CC BY
4УДК 811.161.3
ДА ЭТЫМАЛАГ1ЧНАЙ 1НТЭРПРЭТАЦЫ1 Г1СТАРЫЗМА СМЕРД
канд. фтал. навук, дац. С.М. СТРУКАВА (Полацк дзяржауны утвератэт)
Праводзщца агляд разнастайных iснуючых верст паходжання слова "смерд". У этымалагiчнай ттэрпрэтацып слова "смерд " аутар зыходзщь з матывацыйнай сувязi гэтага слова з паняццем 'смертны чалавек', якое у далейшым элinсавалася з захаваннем семантычнага ядра - 'чалавек, селятн'. Такая па-зщыя базiруецца на даных старажытных тсьмовых крынщ, славянсюх i неславянстх моу зулжам гкта-рычных, этнакультурных звестак, рэлiгiйнага светапогляду сярэдневяковага чалавека.
Уводзшы. Зварот да псторыи узшкнення слова смерд, яго матывацыйных вытокау дыктуецца тым, што пытанне паходжання гэтага слова не з'яуляецца канчаткова вырашаным у беларусюм i русюм мова-знаустве i па-ранейшаму параджае розныя версii. Мы прапануем свой пункт гледжання з апеляцыяй да фактау старажытных помшкау пiсьменства, роднасных славянскiх i неславянсмх моу, а таксама з улшам гiстарычных, этнакультурных звестак, рэлiгiйна-iдэалагiчных уяуленняу, якiя вызначалi светапогляд ся-рэдневяковых людзей, гэта значыць пазамоунага фактару, што з'яуляецца правамерным пры падобнага роду даследаваннях.
Асноуная частка. У Старажытнай Рус смердамi першапачаткова называлi свабодных абшчынш-кау, землеуладальшкау [4, с. 217, 219]. З пачатку XII стагоддзя, калi пачалося запрыгоньванне свабодных членау абшчыны, статус смердау змянiуся, яны сталi адным з разрадау феадальна залежнага сялянства -людзьмi князя на княжацкай (або на баярскай) зямлг У ХШ-ХУ стагоддзях у сувязi з дыферэнцыяцыяй сялянства тэрмш смерд перастау ужывацца; да XVI стагоддзя ён утрымлiвауся у наугародсмх i пскоУскiх граматах, на шшых землях Маскоускай дзяржавы знiк з XIII стагоддзя [9, с. 164]; юнуе меркаванне, што функцыи тэрмша смерд паступова пераходзiлi да слова люди [11, с. 68]. На Беларус апошняя згадка пра смердау прыходзщца на дагаворную грамату 1440 года вялшага князя Казiмiра Ягайлавiча пры устанау-леннi мiру i умоу гандлю Полацка i Вщебска з Ноугарадам.
Xарактарыстыкi смерда змянялюя у залежнасцi ад змен сацыяльна-эканамiчных адносiн, гэта ака-лiчнасць выклшала ваганнi гiсторыкаУ у дакладным вызначэнш сацыяльнага статусу смерда i стварала пэуныя цяжкасцi у тлумачэннi адпаведнага наймення. Вядома, што катэгорыя смердау падзялялася на гарадсюх i вясковых: гарадскiя смерды - наймiты, хатняя прыслуга; вясковыя ^зорнт) арэндавалi зямлю на пэуных умовах. Паводле слоушка У. Даля, смерды належалi да людзей шжэйшага саслоуя, у слоушку гэта слова рэгiструецца са значэнняш: 'чалавек з чэрнi, подлы (родам) мужык'; 'асобы разрад або са-слоуе рабоу, халопау'; пазней - 'прыгонны' [5, с. 232].
