CC BY
8Макоучык М.М.
Надпрауда
Эсэ прысвечана разгляду пытання "надпрауды", цi рэаль-насщ вышэй за з'явы свету, у супастауленш з асэнса-ваннем новага паняцця post-truth (постпрауды) заходняй масавай культуры.
Ключавыя словы: надпрауда, постпрауда, post-truth, ма-савая культура, Цэалопя, шфармацыя
Усё можна падзялiць на вечнае i часовае. Вечнае — прын-цыпы i Цэ1; гсцша, любоу, свабода, прыгажосць, яюя не могуць зшкнуць, нават калi яны не праяуленыя i не могуць быць успрынятыя зараз. Часовае — успрыманае пачуццямi, з'явы свету, яюя сапрауды знiкаюць незваротна. Так i з мо-вамi — ёсць нязменныя сакральныя мовы, якiя звязаныя непарыуна з гэтым светам вечнага, i ёсць мовы гутарковыя, яюя змяняюцца кожны дзень для бягучых патрэбау жыц-ця па-за вечньиш прынцыпамi i iдэямi. Сярод сакральных моу ёсць санскрыт — мова Ведау, у якiх адлюстравана вечнае, — i сам санскрыт адлюстроувае вечнае i высокае, — i ёсць пракрыты1 — яго вытворныя, што аддзялiлiся у нейш момант у некаторым асяроддзi, мноства з яюх ужо знiкла i сёння можа быць знойдзена тольк у тэкстах.
1 Фактычна гаворка ^дзе пра усе iндаеурапейскiя мовы. Было б вельмi цiкава разгледзець гкторыю ix паходжання, але гэта заслугоувае асобнай аб'ёмнай працы.
Рэдактары Оксфардскага слоунка прызнал словам 2016 года паняцце "post-truth" [Oxford's Word... 2016],якое было вызнача-на як "тое, што ап1свае абстав1ны, у як1х аб'ектыуныя фактары менш значныя у фарм1раванш грамадскага меркавання, чым звяртанн1 да эмоцый i асабктых перакананняу".
Тагам чынам, гаворка iдзе пра прауду, яе успрыманне i значэнне. Дхармашастра, якая змяшчае традыцыйныя веды аб каштоунасцях i уладкаванш грамадства, кажа пра гэта наступнае:
Трэба гаварыць прауду, гаварыць прыемнае, не варта га-варыць неприемную прауду, не варта гаварыць приемную хлусню — такая вечная дхарма1 [Законы Ману 2002, с. 157].
Цытата выбудоувае iерархiю паняццяу, дзе першай на-зываецца i ста1ць менавiта прауда, што адразу ж забараняе яе прамое скажэнне i робiць тым самым феномен post-truth недапушчальным у традыцыйным грамадстве.
Далей, кал гэта найважнейшая умова выконваецца, гаво-рыцца «прыемнае"2. Напрыклад пры разуменнi, чым нека-торая з'ява, якую заведама можна ашсаць з розных пазщый, важная i пазггыуная для суразмоуцы менавiта у пэуным ас-пекце, варта гаварыць з 1м пра гэты, а не пра шшы бок пы-тання, альбо не гаварыць зус^м. Наступная частка гаворыць, што калi няма магчымасщ паведамщь суразмоуцу прыемнае, не варта без неабходнасщ казаць непрыемную прауду. Пра парушэнне гэтай частцы кажуць «сыпаць соль на рану».
1 manavadharmasastra, 4.138.
2 "Прыемнае" тут — пераклад санскрыцкага слова priya, сэнс якога, зразумела, не у "прыемным" у нейкiм маральным цi пачуццёвым сэнсе, а у падыходным, дарэчным, адпаведным.
I чацвёртая частка — не варта казаць прыемную хлусню, якая характарызуе 1мкненне таго, хто гаворыць, да часовага жаданага эфекту, бо гэтае 1мкненне абавязкова мае наступствы з прычыны самадастатковасщ самога факту здзяйснення.
Дык як жа цяпер асэнсаваць паняцце post-truth ? Мабыць, канструктары дадзенага тэрмша мелi на увазе прыстауку post у значэнш "пасля" у атуацш, калi прауда ставiцца н1жэй за перакананш ды эмоцы1. Таму гаворка Цзе пра стан, як1 складаецца пасля таго, як этап падмены каштоунасцяу ужо пройдзены. Але щ ёсць нешта, што сапрауды важней прауды, "надпрауда", рэальнасць якой на самой справе вы-шэй прауды щ "аб'ектыунай рэальнасщ»?
