CC BY
28УДК 811.161.3'37:008
РАДЗ1МА У МОУНАЙ КАРЦ1НЕ СВЕТУ БЕЛАРУСАУ
А.А. КАЛЕСН1КАВА (Вщебст дзяржауны утверстэт мя П.М. Машэрава)
Даследуюцца асаблгвасцг функцыянавання канцэпту "радз1ма " у моунай карцте свету беларусау. Вывучаюцца слоуткавыя дэфтщъй лексем, у як1х аб 'ектывуецца канцэпт "радз1ма ". Вызначаецца клю-чавое слова, якое найбольш поуна намгнуе канцэпт, аналгзуецца яго этымалоггя. "На1унае" уяуленне пра радз1му раскрываецца падчас аналгзу парэмгялаггчных адзтак, яюя падвяргаюцца кагнтыунай iнтэрпрэ-тацыи у форме абагульнення парэмiялагiчных сэнсау (прывядзенне блiзкiх сэнсау да аднаго больш абагуль-ненага). Сэнс парэмй ттэрпрэтуецца як адлюстраванне кагнтытунай прыметы канцэпту. Асаблiвая ува-га надаецца рэпрэзентацыi канцэпту "радзiма" у публщыстычных тэкстах. Сцвярджаецца, што ра-дзiма уяуляе сабою шматузроуневае паняцце i мае тры базавыя вымярэнт: прасторавае, грамадскае i iдэалагiчнае, яюя маюць свае устойлiвыя канкрэтызацып.
Уводзшы. Даследаванне астэмы ключавых канцэптау канкрэтнай мовы дае важныя звестш, якш дазваляюць меркаваць пра базавыя сацыяльныя каштоунасщ адпаведнай культуры. Нацыянальная кан-цэптасфера складаецца з сукупнасщ iндывiдуальных, групавых, этнiчных i ушверсальных канцэптау, на аснове яшх можна скласщ уяуленне пра ютотныя рысы менталиэту пэунага народа. Канцэпт "радзiма" традыцыйна адносяць да лiку ушверсальных разам з такiмi базавымi канцэптамi, як "свабода", "дом", "мацГ, "каханне", "сям'я", "жыццё", "народ". Аналiзу канцэпту "радама" прысвечаны работы А. Вяж-бщкай, I. Сандамiрскай, В.М. Тэлл, Я.М. 1гнатавай, даследчыкау Польскай этналшгвютычнай школы.
Актуальнасць вывучэння гэтага базавага сацыяльнага паняцця тлумачыцца неабходнасцю крытыч-нага асэнсавання ролi тэрыторыi пражывання, месца нараджэння, традыцый этнасу i моунай супольнасщ у жыцщ асобнага вдывща. Даследаваннi асаблiвасцей нацыянальнага менталiтэту, этшчнай самасвядо-масцi набываюць практычную значнасць ва умовах пашырэння працэсау глабалiзацыi, фармiравання ад-крытасщ у адносшах памiж рознымi краiнамi i культурам^ стварэння адзiнай шфармацыйнай прасторы.
Мэтай нашага даследавання з'яуляецца выяуленне асаблiвасцей функцыянавання канцэпту "радзiма" у моунай карцше свету беларусау.
Асноуная частка. Вывучэнне канцэптау пачынаецца з вызначэння ключавога слова, лексiчнай адзiнкi, якая найбольш поуна намшуе выбраны для аналiзу канцэпт. У якасцi такога слова а^раецца найбольш ужывальнае найменне, дастаткова абагульненае па сваёй семантыцы i стылютычна нейтраль-нае. Паводле "Слоушка сiнонiмаУ i блiзказначных слоу" М.К. Клышк1, у сiнанiмiчныя адносшы усту-паюць наступныя адзiнкi: бацькаушчына, радзiма, айчына, родны край, свой край, наш край, родная краi-на, свая крата [1, с. 43], дзе дамшантай з'яуляецца першае слова. Найбольш папулярная пошукавая сю-тэма Google на запыты лексемаш радзiма, айчына, бацькаушчына дае наступныя вынш: найбольш час-тотнай аказваецца лексема радзiма, а найменш - айчына. Акрамя таго, лексема радзiма уваходзщь у першую тысячу самых частотных слоу беларускай мовы [2], а значыць, з'яуляецца часткай ядра моунай свя-домасцi беларусау. Таму, на наш погляд, дамшантай у адпаведным сiнанiмiчным радзе мэтазгодна л> чыць лексему радзiма.