Протаiерэй Г. Дзячэнка у "Поуным царкоунаславянсюм слоушку" прыводзiць слова смердъ з тлу-мачэннем паняцiйнага сэнсу, вызначаным Б. Успенскiм са спасылкай на працу: "Опыт повествования о древностях русских" (1818, Ч. I, с. 203). У адпаведнасщ з прадстауленымi звесткам^ старажытнарускае смерд - чалавек "шзкага" паходжання. У старажытнасцi смердамi называлi земляробау i, увогуле, уах, хто займауся чорнай працай. Яны, хоць i былi вольныя i маглi пераходзiць ад аднаго уладальшка да другога або уступаць у шшае званне, але не маглi карыстацца усiмi правамi i прывiлеямi свабодных людзей, гэта значыць не маглi паступаць на ваенную службу, якая складала галоунае адрозненне i прывiлей свабоднага чалавека, пакольм яны "добраахвотна звялi сябе у стан ганебны i нiзкi для свабоднага чалавека" [6]. У дауншу свабодныя цуралiся усякай працы, як заняткам, уласщвым рабу, а таму земляробау i усiх, увогуле, хто займауся чорнай працай, па iх меркаванш, пагардлiвым рамяством, называлi смердамi, гэта значыць подлым^ нiзкiмi людзьмi i у правах не адрознiвалi ад халопау [6]. Такога ж меркавання аб земля-робстве былi i старажытныя германцы. Па сведчанш Герадота, бяздзейнасць лiчылi за самае высакарод-нае, а земляробства за самы нiзкi занятак.
"Слоушк старажытнарускай мовы" I. Сразнеускага дэфiнiруе слова смьрдъ (смердъ) як трохзнач-нае: 1. 'селянiн, мужык' ((Ярославъ) пача воксвокдНлити: старостамъ по i грвнъ, а смердомъ по грвнН, а Новъгородьчемъ по i всНмъ), 2. 'падданы' (тн же испытавъ, чьт еста смерда, и одвНдНвъ, "ко свокго кн#з#. реч имъ: выдайте волхва та сНмо, тко смерда еста мот и мокго кн#з#), 3. 'лаянкавае слова' (Ино чи не боишся ты, смерде, насъ, да чи не бывалъ ты у насъ под посохомъ?) [23]. Адносны прыметшк смердый прыводзщца у выразе смердый конь - конь, дадзены смерду князем разам з земляробчымi пры-ладамi для апрацоую зямлi [23]. Аднясенне слова смьрдъ да назвау прадстаушкоу саслоуя землеулас-шкау падкрэслiваецца перакладнымi помнiкамi пiсьменства, дзе яно ужываецца як пераклад грэчаскага уеюруод 'землеуладальнiк'.
У старажытнабалгарсмх тэкстах XI стагоддзя славянскае слова смьрдъ сустракаецца са значэннем 'oiktras tyches', гэта значыць 'чалавек гаротнага лёсу' [9, с. 163].
Графiчнае афармленне слова мае пэуную няyстойлiвасць: у самай ранняй берасцянай наугарод-скай грамаце фiксуюцца формы смьръда, смьрьди, яюя адлюстроуваюць становiшча рэдукаваных у пазь цыi *thrat > 1ъrbt [7], параун. ст.-сл. смръд, смрьдъ, ст.-руск. смьрдъ.
Каранёвая марфема смерд- з пстарычных часоу функцыянуе у складзе онiмных абазначэнняу: Смьрдии Мостъ, Смьрдьи ворота во ПсковН, напрыклад: Мастеръ Кирилъ постави церковь... у Смердья моста над греблею [23]. У русюх граматах XV стагоддзя засведчаны тапошм Смердьи места [17]. Корань смерд- знаходзщь рэфлексацыю i у сучаснай тапанiмiцы Расп (тэрыторыя Поуначы i Пауноч-нага Уралу): рака Смердья, возера Смердье [17].