Так. Гаворка пра вельм^ важнае разуменне адрознення традыцыйнага мыслення ад сучаснага. У традыцыйным светапоглядзе успрыманне заусёды залежыць ад суб'екта, i нiякая «гсцша факту» немагчымая, бо любы успрыманы аб'ект iснуе у свядомасцi таго, хто яго успрымае, i толью там. Менавгга на гэта паказвае Генон, кал! кажа аб пера-кульванш паняццяу «аб'ект^гунае» i «суб'ектыунае"1 [Генон
1 «Субъект есть «тот, кто познает»; объект есть то, «что познается», и их соотношение и есть само познание. Однако в современной философии значение этих терминов, а особенно их производных «субъективный» и «объективный» изменилось до такой степени, что они получили употребление диаметрально противоположное, и некоторые философы неразборчиво взяли их в их очень различных смыслах; точно так же их использование часто создает серьезные неудобства с точки зрения ясности и, во многих случаях, предпочтительно их избегать, сколько возможно», — шша Рэнэ Генон у сваёй працы "Чалавек i яго станауленне згодна Веданце" [Генон 2004, с. 129].
Праблема перакульвання паняццяу "аб'ектыунае" i "суб'ектыунае" вельм^ шырокая i таксама заслугоувае асобнага разгляду. Гэтая праблема ктотная i у дадзеным разглядзе, але спыняцца на ёй цяпер было б залшшм.
2004, с. 129] у сучасным мысленн, што прывучана пастуля-ваць кнаванне «аб'ектыунай рэальнасщ, якая не залежыць ад свядомасщ». Сам той, хто успрымае, — вось адзшая i вышэйшая рэальнасць, якая кнуе непарушна, у адрозненне ад аб'ектау, што з'яуляюцца такiмi або шшьиш менавiта ва успрымант такога щ шшага суб'екта, 1 для розных суб'ектау нiколi не могуць быць цалкам Цэнтычныш. Гэта фундаментальна пазбауляе iх уласнай нязменнай рэальнасцi i прытым не мае шчога агульнага з пс1халог1яй або ацэначныш мер-каваннямi.
Тое ж адрозненне кнуе памiж сапрауднай метафiзiкай, у якой суб'ект — адзшая рэальнасць, 1 сучаснай ф1ласоф1яй, якая аперуе загадзя прынятыш аб'ектамi i канструкцыямi i тым самым уводзщь метаф1з1чна немагчымую "аб'ектыуную рэальнасць", што успрымаецца як самастойна iсная тольк у сувяз1 з прыняццем суб'ектам такога пункта гледжання. Так1м чынам, надпрауда — рэальнасць суб'екта, якая прын-цыпова не можа не быць адноснай i знаходзiцца заведама вышэйш за любую прауду щ аб'екты успрымання. Гэта не щстойливы тэрм1н, а проста адно слова з мноства, як1м можна ашсаць тыя цi шьшыя аспекты гэтай звышшдывЦу-альнай рэальнасцi.
Цi можна атаясамщь або правесцi нейкую справяд^вую паралель пам1ж надпраудай 1 ровЫтиСк? Не. Першае па-няцце размешчана у кропцы вышэй з'яу свету, з якой яны не адмауляюцца i не iгнаруюцца, а проста разглядаюцца заусёды у той щ iншай ступенi адноснымi1. Другая кропка
1 Санскрыцкае паняцце тауа у ашсанш свету н1 у яшм разе не зна-
rAeg»aHHa, y .koh MarHbiMa naHa^e post-truth, — HmaH 3a raTyro agHocHyro рэaAbнaсцb. BoAbm 3a Toe, y raTaH Kpon-nago6Haa agHocHaa рэaAbнaсцb ycnpbrnae^a .k «a6'eK-TwyHwa ^aKTapbi», i raBopKa ig3e npa cnpo6y ix iгнaрaвaцb i He AMbiuua 3 iMi, mTO a6cypgHa, 6o aHw yce poyHa 3'ayAarouua TyT "paaAbHbiMi" HeagoAbHWMi i g3eHHbiMi, agnaBegHa na3-6eгнyцb ix 3arag3a, y KaHHaTKOBbiM BWHiKy, HeAbra. Эмоцwi cnwiHa^a, aca6icTwa nepaKaHaHHi 3MeH.a^a, i Tagw paHeH-mae irHapaBaHHe 3 toh »a ciAaH a6epнeццa cyпpaцb Taro, xto xa^y ca6e nagMaHy^.
