CC BY
14ФИЛОЛОГИЯ
УДК 821.161.3:82-1
М. В. Трус, кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, загадчык кафедры (БДТУ) УКРА1НСК1 ВЕКТАР ТВОРЧЫХ ЗАЦ1КАУЛЕННЯУ УЛАДЗ1М1РА ЖЫЛК1
У артыкуле разглядаецца украшская лпаратура як аб'ект увап Уладз1м1ра Жылк1 пражскага перыяду жыцця i творчасщ. Защкауленасць паэта, прадыктаваная падабенствам пстарычных шляхоу беларускага i украшскага народау, была рэалiзавана у вершаскладаннi, перакладчыцкай практыцы, а таксама грамадскай i культурнай дзейнасщ аднаго з яркiх прадстаушкоу беларускай лiтаратуры 1920-х гадоу.
The article deals with Ukrainian literature as an object of attention Uladimir Zhylka Prague period of life and creativity. Interest poet dictated by the similarity of the historical paths of the Belarusian and Ukrainian peoples, has been implemented in prosody, translation practice, as well as social and cultural activities of one of the brightest representatives of the Belarusian literature of the 1920's.
Уводзшы. У беларусюм л1таратуразнаустве апошшх дзесящгоддзяу выразна дам1нуе кан-тэкстуальны юрунак лггаратуразнаучых дасле-даванняу: вызначэнне месца нацыянальнага ш-сьменства у еурапейскай i сусветнай культурнай прасторы. Беларускае жыццё у Чэхаславаки м1жваеннага перыяду - «Еуропе у мшяцюры» -аказваецца ва умовах «выбуху» культурнай ды-ферэнцыяцыи. Адной з найбольш ярюх ф1гур беларускай лггаратуры 1920-х гг. з'яуляецца Уладз1м1р Жылка (1900-1933), росквгг творчас-щ якога прыпадае на час вучобы на фшасофс-юм факультэце Карлава ушверсгота у Празе (1923-1926). Задача нашай публшацыи - папоу-шць разгляд канцэптуальнай спадчыны У. Жылю пражскага перыяду, арыентаванай на развщцё нацыянальнай самабытнасщ, новым1 фактам^ яюя узбагачаюць i паглыбляюць бачанне по-шукау грамадсюх i эстэтычных щэалау адмет-най генерацыи творцау беларускай л1таратуры.
Асноуная частка. Тэма беларускай прысут-насщ у Празе традыцыйна была прывабл1вай для беларусюх даследчыкау. Яна дазваляе ад-л1чваць пачатак культурнага супрацоунщтва пам1ж нашым1 народам1 ад часоу дзейнасщ Францыска Скарыны. 1920-1930-я гг. даюць магчымасць гаварыць пра беларускую эм1гра-цыю, беларускае студэнцтва у Празе. Для даследчыкау стал звыклым1 найменш Пражск ар-xiy, Пражск этсталярый, яюя стал каштоуным матэрыялам для вывучэння беларускай культур-най прысутнасщ у Чэхаславакii азначанага перыяду, на узроуш персаналiй дапамаглi пашы-рыць бачанне жыцця i дзейнасцi 1гната Дварча-нша, Тамаша Грыба, Яугена Ляцкага, Уладзiмiра Жылю, Адольфа Клiмовiча i многiх iншых.
Важнай падзеяй культурнага супрацоунщтва, асэнсавання i вiзуальнай падачы матэрыялау
для шырокай аудыторьп стала выстава «Гра-мадска-культурная чыннасць беларускай i ра-сiйскай эм^ацш у Чэхаславакii. 1921-1938» [1], наладжаная у 2002 г. у Нацыянальным му-зеi гiсторыi i культуры Беларуси Яе аргашзата-рамi былi Дзяржауны архiу Расiйскай Федэра-цыи, Нацыянальны архiу Рэспублiкi Беларусь, Беларуси дзяржауны архiу-музей лiтаратуры i мастацтва.
Беларуская прысутнасць у Чэхаславакii мiжваеннага перыяду звязана з вядомай «Рус-кай акцыяй» - дапамогай урада крашы эм^ран-там з былой Расшскай iмперыi атрымаць адука-цыю, працу. Паводле звестак сведкi i удзельшка тых падзей Т. Грыба, у агульнай масе студэнтау ураджэнцы Беларусi складалi каля 300 чалавек. У абсалютнай большасцi, за выключэннем колькасна нешматлiкай палiтычнай эм^ацш, гэта былi прадстаунiкi сялянства з Заходняй Беларусi. Такi сацыяльны склад вщавочна адрознiвау беларускую дыяспару ад рускай i нават украiнскай.