У этымалапчных адносшах слова смерд штэрпрэтуецца па-рознаму: Г. Дзячэнка супастауляе слова з санскрыцкiм 8шаг- 'малы' [6]; Н. Варонш, услед за М. Марам, бачыць роднасць слова смьрдъ з мар-доусюм або чувашскiм коранем са значэннем 'мужчына радавога племенi', адсюль вывад: смерд - тэрмiн, якi застауся ад "дапстарычнага" насельнiцтва Усходняй Еуропы; Б. Раманау схiльны лiчыць, што смерд -селянiн мясцовага паходжання, "калашяльны па сутнасцi элемент", якога меусюя князi засталi у эпоху узмоцненай каланiзацыi верхняга Паволжа, далучэння яго насельнщтва да хрысцiянскай культуры; А. Львоу выводзiць смьрдъ з *(s)mer-d— з кораня з першасным значэннем 'драбiць, вярцець, рухаць', што пацвярджае мноствам паралелей з шшых роднасных моу; згодна з яго разважанням^ смьрдъ - той, хто працуе на пол^ "дробщь" зямлю, рухаючы сахой. У якасщ аргумента прыводзiць i тое, што у стара-жытных летапiсах селянш-землеуладальшк заусёды паказаны абавязкова з сахой i з канём1.
Заслугоувае увап арыгiнальная версiя паходжання слова вядомага рускага славiста Г. Iльiнскага, яю зблiжае слова з нямецкiм Schmerz i каменщруе нямецкi гiпатэтычны этымон наступным чынам: той, хто "страдает" (руск.), знаходзiцца у "страдательном" (руск.) стане. Выходзщь, што па сэнсе слова смерд належыць да той жа групы слоу, што i руская "страда" - цяжкая летняя праца у вёсцы у перыяд касьбы, жшва i уборю хлеба', старажытнарускiя "страдить", "страдовать" 'працаваць у летнi час', "страдник" 'батрак, наёмны рабочы у вёсцы у летнюю пару'. "Страдник" прама паралельна латышскаму stradnieks 'рабочы'. Iльiнскi дэфшравау паняццi "страдник" i "смерд" у семантычным i сацыяльным аспектах. Згодна з яго словам^ "страдниками" называлюя у Маскоускай Русi работнiкi щ рабочыя, якiя працавалi на землях розных землеуласшкау, а пазней замацаваных за iмi. Клас смердау уяуляу сабой нешта сярэд-няе памiж свабоднымi землеyласнiкамi i прыгоннымi у дакладным сэнсе гэтага слова: асабкта вольныя яны мелi права на распараджэнне сваёй маёмасцю, аднак усё ж таю прызнавалкя падданымi не толью гасудара краiны, але i вядомых прыватных i калектыуных асоб [8].
Супастауленне iндаеyрапейскага *(s)merd- з нямецкiмi каранямi лiчыць магчымым i П. Чарных: Schmerz 'боль, жаль' (ст.-ням. smerzo), Schmerzen (ст.-ням. smérzan) - 'прычыняць боль, пакутаваць', англ. smart (англасакс. smeortan) - 'выпрабоуваць або прычыняць каму-небудзь боль, пакуты', параун. *smert -'калоць', 'кусаць', 'джалiць' [27, с. 178].
Аргументы на карысць генетычнай роднасцi славянскага смерд i прускага smoy прыводзщь Ю. Сцяпанау. У адпаведнасцi з яго разважаннямi корань слова смерд па форме i па значэнш адпавядае прускаму smoy 'мужчына, чалавек' i старажытналиоускаму zmuo 'тс', яюя з'яуляюцца вар^Iянтамi аднаго i таго ж шдаеурапейскага кораня са значэннем 'зямля', параун. рускае "зем-ля". Таюм чынам, слова смерд можа быць растлумачана як 'чалавек, якi сядзщь на зямлi', сучаснае "селянiн" [24, с. 684]. Аднясенне смердау да так званых "чорных людзей", людзей нiжэйшай грамадзянскай катэгорыi грамадства, на думку Ю. Сцяпанава, можа быць растлумачана сувяззю слова смерд з паняццем "чорны", якая устанауль ваецца, калi мець на увазе, што старажытнейшай сiстэмай землеуладання была лядная: лес высякалi i выпальвалi для вызвалення зямель для сяубы, - таму iмя смерд як iмя старажытнага землеyласнiка магло асацьиравацца з паняццем "чорны, ад выпальвання лесу". Ад'ектыу "чорны" у шматлшх iндаеyрапейскiх мовах незалежна ад фармальнага в^1ражэння абазначае 'пачарнеушы ад агню', гэта значыць 'колеру сажы' i захоувае асац^1яцыю з вербоiдам "гарэць". Параун. iндаеyрапейскае *mer- 'гарэць'.