BepHeMca ga na^epTaH yMOBw i naHa^a «npweMHaa xAyc-h.», aKoe yKAronae пapymэннe ycix nanapagHix. 3apa3 BigaBOH-Ha, mTO MeHaBiTa .Ha i Ha3biBae^a post-truth. BoAbm 3a Toe, caMO 3'ayAeHHe rэтara тэpмiнa 6bi^aM AeriTbiMi3ye npweMHyro xAycHro aK HeKaTopyro HopMy, i npwKAagw TaKOH MarnnyAa^ii y eypaneHcKix MOBax MO»Ha Ha3ipa^ y»o He y nepmw pa3:.
hm^ "iAro3ia", .ho AiTapaAbHa nepaKAagae^a .k "MaryTHac^"; MaryT-нacbцb cy6'eKTa pa6iцb a6'eKTw TaKiMi цi mmwiMi, mTO i ^apMye raTyro ag-HocHyro pэaAbнacцb a6'eKTay. y npo^Bary raTaH мaryтнacbцi cB.goMac^ cynacHara HaAaBeKa нaвyнaeццa KyAbTypaH i MeTagaMi ycnpwMaHHa, aKia 6wiAi 3acBoeHw, 6anw^b a6'eKTw nayHWMi i HiaK iHaKm, mTO i Hagae iM iAro3iro caMacTOHHara icHaBaHH. Ba ycnpwMaHHi Ha3ipaAbHiKa.
AAe HaBaT yxwBaHHe maya y caHce "iAro3ii" He 3Haw^ npocTa npw-3HaHHe cBeTy iAro3opHWM, yce a6'eKTw y iM, 3pa3yMeAa, BaAogaro^b cBaeH 6oAbm цi MeHm agHocHaH i icTOTHaH gA. Ha3ipaAbHiKa paaAbHa^ro i pa3-мamнaroццa y rpaAweнцe ag Hi3iHHara i HarogHara ga caKpaAbHara i Hena-pymHara.
1 MoxHa npwraga^ mMaT npwKAagay, ag 3'ayAeHbHa TapMiHa «MaTa-p^iaAi3M» ga y3HiKAbix HaBaTBopay Ha xBaAi gwcKypca «MeHbmc^y» y XX-XXI ct. HyxapoxHww KyAbTypw igai naTpa6yro^ gAa AeriTMMi3a^ii hobmx cAoy, Ka6 HeHapMaAbHae i 3AanwHHae nanaAO BwrAaga^ .k HapMaAbHae, aAe «HOBae».
3 nyHKTy rAeg»aHHa cBa6ogw — ^ 3'ayAae^a naAaBeK, aKi KipaBaHbi эмoцbIaмi i ^paKaHaHHaMi, MeHaBiTa cBa6og-hmm? BigaBOHHa He, 6o Mar^biMac^ ycBagoMAeHara Bw6a-py — npbiKMeTa cBa6ogw, a TyT aHa agcyTHinae. y toh »a aHrAincKan MOBe MHa^i liberty i freedom agpo3HiBaro^a, aK agpo3HiBa^^ y 6eAapycKan cBa6oga i yceAaзвoAeнacцb.
MaHinyAaTwyHw i HecBa6ogHbi xapaKTap пaнaццa Bwgae i ag3iHbi ycToaHw 3 ^tmm npwMeTHiKaM тэpмiн — post-truth politics. Гэтa Taa caMaa naAiTWKa, y aKOH пaнaццi npaygw i OTpaBagAiBac^ HaoryA aMaAb BbiKpacAeHbi ca cBagoMac^, 6o 3aycegbi MOXHa cкaзaцb, mTo эмоцwi 6oAbmac^, MeH-mac^ цi Karo-3ayrogHa am^ Ba^Henmwa 3a Aro6wa ^aKTbi, i cnpa6aBa^ пpwнaцb yAacHbia ^^^eBbis naMKHeHHi i nepaKaHaHHi aK 6accпpэннwa ^g^aBbi gAa 3a^apg»3HHa naro-He6yg3b.