Паводле Ю.С. Сцяпанава, канцэпты iснуюць па-рознаму у розных сва1х слаях. У асноунай прыме-це, у "актыуным" пласце канцэпт актуальна iснуе для уах карыстальнiкау дадзенай мовы (мовы дадзенай культуры) як сродак iх узаемаразумення i зносiн. У дадатковых, "пасiуных" прыметах свайго зместу кан -цэпт актуальны только для некаторых сацыяльных груп. Унутраная форма, або этымалапчная прымета, або этымалопя, адкрываецца тольк1 даследчыкам [3, с. 45].
Зварот да этымалогп дазваляе атрымаць першасныя семантычныя элементы, зыходныя, дамшую-чыя, фундаментальный, што пэуным чынам iерархiзуе змест слова, устанаулiвае адпаведны парадак у яго семантычнай структуры. Часта ташя элементы з цягам часу губляюцца, але усё ж звычайна "большасць з iх захоуваецца хаця б у перыферыйных сферах значэння" [4, с. 199].
Паводле "Этымалапчнага слоУнiка беларускай мовы", слова радзiма утворана ад слова род як 'род пакаленняу, яшя паходзяць ад аднаго продка', 'асноуная аргашзацыя першабытна-абшчыннага ладу', 'родзiчы, сваяю, радня', 'сям'я', 'паходжанне, прыналежнасць да пэунага саслоуя' пры дапамозе суфшса -iм-, як1 мае значэнне прыналежнасщ да чаго-небудзь [5, с. 27, 165].
Род - форма i прынцып сацыяльнай аргашзацьн, заснаваныя на прыроднай (бiялагiчнай, генетыч-най) сувязi людзей. У славян, як i у iншых народау Еуропы, акрамя элементарнай формы сямЧ (бацьк1 i iх дзецi), iснавалi i буйнейшыя аб'яднаннi у выглядзе так званай вялiкай сям'i (некальш малых сямей,
яия маюць агульнага продка); усе яны мел1 патрылшейны характар, гэта значыць, сувяз1 па мужчынскай (бацькоускай) Мни надавалася большае значэнне у параунанш з адносшаш па жаночай (мацярынскай) ль ни (параун. рус. отчизна, отечество; бел. айчына) [6, с. 441]. У мове 1 народнай культуры роднасць, "сваяцкасць" трактуецца у сувяз1 з ключавым1 паняццям1 жыццёвай сшы, росту, узнаулення (параун. радзщь, нараджаць, ураджай), адносщца да вышэйшых каштоунасцей 1 ахоуваецца астэмай прадтсанняу 1 забарон.
Паводле энцыклапедьп "М1фы народау свету", старажытны корань -род- утвораны ад вдаеура-пейскай асновы *Hordhu. На думку аутарау, вдаеурапейси культ *Hordhu адлюстравауся у кульце сла-вянскага язычнщкага бога Рода. У славянскай м1фалоги бог Род быу увасабленнем роду, амвалам адзш-ства нашчадкау аднаго продка, як1 дорыць жыццё, урадл1васць 1 даугалецце [7, с. 384 - 385].