"Асабовую" тэорыю паходжання слова прапаноувае А. Мацэнауар, яю, як i Ю. Сцяпанау, звязвае слова смерд з паняццем 'мужчына', только выводзiць яго не з германских моу, а з перадскага merd 'мужчына', якое адпавядае старажытнаперсщскаму martiya 'чалавек'. Аднак М. Фасмер катэгарычна аспрэчвае запа-зычанне з персiдскай мовы як крышцу славянскага *smьrdъ па фанетычных прычынах [26].
Наша версiя паходжання слова смерд дапускае матывацыйную сувязь з паняццем 'смертны чалавек', параун.: ст.-шд. martas 'смертны чалавек', iран. martas 'смертны'. Азначэнне смертны магло у далей-шым элiпсавацца, параун.: арм. mard 'чалавек', польск. smard 'чалавек', дыял. палаб. smardi 'сялянства',
1 Меркаванн1 Н. Варон1на, Б. Раманава, А. Львова i далей Г. 1лынскага прыводзяцца з "Канстантау" Ю. Сцепанава [24].
новаперс. mard 'мужчына', авесц. marsta 'чалавек', персiдскае merd 'мужчына'. ¡рашзмы пермскай мовы2, а менавгга, komí морт 'чалавек', удм. мурт В. Лыткш узводзiць да прапермскага *mort, апошняе да iран-скага *martas 'смертны' ^ранскае *marta- > праперм. mort у вышку лабiялiзацыi галоснага) [10, с. 90], што пацвярджае магчымасць такой элiпсацыi. Са старажытнашдыйсюм *martas 'смертны чалавек' супа-стауляецца i старажытнаперсiдскае martiya 'чалавек'. Да кораня *mer- са значэннем 'памiраць' У. Шмаль-стыг адносiць старажытнашдыйскае márta-, авесцiйскае masa-, армянскае mard 'чалавек', пры гэтым ву-чоны адзначае, што "разумныя iстоты падзяляюцца на смяротных, якiя жывуць на зями, гэта значыць лю-дзей, i бессмяротных, небажыхароу - багоу", параун. старажытнаiндыйскае amrta-, авесцiйскае amssa, грэчаскае ámbrotos 'бессмяротны' (< *n + mrt[h]jo-) [28]. Формы слоу з каранёвым -а— армянскае mard 'чалавек', польск. smard 'чалавек', новаперадскае mard 'мужчына', авесцшскае marsta 'чалавек', персщскае mard 'мужчына' - можна супаставщь з дравiдыйскiм *mar-/*mar- 'дзщяня мужчынскага полу', з чадсюм *mar[i] 'раб', якiя адзначаюцца даследчыкамi "усходненастратычных" моу (уральскiх, алтай-сюх i дравiдыйскiх) [20, с. 60]. Чадскае *mar[i] 'раб' суадносiцца з родавым значэннем 'чалавек' у тым плане, што у старажытнасцi зямны чалавек адчувау сябе "рабом Божым" на зямлi (не выпадкова адным са значэнняу слова чловНкъ у стараславянскай мове было значэнне 'слуга': ст.-слав. чловНкъ 'чалавек', 'службоуца', 'слуга' [3, с. 75], аднак такое падпарадкаванне волi Богу расцэньвалася вышэй свабоды; перыфраза "раб божы" знаходзщь адлюстраванне па сённяшнi дзень у малггоуных тэкстах.