У Чэхаславаки беларусы не мелi сваiх наву-чальных устаноу, хаця некаторыя захады аднос-на iх стварэння рабшся. Беларусы-студэнты не належалi да нейкай адной грамадска-паттыч-най арганiзацыi. Яны заснават па-рознаму щэа-лагiчна арыентаваныя групоУкi: Аб'яднанне беларускага паступовага студэнцтва, Беларуси студэнцкi саюз, Беларуси сялянскi саюз, «Вольная грамада» i iнш. Iснавалi свае друкаваныя органы: часопiсы «Беларускi студэнт», «Пра-мень», «Перавясла», «1скры Скарыны». Часта беларускае студэнцтва знаходзшася пад апекай украшсих грамадскiх арганiзацый i вышэйшых навучальных устаноу. Як адзначау У. Калесшк, «у сценах Карлава ушверсггэта студэнты узнау-лялi у мшяцюры той веер палiтычнага раз-
межавання, якое юнавала у Заходняй Беларус i у асяроддзi беларускай палпычнай эм^ацьп за межамi БССР» [2, с. 257].
Працы У. Калесшка (1922-1994) - гэта агу-льнапрызнаная класiка беларускага лiтарату-разнауства. Сярод яго работ адно з пачэсных i самавпых месцау займае манаграфiя «Ветразi Адысея: Уладзiмiр Жылка i рамантычная тра-дыцыя у беларускай паэзи» (1977), да стварэн-ня якой даследчык шоу шматгадовымi шляхамi пошукау, асэнсавання; што называецца, пры-мервауся да улюбёнага аб'екта свайго навуко-вага защкаулення здалёк i зблiзку, таму што «Уладзiмiр Жылка стаiць у цэнтры лгаратурна-га працэсу Заходняй Беларусi першай паловы 20-х гадоу. Гаворка пра яго - гэта гаворка пра усю тагачасную грамадскую атмасферу, пра жыццё i барацьбу, пра палтганую i мастацкую думку, пра творчыя кiрункi, метад, стыль, пра здабытю i слабасщ» [2, с. 5].
У ацэнках нацыянальна-адраджэнскага жыц-ця У. Жылка макшмалют: ён абсалютна не пры-мае пазщыю згоднiцтва, нацыянальную нявыз-начанасць, пасiунасць. У лiстах да I. Луцкевiча у 1923-1924 гг. ён атсвае настроi беларускай грамадскасцi у Празе: «Беларускае Адраджэнне перажывае крызю, дзе ходзiць аб тое, щ быць нам нацыяй дужай i зкансалiдаванай, цi бяс-слауна загшуць. <...> Аднак я - аптымют i знаю, што Прага дасць колью дзесяткау добрых i сумленных беларускiх працаУнiкоУ, незалежна ад iх поглядау: будуць i правыя i левыя. Ужо цяпер хлопцы шмат вырасл^ выраунялiся. Ра-дуе розум, талковасць, з якой падыходзяць да працы. Вось колью iмёнау: Грышкевiч, Кабе-рац, Дылiс, Клiмовiч, Лаусю, Буська, Гарошка. I гэта далёка не усе. Але тут i добры каталiк Клiмовiч i атэют-сацыялют Грышкевiч» [3, с. 259]; «Як ш кажыце, а пры нашай нядолi i беднасцi духовай i матэрыяльнай Прага ёсць важным пунктам, дзе пры добрай волi можна атрымаць скарбы» [3, с. 261].
У. Жылка выдатна разумеу ролю перакладу у працэсе засваення лепшых здабыткау сусвет-най лiтаратуры: «...беларусам, творачы, трэба палажыць як грунт для свае творчасщ народную творчасць, але мы мусiм прысвоiць сабе усе здабытю сусветнага пiсьменства. Высшае хараство будзе у умелым згармашзаванш высо-кай культуры i тэхнш (верша) разам з народным элементам» [3, с. 262].
Захавалюя пераклады паэта некаторых тво-рау Г. 1бсена, А. Алеся, А. Мiцкевiча, I. Вольке-ра, Ш. Бадлера, Б. Ясенскага. Вядома, што ён пераклау на беларускую мову «Дэмана» Лер-мантава (пераклад пакуль не выяулены). У лю-це да А. Луцкевiча ад 1924 г. У. Жылка дзялiуся планамi публiкацый плёну сваёй перакладчыц-
кай працы: «...маю да друку пераклад з Франка (з украшскага) паэмы "Майсей". Сама рэч высокавартая i для адраджэнцау жыватрапечу-чая. I магчыма, што гэта самае каштоунае з уся-го таго, што з'явшася у вершы пасля Шаучэнка на Украiне. Вельмi рэкамендавалася б, здаецца мне, даць яе чытаць нашым землякам» [3, с. 260]. Гэты пераклад, на жаль, пакуль не адшу-каны.