Род - гэта валадар зямл1 1 усяго жывога, бог неба, навальнщы, урадл1васщ. Пра яго казал1, што ён едзе на воблаку, идае на зямлю дождж, 1 ад гэтага нараджаюцца дзещ. Разнастайнасць аднакаранёвых слоу у розных славянсих мовах, несумненна, падкрэсл1вае значнасць паганскага бога. Спадарожнщаш Рода быт жаночыя м1фалапчныя ютоты парадз1х1 - безыменныя бапш урадМвасщ, багацця, дабрабыту. Культ парадз1х звязаны з працягам роду, з лёсам нованароджанага, якому яны прадвызначаюць долю. 1дэя нараджэння звязвалася з вдэяй урадМвасщ. Здольнасць жанчыны нараджаць, даваць жыццё атаясам-л1валася са здольнасцю зямМ даваць ураджай. З разумення падабенства функцый жанчыны-мащ 1 мащ-зямМ выводзщца адна з найбольш старажытных архесем слова радзiма - 'мащ'. Дадзены кампанент се-мантыи адлюстроуваецца 1 у сучаснай беларускай моунай свядомасщ.
Л1чыцца, што культ Рода 1 парадз1х сфарм1равауся раней за культ Перуна 1 шшых вярхоуных багоу як славян, так 1 шшых 1ндаеурапейсих народау. Пасля таго як на Рус было прынята хрысщянства, культ парадз1х паступова зл1уся з культам Багародзщы. У беларускай традыцыйнай творчасщ вобраз роду ужы-ваецца давол1 часта як увасабленне Радз1мы, Бацькаушчыны, родных людзей 1 разам з тым - як атрыбут шчасл1вага стану, а "бязродны" азначау тое, што 1 "бяздольны", "нешчасл1вы" [8, с. 404].
Таим чынам, этымалопя слова радзiма сведчыць пра вытворнасць гэтай лексемы ад 1ндаеурапейс-кай асновы, а архетышчнае уяуленне пра радз1му як мащ бярэ пачатак у м1фалоги славянскага язычнщтва.
Рэканструкцыя канцэпту "радз1ма" немагчымая без анал1зу лекс1каграф1чных даных. Вывучэнне дэфшщып слова выяуляе паняцшны кампанент канцэпту, а даследаванне 1люстрацыйнай части слоушка-вага артыкула (прыклады ужывання слова у мастацкай л1таратуры, прэцэдэнтных тэкстах 1 шш.) устанау-л1вае вобразна-каштоунасны складшк канцэпту.
З мэтай удакладнення аб'екта ашсання 1 размежавання тэрмшалапчнага 1 "на1унага" значэння слоу звернемся да слоушкавых дэфшщый лексем, у яих аб'ектывуецца канцэпт "радз1ма".
"Тлумачальны слоушк беларускай мовы" дае наступнае азначэнне лексемы радзiма: 1. Бацькаушчына, родная краша. 2. Месца нараджэння, узшкнення, паходжання [9, с. 30]; лексемы бацькаушчына: 1. Краша, дзе чалавек нарадз1уся, грамадзяншам якой ён з'яуляецца. 2. Месца, родны куток, дзе нарадз1у-ся 1 вырас хто-небудзь 3. Набытак бацьк1, спадчына [9, с. 84]; лексемы айчына: (высок). Бацькаушчына, радз1ма [9, с. 51]. Для дадзеных лексем характэрны рэлятыуныя азначэнш, кал1 сутнасць паняцця тлума -чыцца праз сшошмы. Пры гэтым слова айчына з'яуляецца лексемай з самай вузкай семантыкай у параунанш з 1ншым1 двума, словарадзiма адрозшваецца семай 'месца узшкнення, паходжання', а слова бацькаушчына - семай 'набытак бадьи, спадчына'.
Аб'ектам далейшай увап стане "на1унае" уяуленне пра радз1му, якое найлепшым чынам адлюстроуваецца у парэм1ялапчным фондзе мовы.