Прашюстраваныя словы з каранёвымi марфемамi mar-, mer-, mor-, myr-, аб'яднаныя агульным лексiчным значэннем 'чалавек' (сюды ж далучаецца i чадскае *mar[i] 'раб'), на нашу думку, генетычна роднасныя i узыходзяць да аднаго шдаеурапейскага кораня *mer- / *mor 'памiраць'3, у яюм прысут-нiчаюць тры канцэпты: 1) страта, адсутнасць, 2) зацьменне як парушэнне перцэпцьи (параун. руск. мрак), 3) дэфармацыя матэрыi [18, с. 132]. Пачатковае с- ва усходнеславянсюм слове смерд, у палабсюм smardi 'сялянства', польскiм smard 'чалавек', smird 'бедны селянш', далемiнцскiм smurdi (мн.) 'сяляне' - пры-ставачнае i з'яуляецца вынiкам пазнейшых дэрывацыйных працэсау. Дарэчы, прыстауку у слове съ-мьрдъ вычляняе i Б. Рыбакоу, аналапчна словам "са-Удзельнiк", "су-сед", i агаляе структурную частку слова -шдаеурапейсю корань *mer- 'памiраць', аднак анамааялапчна тэрмiн звязвае з далёкiмi скiфскiмi часамi, калi iснавау рытуал забойства прыблiжаных памерлага князя, якiя станавшся, як разважае Рыбакоу, "су-мерцвякамГ', гэта значыць смердамi [21]. Мы ж абгрунтоуваем версiю, якая вышкае з дуальнай апазiцыi зямнога i нябеснага.
Супрацьпастауленне зямнога i нябеснага, простага смертнага чалавека i бессмяротнага усявышняга iснавала з глыбокай старажытнасщ. Гэта супрацьпастауленне у разгорнутай форме захавала старажытна-грэчаская мова. Так, у "Шадзе": epichthónioi a'nthropoi "наземныя (або: над-зямля) людзi" супраць "нябесныя (або: над-нябесныя людзi)". Зямля як амвал чалавечага свету супрацьпастаулялася (i часткова працягвае супрацьпастауляцца) небу [22], якое сiмвалiзавала (i сiмвалiзуе) босю свет, такая дуальная апазiц^Iя пры-сутнiчае у старажытнарускiм фрагменце: яко бъ на нбси выспрь и ты на земли низу4. Традыцыйна захоуваецца яна i у скарынаускiх тэкстах: небо и земля мимо идеть [1, с. 224]. Першапачаткова ж у ста-ражытных уяуленнях касмiчн^Iя зоны - Зямля i Неба - быт двуадзшым цэлым: Бацька-Неба i МацьЗямля утваралi суцэльнае, i першай умовай самаго тварэння было iх раз'яднанне i аддаленне адзiн ад аднаго. Толью калi гэта умова была выканана, з'явiлася прастора тварэння [15, с. 75].
Апазщыя Бога i чалавека выразна абазначана у стараславянскай мове: чалавек тлНньнъ, ютота ця-лесная (плоцевая), а значыць, смертны, параун. ст.-слав. прыметшк плътьнъ са значэннем 'чалавек'), у ад-розненне ад Бога, "бестътьнтго сыноу вышьншго, которому кдинамоу животъ бесъмрътенъ естъ " [3, с. 75]. Калi звярнуцца да старажытных даных шдаеурапейсюх моу, то бачым, што абазначэнш чалавека утвора-ны ад кораня са значэннем 'зямля', а як вядома, адзш з сiмвалау зямлi - тленнасць: лац. homo 'чалавек' пры humus - 'зямля, паверхневы слой зямл^ глеба, перагной', стмрл. duine 'тс' пры dû, род. склон don -'зямля', ли. zmogùs 'тс' пры zëmé - 'зямля' (з гутуральным суфiксам, таюм самым як у словах пры ш-шым коранi, *mQgio - 'чалавек, мужчына, муж'). Усе гэтыя найменш у розных, варыятыуных формах абазначаюць адно i тое - 'земляны, зямны, хтанiчны (хтон - зямля)', што i служыць абазначэннем чалавека. З пункту гледжання паходжання усе гэтыя формы узыходзяць да аднаго i таго ж шдаеурапейскага кораня, прадстауленага таксама у грэчаскiм xvmv 'зямля, глеба' - *gzhem- // *gzhom. Як зазначае Ю. Сця-панау, вщавочна, усе гэтыя розныя формы уваходзяць у адну апазiцыю "зямны" - "нябесны", гэта зна-
2 Да пермсюх моу належаць - удмурцкая, ком1-зыранская i ком1-пермяцкая мовы. На агульнаком1 i агульнаудмурц-кую мовы прапермская мова распалася пераважна у VIII стагоддз1 н. э. Прапермяне займал1 тэрыторыю н1зоуя Камы
3 прытокам1, з сярэдз1ны II тысячагоддзя да н. э. да VIII стагоддзя н. э. мел1 непасрэдныя кантакты з iранскiмi народам1.