KaHcTbiTy^ii, BeparogHa, ycix 6e3 BMKAKHSHHa KpaiH yTpbiMAiBaro^ HopMw a6 cBa6og3e MepKaBaHHay i ix BbiKa-3BaHHa. OaKTw^Ha, mm yce nac^H Ha3ipaeM ciTya^iro, пpw aKon гэтa cтaнoвiццa HeMarHWMWM m пpwнwнe Taro, mTo 3aKoHHbia пoгAaAw naAaBeKa пpocтa кaмycbцi нeпpweмн^Ia i TaMy ix BbiKa3Ba^ HeAbra. CynacHaa KyAbTypa пpwвyнae naAa-BeKa ga пpwмycoвaгa yOTpbiMaHHa i He HaragBae, mTo Toe, aK eH a^HbBae 3'aBw cBeTy — ^yHgaMeHTaAbHa aro i ToAbKi aro Bw6ap. AgmBeAHa, "a6paA»aццa" цi He aKoH-He6yg3b 3'aBaft — 3aycegw Ba yAag3e naAaBeKa, i MeHaBiTa TaMy y acHoyHwx 3aKo-Hax KpaiH mm 6anwM cBa6ogy BbiKa3BaHHa gyMaK.
CBeT 3 TaKonpost-truth politics — cBeT, y aKiM ec^ MaHmyAa-Tapw i Twa, KiM aHw Kipyro^, пpwнwм gpyria BoAbHwa ToAbKi y By3Kix ga3BoAeH^ix paMKax KpbiMycoBara gAa ix ympbiMaHHa.
У 1х не проста адабрана права выбiраць, а адабрана само па-няцце пра яго наяунасць. Цалкам магчыма, што само слова "пал^ыка" паxодзiць праз грэцкую мову ад санскрыцкага кораня pal, як1 значыць "абараняць"1 i cанскрыцк1я тэксты пастаянна кажуць, што "абарона падданых — вось галоуны абавязак цара".
Вось шшыя "словы года" з гэтага ж свету — свету не-стабьльнасщ, неусвядомленасщ i прымусовага успрымання. У 2017 годзе тагам словам сталаyouthquake ['Youthquake'. 2017] — значная змена, якая выклжана моладдзю, пры-чым не паляпшэнне, а менавгга змена2, у 2015 — emoji [Oxford's 2015], карцшю у мабьльным тэлефоне, у 2014 — vape [Oxford's 2014] — дымщь электроннай цыгарэтай, i гэтак далей. У як1м свеце жыве Оксфардскi слоушк i у як1 перасяляе нас такiмi "словамi года"? Падобна на тое, што шчога вечнага i сапрауднага у гэтым свеце няма, i няма нават думю, што яно магчыма. 1ншае выслоуе кажа: "Хворы, як1
1 Яго прынятае тлумачэньнне як «гарадскш справы» таксама маг-чыма, але у дадзеным выпадку цяжка быць цалкам упэуненым з-за фа-нетычнаай блiзасцi. Але галоунае у 1ньшым — палтыка гэта не проста «нейкш справы», бо палiтыка гэта юраваньне грамадствам, якое не можа быць нейтральна "гарадскiм", у традыцыйным мысленьш яно заусёды мэ-танакiрвана, i менавiта на гэтыя мэты i указвае больш старажытны сан-скрытсю корань i тлумачэньня. Найбольш прынятае паходжанне слова noXig ад санскрытскага pura (горад) магчыма, але таксама магчыма i ве-рагодна паходжанне ад кораня pal
2 «Европейцы, с тех пор как они начали верить в «прогресс» и «эволюцию», хотя произошло это, надо сказать, немногим более века назад, предпочитают видеть признак неполноценности в таком отсутствии перемен, в то время как мы видим здесь уравновешенное состояние, в достижении которого западная цивилизация потерпела неудачу», — гаворыцца у кшзе Рэнэ Генона "Агульныя уводзшы у вывучэнне шдусюх вучэнняу" [Генон 2013, с. 29].
ведае, што ён хворы, не хворы" [Дао де Цзин, с. 87]. Ме-нав^а таму паэзiя i тэксты традыцый, якiя прызнаюць, што успрыманы намi свет заганны1, гавораць у нейкiм выглядзе пра "страчаны рай"2, пра тое, што свет без зла дзесьщ ёсць, хай i не тут i цяпер.