У праанаМзаваным матэрыяле радз1ма выступае у якасщ адной з найвышэйшых чалавечых каш -тоунасцей. Родны край - гэта тое, што трэба любщь, вел1ччу чаго трэба захапляцца, тое, што павшна быць незалежным 1 свабодным. Аднак радз1ма можа апынуцца у небяспецы, 1 кал1 далейшаму шчасл1ва-му яе лёсу нешта пагражае, трэба без лшшх ваганняу прынесщ сябе у ахвяру 1 стаць героем: За Радзiму сваю будзь героем у баю [10, с. 503]; Хто за Радзiму гарой, той сапраудны герой [10, с. 530]; Хто умее любщь Радзiму, той умее ненавiдзець ворага [10, с. 503]; Акупантау бщь - народ i Радзшу любщь [10, с. 539]; Смела iдзiу бой - Радзша за табой! [11, с. 57].
Паводле праанал1заваных парэм1ялапчных адзшак, любоу да роднага краю, да сваёй бацькаушчыны выражаецца таксама у плённай 1 добрасумленнай працы на яе карысць: Той бацькаушчыну любщь, хто ёй сумленна служыць [10, с. 502]; Ад душы працуеш - Радзшу мацуеш [10, с. 503]; У нашай працы -Радзшы багацце [10, с. 557]; Хто ураджай без страт збiрае, той багацце Радзшы памнажае [10, с. 517]; Колас да коласа, а Радзме сноп [10, с. 518]; Iурабоце, як на перадавой, будзь верны Радзме сваёй [10, с. 530]; Хто чэсна працуе на цалте, той дораг Радзмеудвайне [10, с. 557].
З паняццем "радз1мы" цесна звязаны асноуныя этапы жыцця чалавека: нараджэнне 1 смерць. Любоу да месца, дзе чалавек з'яв1уся на свет, моцная цяга да родных мясцш з узростам становяцца больш вострым1, 1 кола жыцця 1мкнецца быць замкнутым, завяршыцца там, дзе пачалося: Дзе мацi нарадзша, там iрадзiма [12, с. 287]; На Радзiме i памiраць лягчэй [11, с. 59].
Радзiма як месца нараджэння i месца спрадвечнага пражывання выклжае у носьбггау мовы толькi цёплыя пачуццi, яшя становяцца асаблiва вострым^ калi суб'ект знаходзщца па-за межамi роднай крашы: Хто страцгурадзгму, той плачаусё жыццё [11, с. 59]; Чалавек без Радзгмы як салавей без пест [10, с. 501].
З'яуляючыся для кожнага чалавека неад'емным спосабам выражэння яго нацыянальнай вдэнтыч-насцi, канцэпт "радзiма" вымушаны несщ на сабе i увесь цяжар палтычнай псторш крашы. Так, у прааналь заваным матэрыяле, часам у штучна створаных, "псеуданародных" парэмiях знаходзяць сваё увасабленне адгалоскi Вялiкай Айчыннай вайны i рэалii савецк1х часоу: Радз1му любщь - фашыстау бщь [10, с. 539]; Па-лен1нску жыць - Радз1ме служыць [10, с. 495].
Адметнай рысай фрагмента моунай карцшы свету, звязанай з канцэптам "радзiма", з'яуляецца апа-зщыя "сваё" - "чужое". Дадзеная апазщыя прашзвае усю культуру i з'яуляецца адным з галоуных канцэптау усякага калектыунага, масавага, народнага, нацыянальнага светаадчування [3, с. 126]. Парауноу-ваючы сваё i чужое, людзi выдзяляюць падабенства i адрозненнi i даюць адрозненням эмацыянальную ацэнку. У гэтым сэнсе усё сваё прызнаецца нормай, а усё чужое на паусядзённым узроут агрымлiвае кры-тычную ацэнку як дзiунае, недастатковае, перабольшанае, небяспечнае, смешнае, брыдкае i г.д. [13, с. 5].