3 Рэканструяваны корань *mer- 'пам1раць' адзначаецца у працах мног1х даследчыкау-1ндаеурапе1стау, напрыклад, М. Макоускага [12, с. 40-41], вщавочна, гэты корань быу шматзначны, пакольк1 у таго ж М. Макоускага ён ф1ксуецца i са значэннем 'гарэць' [13].
4 Прыклад узяты з артыкула Н.Г. М1хайлоускай [19, с. 161].
чыць "зямны" (чалавек) супрацьпастауляецца "нябеснаму" (Богу); варыяцыи наймення тут адбываюцца у рамках адной i той жа фундаментальнай апазiцыi "чалавек" - "Бог" [24, с. 684]. У гэтай апазщьи ёсць намёк i на тленнасць зямнога кнавання, узгадаем бiблейскiя ради: "... вернешся у зямлю, з якой ты [Адам] узят; таму што прах ты, i у прах вернешся".
1ндаеурапейсю корань -er азначае 'зямля', параун. старажытнаанглiйскае ear 'зямля', старажытна-верхненямецкае erde 'зямля' i i.-е. *ar 'мужчына, мужски' [14, с. 166]. Элемент -er- можна рэканструяваць i у слове смерд, вдаеурапейская база якога, паводле П. Чарных *(s)merd- [27, с. 178]. На адпаведнш тако-га тыпу з рухомымi фармантамi (прэфармантамi) указвае М. Макоусю у "Гiстарычна-этымалагiчным слоу-шку англiйскай мовы": ст.-анг. ear 'зямля' - i-е. *ar 'чалавек; мужчына' ('зроблены з зямлi') - i.-е. *bher-'чалавек' (алб. burrë 'чалавек') - i.-е. *ker- 'чалавек' (ст.-анг. ceorl 'чалавек') - i.-е. *mer- 'чалавек' - ст.-iнд. n-ärä 'чалавек' - гоц. wair, лац. vir 'чалавек'. Адначасова каранi *er-/*ar, *bher-,*ker-,*mer-, *uer- маюць значэнне 'гарэць', што, на думку М. Макоускага, звязана са старажытным звычаем крэмацыi памёрлых; пры гэтым паняцце агню суадносщца з паняццем душы [13]. Да кораня *mer 'памiраць' М. Макоусю узводзщь балтызм - лiтоУскае mer-gele 'дзяучынка' i устанаулiвае сувязь яго з лащнсюм mare 'мора', гэтыя паняццi ён звязвае на падставе iснаваушага павер'я, што, быццам перасяленне душ памерлых у iншы свет адбывалася па вадзе i прыводзщь аналагiчныя паралелi з iншых моу [16, с. 166]. МакоУскi су-пастауляе таксама i.-е. *mer- рука (i.-е. *merjö 'чалавек') i i.-е. *mer- 'памiраць' [16, с. 166]. 1дэя памiран-ня кадзiруецца у старажытнаiрландскiм слове mar(b), этымалогiя гэтага слова i яго вытворных, як адзна-чаюць Т. Мiхайлава i Н. Ншалаева, не складае праблемы, паколькi слова mar(b), па iх назiраннях, мае ад-паведнiкi са значэннем 'памiраць' практычна ва уах еурапейскiх мовах. У сувязi з чым яны сцвярджаюць, што iрландскае слова Узыходзiць да iндаеурапейскай асновы *mer/mor з агульным значэннем 'памiраць', якое разглядаюць як другаснае, зыходным жа значэннем гэтай асновы яны лiчаць значэнне 'знiкаць' (такую ппотэзу выказвау у свой час i В.В. 1ваноу) [18, с. 132].