Пры аглядзе прыярытэтных тэм i аутарау беларускага перакладу пачатку ХХ ст. узшкае заканамернае пытанне: чаму з немалой кагорты украшсюх паэтау Х1Х - пачатку ХХ ст. М. Баг-дановiч, вядомы сваiм бездакорным мастацюм густам, веданнем сусветнай лiтаратуры, вылу-чыу менавiта А. Крымскага, у сваёй пераклад-чыцкай дзейнасцi прадст^у яго поруч з прыз-нанымi класiкамi украшскай лiтаратуры Т. Шау-чэнкам, I. Франко, А. Алесем? I да таго ж такая вышковая увага песняра чыстай красы падма-цавана двухмоунымi перакладамi, а пераклад на беларускую мову увайшоу у зборшк «Вянок», дэталёва прадуманы, структурна, зместава, кан-цэптуальна вывераны.
У Поуным зборы творау М. Багдановiча змешчаны пераклады паэтычных мшяцюр А. Крымскага «Пальмы гордые и лавры» («Гордi пальми. Думнi лаври...» з цыкла «Самотою на чужини», 1898), «Теплый гром. Цветя, черешня.» («Теплий грiм ... Цвггуча вiшня ...» з цыкла «Передсмертш мелоди», 1900), а таксама ммя-цюры «Кажуць людзi, быццам, творачы мужчы-ну...» («Слiз!.. Слiз!..» з цыкла «В неволЬ>, 1903).
Адказ на гэтыя i iншыя пытанш можа пад-казаць i бiяграфiя А. Крымскага, i не скаваны iдэалагiчнымi заслонамi лiтаратуразнаучы ана-лiз, - тое, што у самой Украше у апошнiя дзеся-цiгоддзi набыло устойлiвы характар [4; 5; 6; 7;]. Мяркуем, што наша публшацыя верша «Зiмою» А. Крымскага у невядомым перакладзе У. Жыл-кi стала невялiкiм беларускiм унёскам у спасщ-жэнне сутнасцi прыцягальнай моцы аднаго з пачынальнiкау новай украшскай лiтаратуры.
Як вядома, У. Жылка бачыу сябе спадкаем-цам традыцый, закладзеных М. Багдановiчам. Важнае месца у гэтай пераемнасцi шсьменшк адводзiу перакладчыцкай дзейнасцi. Як ужо было адзначана, пясняр чыстай красы вылучау А. Крымскага сярод шшых украшсюх паэтау. Але цi магчыма толью пераемнасцю патлума-чыць паклiканне да жыцця перакладу верша «Зiмою»?
Думаецца, прычыну увал да сваёй творчасщ i М. Багдановiча, i У. Жылю у некаторай ступенi патлумачыу сам А. Крымсю, яю паслядоуна, у якасцi прадмовы да кожнага выдання сваiх вер-шау, нягледзячы на пярэчаннi абачлiвых выдау-цоу, змяшчау наступныя словы: «.пускаю у свет
Филология
127
гэтую кшжку не для людзей фiзiчна здаровых, а толью для людзей трои слабых, з надламанай жыццёвай сiлай або нервам, - для тых людзей, што умеюць i лёгка плакаць, i соладка сумаваць, i малiцца богу, i замшоувацца. Кнiжка мая - для тых людзей, што - з бязмежным, на!уным арх1э-гаiзмам нядужага чалавека - марнуючы час, ле-жачы на ложку у пауднёвым санаторыi, атрымль ваюць больш уцеи i радасцi ад вестю пра мала-ды, свежы, кучаравы парастак на гiмалайскай кедрыне-дэадары, чым з тэлеграмы пра знiжэнне кошту на соль. Ктжка мая - для тых нядужых i самотных людзей, што прыхiльнага да iх чалавека або сям'ю могуць з на1уным эга1змам палюбiць не менш, чым усё чалавецтва. Толью таюя чыта-чы (а iх ёсць вельмi многа) знойдуць у гэтай кнiжцы родныя для сябе ноты» [8, т. 1, с. 23-24].
На перакладчыцюм (паэтычным i празаiч-ным) рахунку У. Жылю творы шэрагу замеж-ных аутарау, сярод якiх важнае месца займаюць i украiнскiя пiсьменнiкi: I. Франко, А. Алесь, Р. Этк. З выхадам нашай публшацш у «Родным слове» вектар творчых зацiкауленняу У. Жылю папоУнiся яшчэ iменем А. Крымскага.