Прамым "антаганiстам" лексеме радзгма, гэта значыць, адзiнкай такой жа якасщ, але паняцiйна супрацьпастауленай, з'яуляецца антонiм чужына [14, с. 197] (як варыянт, чужбгна). У народным разу-меннi жыццё на чужыне уяуляецца цяжк1м, адзiнокiм, непаунацэнным, небяспечным: Радз1ма - матка, чужына - мачыха [11, с. 59]; Дома I салома ядома, на чужыне I гарачы тук стыне [11, с. 58]; Чужына -не родная матка, хлеба не дасць [11, с. 60]; Цесна, як на чужыне [11, с. 415]; Сама на чужыне, як былгн-ка у полг [11, с. 428]; Чужбта не грэець [12, с. 291]; На чужыне, што наражне [12, с. 291]; Чужына па шэрсцг не гладзщь [12, с. 291]; На чужбгне жыць - па-сабачы выць [12, с. 291]; На чужыне паклотшся I баране [12, с. 292]; На чужыне I голуба варонаю назавуць [12, с. 292]. Знаходжанне на чужыне можа на-ват атаясамлiвацца са смерцю: З'ехау на чужыну - як звалгуся у дамавту [11, с. 58]; На чужыне I камар загте [11, с. 59]; Зггне, як на чужыне [11, с. 383]. Пам1ж жыццём у чужой старане i смерцю на радзiме лепш выбраць апошняе: Лепей гтць у магше, чым жыць у чужыне [12, с. 291].
Паводле меркавання Е. Бартмшьскага, даследчык, яш мае на мэце вызначыць сэнсавы аб'ём канцэпту, можа звяртацца да звестак з найбольш прадстаушчых тэкставых корпусау дадзенай мовы, да экспериментальных матэрыялау, атрыманых у час спецыяльнага анкетавання, да звестак, узятых з бягучай эксцэрпцьп тэкстау публщыстычнага дыскурсу [15, с. 9].
Публщыстычныя тэксты заусёды у той щ шшай ступеш з'яуляюцца штэнцыянальна прадвызнача-ныш. Стваральнiкi так1х тэкстау iмкнуцца упэунiць чытача не проста у правамернасцi, але менавiта у правшьнасщ аутарскага бачання, аутарскай трактоуш рэчаюнасщ. Звернемся да рэпрэзентацыi канцэпту "радзiма" на старонках беларускамоуных газет "Звязда" (zviazda.by), "Наша Нiва" (пп.Ьу), "Народная Воля" (пу-опНпе.шЮ/Ьу). Пошук матэрыялу ажыццяуляуся метадам суцэльнай выбарк1 кантэкстау ужывання лексемы радзгма як у загалоуках, так i у тэкстах артыкулау. Падчас даследавання праанал1завана 1145 ужы-ванняу слова радзгма у больш за 1000 тэкставых фрагментау.
Навуковец Е. Бартмшьсш пры анал1зе лексемы радзгма вылучае "на УзроУнi агульнай катэгары-зацып тры яе базавыя вымярэнш: прасторавае, грамадскае i щэалапчнае, у як1х ёсць свае устойлiвыя кан-крэтызацыГ' [4, с. 124]. Таю падыход дазваляе размеркаваць сабраныя кантэксты па трох асноуных гру-пах i вылучыць наступныя фрэймы i слоты:
1. Прасторавы (геаграфiчны) фрэйм
"Месца нараджэння чалавека". У большасщ сабраных кантэкстау "радзiма" знаходзщца у межах Беларусi, атаясамлiваецца з крашай або з яе пэунай адмшстратыуна-тэрытарыяльнай адзiнкай: горадам, вёскай, мясцовасцю: Сваю радзгму, свой горад М1нск, я не прамяняла на Маскву, кольт ш запрашалг пе-раязджаць. Спрабавала там жыць - тыдзень, два... Не мой горад [16]. Словарадзгма у беларусшх тэкстах можа выкарыстоувацца i у дачыненш да шшых краiн: Турэцюя спецыялгсты, дарэчы, паабяцалг самг распаусюдзщь тфармацыюу сябе нарадзгме пра Вщебшчыну [17]. Радзiмай могуць называцца i неюну-ючыя крашы або тыя, што стал1 ужо фактам псторып. Так, напрыклад, для iмя СССР сёння адсутнiчае рэферэнт: I кал1 сёння ад ветэрана чуеш, што яго радзгма - Савецк Саюз, а таварыш Сталгн найвялгкшы, гэта трэбауспрымаць спакойна. У ¡х был1 свае ¡дэалы, сваё жыццё. Жыццё, якому не пазайздросцгш [18].