Заключэнне. Прыведзеныя факты гавораць на карысць нашай версп. Што датычыць сувязi слова смерд з паняццем "чорны", то тут, магчыма, таксама адбiуся уплыу слова зямля, дакладней, яго лексiчнай спалучальнасцi. Як адзначае Н. Талстой, у пауднёваславянскай моунай традыцыi да слова зямля быу па-стаянны эпiтэт - чорны: црне землице, черна земя [25, с. 277]. У лемкау-русшау ва усходняй Славакп за-натаваны фразеалапзм nimu (= пойти) до чöрноi зéмлi са значэннем 'памерщ', што адпавядае пауднёва-славянскаму он де под црну землу, балгарскаму да идиш у тъз черна земя. У славянскай традыцыи, па назiраннях таго ж Н. Талстога, чорнай зямлi супрацьпастауляуся белы бог; пры гэтым Н. Талстой пад-крэ^вае, што белы бог супрацьпастауляуся менавгга чорнай зямлi, а не чорнаму богу, што яшчэ раз сцвярджае антытэзу зямнога i нябеснага5. Устойлiвы выраз белы бог характэрны для дыялектау заходнiх балгарау, македонцау i усходшх сербау. Уцалелыя геаграфiчныя назвы i народныя павер'i сведчаць, што вераванне у Белбога i Чарнабога было некалi агульным для уах славянскiх плямёнау, у тым л^ для рускiх i беларусау.
Л1ТАРАТУРА
1. Анiчэнка, У.В. СлоУнiк мовы Скарыны: у 3-х т. / У.В. Ашчэнка. - Мiнск: Выш. школа, 1977. - Т. 1. -475 с.
2. Афанасьев, А. Живая вода и вещее слово / А. Афанасьев. - М.: Сов. Россия, 1988. - 510 с.
3. Вендина, Т.И. Средневековый человек в зеркале старославянского языка / Т.И. Вендина. - М.: Индрик, 2002. - 334 с.
4. Греков, Б. Д. Киевская Русь / Б.Д. Греков. - М., 1953. - 219 с.
5. Даль, В.И. Толковый словарь живого великорусского языка: в 4-х т. / В.И. Даль. - М., 1982. - Т. IV.
6. Дьяченко, Г. Полный церковнославянский словарь / Г. Дьяченко. - М.: Отчий дом, 2000. - 1120 с. -(Репринтное воспроизведённое издание 1900 г.).
7. Зализняк, А. А. Древненовгородский диалект / А. А. Зализняк // Новгородские грамоты на бересте. -М., 1995. - № 247.
8. Ильинский, Г. А. К вопросу о смердах / Ильинский, Г. А. // Slavia Orientalis, 1933. - XI. - С. 18-22.
9. Колесов, В.В. Мир человека в слове Древней Руси / В.В. Колесов. - Л.: Изд. Ленингр. ун-та, 1986. -309 с.
5 Белы бог уяуляе сабой рэдю арха1зм, яю з-за недастатковага вывучэння славянскай дыялектнай фразеалогп яшчэ поунасцю не вытлумачаны. Дуал1зм белага 1 чорнага бога, вщавочна, заснаваны на супрацьпастауленш свету 1 цемры, дабра 1 л1ха. У беларусюм паверЧ пра старажытнага Белбога да нашага часу захоуваецца жывая памяць пра Белуна. Бялун уяуляуся старцам з доугаю белай барадой, у белым адзенш 1 з посахам у руцэ; ён з'яуляуся толью удзень 1 выводз^ падарожных, яюя заблукал1 у лесе, на правшьную дарогу; ёсць прымаука: "Цёмна у лесе без Бялуна". Бялун таксама - бог урадл1васц1 1 багацця, л1чыл1, што ён дапамагау беднякам грашыма. Прымаука "Мусщь пасябравауся з Бялуном" ужываецца у сэнсе: яго наведала шчасце [2, с. 124-125].