Час вучобы У. Жылю у Карлавым унiверсi-тэце у Празе - гэта час актыунага творчага дыя-логу, мiжнацыянальных культурных кантактау. Колькасна шматлiкая украшская эмiграцыя у Чэхаславакii мiжваеннага перыяду была прыця-гальнай для беларускага студэнцтва праз шэраг прычын. Гэта датычылася i арганiзацыйнай, фь нансавай дапамоп, ды i кроуная еднасць, пада-бенства гiстарычных шляхоу двух народау, агу-льны лёс выгнанцау адыгрывалi тут не апош-нюю ролю. Для У. Жылю студэнцю час стау, бадай, лепшым перыядам у творчасцi.
Дзякуючы актыуным кантактам з украшс-кiм студэнцтвам, новай генерацыяй шсьменш-кау моуная стьтя братняга народа часта брала у палон Жылку-паэта. У некаторых з вершау ён анiяк не мог абысщся без ужывання украiнскiх слоу: «Ты варожыш, ты чаруеш, / О чароуная, бы свгг...» («Крыху узрушаны i рады», 1923); «У прыродзе так светлы / Змярканне й рас-свгг...» («Вершы спадзявання», 1924-1925).
Аутограф перакладу верша <^мою» А. Крымскага выяулены аутарам гэтых радкоу у асабю-тым архiве Людмiлы Краскоускай у Бращславе (Славакiя). Разам з лiстамi У. Жылю мшскага перыяду ён належыць да нешматлiкай колькас-цi тых дакументау, якiя захавальнiца у свой час не палiчыла неабходным перадаць нi родным паэта, нi даследчыкам яго творчасцi. Пры-вядзём яго поуны тэкст:
- Мама - галубка! 1шла я гарою, -
Снегу шбы 7 няма;
Сонейка грэе, распукваюць кветкг.
Мама! М1нула з^ма!..
- Пэуна, дачушка, кагосьць пакахала,
Холад бо й авер наукруг,
Толью у цябе ужо лецейка у сэрцы,
Там то / квецщца луг.
Як вядома, частку архiва У. Жылю калега з Бращславы да пары да часу зберагала у сябе на кватэры. Потым большасць гэтых матэрыя-лау была перададзена у Беларусь. Можна мер-каваць, што аутограф перакладу падараваны ёй паэтам як нешта накшталт альбомнага зат-су з мэтай сказаць штосьщ прыемнае сваёй сяброуцы Людмiле i яе мацi Валянцiне Сямё-науне, на доУгiя гады разлучаным некалькiмi дзяржаунымi межамi. На такую думку на-водзiць ужо сама дыялапчная форма верша -размова дачю i мацi.
Гэты твор прываблiвы простым, немудраге-лiстым гучаннем. Магчыма, з пункту гледжан-ня сённяшняга успрымання вока чытача пры першым знаёмстве з беларускай iнтэрпрэтацы-яй верша будзе трохi цярушыць ужытае перак-ладчыкам слова распукваюць [кветю] (у сучас-ным значэннi распускаюцца), але у той час гэ-тае слова даволi шырока ужывалi i iншыя бела-рускiя шсьменшю. У. Жылка выкарыстау яго таксама у «Пентаметрах» (1925): «Там, дзе рас-пуквауся квет, к восеш выспее плод».
Верш «Зiмою» у яго iзаляванай, адарванай ад кантэксту i аутарскiх тлумачэнняу прадстау-ленасщ на першы погляд не мае шякай нацыя-нальнай (тэрытарыяльнай) прывязю. Можна меркаваць, што не у апошнюю чаргу з гэтай прычыны ён i прыцягнуу увагу У. Жылкi, пако-лью давау магчымасцi для лёгкай перасадю на беларускую паэтычную глебу. Мiж тым гэты твор уваходзiць у канцэптуальна прадуманы першы цыкл зборшка А. Крымскага «Пальма-вае голле», якi мае назву «У гарах Лiванскiх». У арыгiнале верш гучыць наступным чынам:
- Мамо, голубко! 1шла я горою, -
Стгу неначе й нема;
Сонце так гр1е; кв1ткирозцв1тають...
Мамо! Минула зима!
- Доню! ти, певне, когось покохала!
В нас-бо / холод, 7 лють.
Тыьки у тебе вже л1то на серщ,
Там-то 7 квти цв1туць! [8, т. 1, с. 27].
Упершыню твор надрукаваны у часотсе «Зоря» у 1897 г. (№ 17, с. 376). Верш уяуляе з сябе мастацка-эстэтычны сштэз прыроднага фону i асабютых пераж^гванняу, паяднаных ня-змушаным дысанансам узбуджанага чалавечага пачуцця i знешняга халоднага спакою.