"Месца узткнення, паходжання з'явы". У адпаведным значэнш лексема радзгма сустракаецца у давол1 невялшай колькасщ кантэкстау: Гэтым разам спабортцтвы праходзш у горадзе Буфала, як л1-чыцца радзгмай смажаных крылцау, яюя падаюць разам з воцатам I вострым соусам [19].
2. ГрамадсК (сацыяльны) фрэйм
"Дом, сям'я". Разуменне радзiмы можа звужацца, калi яна змяншаецца да памерау дома: Вядома, радзгма там, дзе дом I сям 'я. Атрымлгваецца, што кожны дзень шасцгдзесяцггадовы настаунгк перася-кае мяжу, каб вярнуцца на радзгму. Але для яго гэта дауно перастала быць чымсьцг незвычайным [20]. У некаторых кантэкстах "дом" i "радзiма" не супадаюць, супрацьпастауляюцца: Можа, мой дом I там, дзе мае любыя людз1, але Радз1ма адна - Беларусь [21].
"Калектыу людзей". Радзiма можа асацыправацца з пэуным чалавечым калектывам, у якасщ якога выступаюць "народ", "людзГ', "род", "этнас", "нацыя": Вашы перамогг красамоуна прадэманстравал^ што наша Радзгма моцная i багатая на таленавгтых людзей [22].
3. Маральны (щэалапчны) фрэйм
"Acaôiembm пачуцщ": любоу да рaдзiмы, захапленне яе прыгажосцю, удзячнасць, гонар, насталь-
гiя i шш. : Народжаны на Случчыне, ён пранёс праз усё сваё жыццё вялкую любоу i павагу да малой ра-дзты [23]; ...Не тольк яны, уся чарга, здаецца, дружна пасвятлеушы тварамi, пагадзшася i цяжка зауз-дыхала - ад настальгй... Ад тугi. Парадзiме [24].
"Доуг, абавязак". Доуг перад рaдзiмaй можа быць выкананы некaлькiмi спосабаш: абаронай айчы-ны у выпадку знешняй i унутранай пагрозы, службай у армп або добрасумленнай працоунай i творчай дзейнасцю на карысць кра1ны: У жорсттх бiтвах вы выратавалi Радзшу, самааддана абарант ад фа-шысцкага прыгнёту тшыя краты, падарылi свету жыццё i свабоду [25]; I яны жадаюць служыць у армй, абараняць Радзiму, становяцца патрыётамi не на словах, а на справе [26]; Перакананы, што агуль-ная праца на карысць Радзiмы здольная зрабщь наша жыццё яшчэ больш годным i шча^вым [27].
"Каштоунасць". Рaдзiмa у якасщ адной з найвышэйшых сацыяльных каштоунасцей часта выступае у "калекцыГ' з шшыш: Моладзь сёння ставщь прыярытэтамi свайго жыцця, у першую чаргу, зда-роуе, сям 'ю, патрыятызм, грамадзянскую пазщыю, любоу да Радзiмы [28]; Любоу да сваёй Радзiмы, да яе гiсторыi, святынь, культуры з 'яуляецца адной з высоюх праяу духоунага пачатку у чалавеку [29].
Паняцце рaдзiмы цесна звязана з паняццем роднай мовы, што выступае у якасщ аднаго з галоуных атрыбутау або складшкау рaдзiмы: Але ж (згадзщеся) апроч родных мацярок, у нас ёсць яшчэ адна - мацг-радзгма, iмя якой - Беларусь i мова якой - найперш беларуская [30].