10. Лыткин, В.И. Пермско-иранские языковые контакты / В.И. Лыткин // Вопросы языкознания. - 1975. -№ 3. - C. 90-92.
11. Мавродин, В.В. Образование древнерусского государства и формирование древнерусской народности / В.В. Мавродин. - М.: Высш. школа, 1971.
12. Маковский, М. "Картина мира" и миры образов (лингвокультурологические этюды) / М. Маковский // Вопросы языкознания. - 1992. - № 6. - С. 40-41.
13. Маковский, М. Историко-этимологический словарь современного английского языка. Слово в зеркале человеческой культуры / М. Маковский. - М.: Диалог, 2000. - 418 с.
14. Маковский, М. Метаморфозы слова (табуирующие маркеры в индоевропейских языках) / М. Маковский // Вопросы языкознания. - 1998. - № 4. - С. 166-167.
15. Маковский, М. Мифопоэтика письма в индоевропейских языках / М. Маковский // Вопросы языкознания. - 1999. - № 5. - С. 75-76.
16. Маковский, М. Удивительный мир слов и значений / М. Маковский. - М.: Высш. шк., 1989. - 200 с.
17. Матвеев, А.К. Архаическая русская топонимия на северо-востоке европейской части СССР / А.К. Матвеев // Вопросы языкознания.- 1987. - № 2. - С. 66-76.
18. Михайлова, Т. А. Номинация смерти в гойдельских языках: к проблеме рекострукции кельтской эсхатологии / Т. А. Михайлова, Н.А. Николаева // Вопросы языкознания. - 1998. - № 1. - С. 132-133.
19. Михайловская, Н.Г. К проблеме изучения лексической семантики древнерусского языка / Н.Г. Михайловская // Вопросы языкознания. - № 2. - С. 161-162.
20. Орел, В.Э. К реконструкции праафразийского вокализма / В.Э. Орел, О.В. Столбова // Вопросы языкознания. - 1988. - № 5. - С. 68.
21. Рыбаков, Б. Язычество древнейших славян / Б. Рыбаков. - М., 1981.
22. Семиотика и информатика: материалы к Интегральному словарю современного русского языка (образцы словарных статей). - М., 1991. - Вып. 32. - С. 176-184.
23. Срезневский, И.И. Словарь древнерусского языка: в 3 т. / И.И. Срезневский. - М.: Книга, 1989. -Т. III, Ч. I.
24. Степанов, Ю. Константы: словарь русской культуры / Ю. Степанов. - 2 -е изд., исправл. и доп. - М.: Академ. Проект, 2001. - 989 с.
25. Толстой, Н.И. Избранные труды. Славянская лексикология и семасиология / Н.И. Толстой. - М.: Языки русской культуры, 1997. - Т. 1: Славянская лексикология и семасиология. - 519 с.
26. Фасмер, М. Этимологический словарь русского языка: в 4-х т. / М. Фасмер. - М.: Прогресс, 1987. -Т. IV.
27. Черных, П.Я. Историко-этимологический словарь современного русского языка: в 2-х т. / П.Я. Черных. -М.: Рус. яз, 1999. - Т. II.
28. Шмальстиг, У.Р. К индоевропейской проблеме (в связи с выходом в свет книги Т.В. Гамкрелидзе и Вяч. Вс. Иванова "Индоевропейский язык и индоевропейцы") / У.Р. Шмальстиг // Вопросы языкознания. - 1988. - № 1. - С. 32-45.
Пастуту 17.12.2014
ETYMOLOGICAL VERSION OF THE WORD "SMERD"
S. STRUKOWA
The paper presents the existing versions of the origin of the word "smerd". The author's point of view
is based on ancient sources, on the sources from Slavonic and non-Slavonic languages with the account of
historic and ethno-cultural data of religeosus and ideological points of view that determined the outlooks of
Medieval people.