У заувагах аутар прадставiу канкрэтную ге-аграфiчную прывязку твора - тое, што ашяк не прачытваецца без кантэкстуальнай, цыклiчнай падсветкi: «На высоюх Лiванскiх гарах, за вык-лючэннем тых, якiя павярнулiся тварам да гара-
чай Фшшп, зiмою бывае настолью холадна, што падае не дождж, а снег. На Саныне i яшчэ на некаторых верхавiнах снег не растае нават улетку» [8, т. 1, с. 27].
Паэтычны цыкл «В горах Лiваньских» (аутарсю падзагаловак - «Iдилiя») складаюць зачынны верш «Всякi пахощi там дишуть...», створаны па матывах бiблейскай «Песш пес-няу», а таксама вершаваны дыптых - «Зимою» i «Вл^ку» («Улетку»). Аутарам пазначаны месца i час яго напiсання: лiванскае сяло Шуейр, 15 лiпеня 1897 г.
Верш «Улетку», друп у згаданым цыкле, з першага радка даносщь характэрны усходш пейзажны каларыт: «Скали... Кедри... Скоро й вечiр» [8, т. 1, с. 28]. Дысананснае гучанне, але ужо на фоне шшай пары года, люстэркава заха-вана i у iм: «Впала шч... Шакали виють... / Bi-тер... Мов зима! / Я всi очi проглядiла, - / Милого нема» [8, т. 1, с. 28].
Заключэнне. Зварот да творчасцi А. Крымс-кага, актуалiзаваны публiкацыяй невядомага пе-ракладу У. Жылю, узмацняе сiлавое поле лггара-туразнаучага анашзу, яго асвятленне гiсторыi бе-ларуска-украшсюх культурных сувязей. Прын-цыповае меркаванне аутара гэтага артыкула: не спяшацца з высновам^ з аутарскай марюроукай, па магчымасщ не пахiснуць заканамерныя этапы увядзення твора у навуковы ужытак.
Акрамя прыведзенага перакладу верша А. Крымскага, аутарам гэтых радкоу быу выяу-лены шэраг новых матэрыялау да жыцця i твор-часцi У. Жылкi, беларускай i украшскай лгара-туры мiжваеннага перыяду: невядомыя лiсты Антона Луцкевiча, выпускшкоу Дзвiнскай беларускай гiмназii, асоб з пражскага беларускага асяроддзя, дзеячау украшскай культуры - Дзмгг-ра Дарашэню (укр. Дмитро Дорошенко), Алега
Ольжыча (укр. Олег Ольжич), Аксаны Ляту-рынскай (укр. Оксана Лятуринська), Леашда Мосендза (укр. Леонид Мосендз) i iншых. Гэ-тыя матэрыялы дапамагаюць iстотна узбагацiць бачанне нацыянальнага пiсьменства самога па сабе, а таксама у кантэксце i дынамщы судакра-нання з iншанацыянальнымi традыцыям^
Лiтаратура
1. ^Ёсць на карце месца.»: Грамадска-куль-турная чыннасць беларускай i расiйскай эмiгра-цыi у Чэхаславакй. 1921-1938: каталог выставы у Нацыянальным музеi гiсторыi i культуры Бе-ларусi з 27 мая па 3 лшеня 2002 г. / склад.: Т. Воранава, А. Гесь, Н. Дзюба, Г. Запартыка [i iнш.]. Мiнск, 2002. 87 с.
2. Калесшк У. Bетразi Адысея. Уладзiмiр Жылка i рамантычная традыцыя у беларускай паэзй. Мiнск: Маст. лгг., 1977. 328 с.
3. Жылка У. Выбраныя творы / уклад., прадм. i камент. М. Скоблы. Мiнск: Белар. кнi-газбор, 1998.358 с.
4. Маленька Т. Агатангел Кримський: портрет на rai епох // Слово i час. 2001. № 1. С.11-14.
5. Павличко С. Дискурс модершзму в укра!-нськш лiтературi. 2-ге вид., перерод. i доп. Ки!в: Либiдь, 1999. 447 с.
6. Павличко С. Нащонатзм, сексуальшсть, орieнталiзм: Складний свiт Агатангела Кримсь-кого. Ки!в, 2000. 322 с.
7. Сюндюков И. Посвятил себя Украине. Жизнь академика Агатангела Крымского: подвиг ученого и гражданина // День. 2007. № 194. 9 ноября.
8. Кримський А. Твори. Ки!в, 1972-1974. Т. 1-5.
Пастуту 11.03.2014