Провидение сильнее всех воителей вселенной.
Лишь когда настанет время, я покину мир мгновенный.
Ни друзья тогда, ни башни не спасут мне жизни бренной.
Тот, кто это понимает, тверд душою неизменной [Руставели, с. 549].
Ц1 кажуць нам сучасная мова 1 сучасная культура пра тое, што свет заганы магчымы i знаходзщца вакол нас? Бадай што, не. Такое разуменне амаль выцеснена iдэямi "прагрэ-су" i "эвалюцыГ, якiя распаусюджваюцца ва уах сферах. Традыцыйныя тэксты 1 паэз1я кажуць такт не для простага сцвярджэння, яны паказваюць 1 наюроуваюць чытача да паляпшэння свету праз унутранае удасканаленне i пераа-сэнсаванне.
Ц1 пав1нен 1нстытут, чыё 1мя у свеце з'яуляецца сiнонiмам навукi, аддаваць прыярытэт часовым павевам замест фундаментальнага, напрыклад, выбiраючы слова года? Безумоуна не. Навошта увогуле патрэбна навука, якая не робщь свет вакол чалавека лепшым? Старажыт-ныя культуры разумелi гэта i стваралi навую, якiя змянялi чалавека знутры, а не звонку. Ютайская ваза або перадцю
1 "Увесь сьвет ляжыць у зьле" (1Ян 5:19) [Б1бл1я 2002, с. 1402].
2 Кожная духоуная традыц^гя мае паданне аб залатым векку ц1 ра1, як1 быу у пачатку, але стращуся тым ц1 1ншым чынам, 1 мае 1дэю яго пошуку ды аднаулення у некаторай форме.
дыван, як1я стваралкя цягам дваццацi-трыццацi гадоу, цэ-няцца менавгга за тое, што з'явьлкя у адрозным свеце, све-це нязменнага, свеце шшых каштоунасцяу. Справа цалкам не у "працаёмкасщ".
Менав^а вечнае з'яуляецца надпраудай у строим сэн-се гэтага слова, i гэтая надпрауда вышэй за любыя пера-менлiвыя "аб'ектыуныя абставiны", i менавiта яе шукаюць падчас вывучэння сваёй свядомасцi, старажытных моу або традыцыйных навукi i культуры. На наша шчасце, сучасная масавая культура, якая стала для мнопх сёння дрэнным памочнiкам, нямоглая падмануць сумленнага шукальшка, як1 не спынiцца, пакуль не здабудзе страчанае.
Источники и литература:
1. Ыблш. Кшп Сьвятога Шсаньня Старога i Новага Запавету. Ка-нашчныя. Пераклад В. Сёмух^ Duncanville, 2002.
2. Генон Р. Общее введение в изучение индусских учений. Перевод Маковчика М.В. Москва, 2013.
3. Генон Р. Человек и его становление согласно Веданте. Москва, 2004.
4. Дао де Цзин. Перевод и прим. Ян Хин-Шуна. Санкт-Петербург, 2008.
5. Законы Ману. Перевод С.Д. Эльмановича. Москва, 2002.
6. Руставели Ш. Витязь в тигровой шкуре. Вступ. ст., сост. и под-гот. текста и примеч. А.Г. Барамидзе и С.С. Цаишвили. Перевод Н.А. Заболоцкого. Ленинград, 1988.
7. Oxford's Word of the Year for 2016 Is 'Post-Truth' // TIME USA [Электронны рэсурс] / Рэжым доступу: https://time.
com/4572592/oxford-word-of-the-year-2016-post-truth/. Дата доступу: 27.06.2020.
8. Oxford's 2014 Word of the Year Is Vape // TIME USA [Электронны рэсурс] / Рэжым доступу: https://time.com/3590093/ oxfords-2014-word-of-the-year-is-vape/. Дата доступу: 27.06.2020.
9. Oxford's 2015 Word of the Year Is This Emoji // TIME USA [Электронны рэсурс] / Рэжым доступу: https://time. com/4114886/oxford-word-of-the-year-2015-emoji/. Дата доступу: 27.06.2020.
10. 'Youthquake' declared word of the year by Oxford Dictionaries https // BBC News [Электронны рэсурс] / Рэжым доступу: https:// www.bbc.com/news/uk-42361859. Дата доступу: 27.06.2020.
