговичской земель до начала XIII ст. / М. В. Довнар-Запольский. - Киев, 1891.- С. 72.
6. Л1нднэр, P. ricropbiKi i улада / Р. Л1нднэр. -MiHCK, 2009. - 468 с.
7. Ластоусю, В. Кароткая псторыя Eenapyci / В. Ластоусю. - MiHCK, 1992. - 88 с.
Паступгла 30.03.2011