Дaволi часта рaдзiмa выступае як мащ, што любщь, ахоувае свaiх дзяцей, удзячная iм, але можа быць строгай, караць i патрабаваць ахвяравання: I Радзiма мусщь прыняць свайго сына-валацугу [31]; I Радзiма памятае сваiх сыноу i дачок, пра што сведчыць узнагароджанне горада над Нёманам вымпе-лам "За мужнасць i стойкасць у гады Вялжай Айчыннай вайны" [32].
У прaaнaлiзaвaным матэрыяле мае месца размежаванне "малой рaдзiмы", "асобасна-сваёй прас-торы", з аднаго боку, i "вялжай рaдзiмы" - дзяржавы, з другога: Беларусь - малая Радзiма, а вялкая -СССР, i любоу да «малой» Радзiмы пачыналася з захаплення i удзячнасцi «вялтай» [33]. Падзел рaдзiмы на "вялшую" i "малую" можа свядома завастрацца: Зямля, Радзiма былi вызначальнымi. Мне увогуле нi-колi не быу зразумелы гэты падзел - вялiкая Радзiма, малая Радзiма. Ды нiколi я б не назвау сваёй Радзi-май Савецк Саюз, як у той пест, бо у мяне мая Панямонь, мой бераг Нёмана, дзе дзядзькау дамок дагэ-туль стащь [34].
Апошш прыклад падкрэ^вае думку Н.Б. Мячкоускай, якая сцвярджае, што "у адрозненне ад "дзяржаунага" рускага народу, беларусы заусёды был i ёсць больш "прыватныя" людз^ асобныя ад лю -бой дзяржавы" [35, с. 73]. Магчыма, вытош адсутнасщ пахалапчнага адчування "вялжай рaдзiмы" трэба шукаць у так званай "тутэйшасщ", з аднаго боку, як глыбшнай прывязанасщ да свайго роднага кута, да "малой рaдзiмы". З другога - "у "тутэйшасщ" знайшла сваё выражэнне такая aсaблiвaсць, што стала пста-рычнай рысай беларускага ментaлiтэту у XVIII - XIX стагоддзях, як сацыяльна-палиычная шдыферэнт-насць, адсутнасць у масавай народнай свядомaсцi iмкнення да нацыянальнай незaлежнaсцi" [36, с. 394 - 395].
Заключэнне
Прaaнaлiзaвaны матэрыял сведчыць пра наступнае:
- рaдзiмa уяуляе сабою шматузроуневае паняцце i мае тры базавыя вымярэнш: прасторавае, гра-мадскае i iдэaлaгiчнaе, яшя маюць свае устойлiвыя кaнкрэтызaцыi;
- архетышчнае уяуленне пра рaдзiму як мащ бярэ пачатак у мiфaлогii славянскага язычнщтва;
- рaдзiмa атаяса^ваецца не только з пэунай дзяржавай, у межы якой уваходзяць канкрэтныя тэ-рыторып, адмшстратыуна-тэрытарыяльныя aдзiнкi, але i непасрэдным чынам звязваецца са сферай аса-бiстaгa, "роднага", "свайго" (сям'я, дом, блiзкiя людзi); гэта не матэрыяльны аб'ект, а прадукт калектыу -нага асэнсавання.
Прапанаваны падыход да вывучэння ключавога паняцця не з'яуляецца усебаковым i вычарпаль-ным, але прaaнaлiзaвaны матэрыял дазваляе стварыць абагульненае уяуленне пра канцэпт "рaдзiмa" у свядомaсцi беларусау.
Матэрыялы праведзенага даследавання могуць быць выкарыстаны падчас далейшай распрацоуш вдэй кaгнiтыунaй семантыш, пры супастауляльным вывучэннi канцэптасфер розных моу, могуць прымя-няцца у практыцы складання i удакладнення розных тыпау слоушкау.
Л1ТАРАТУРА
1. Клышка, М.К. СлоУнiк сiнонiмaУ i блiзкaзнaчных слоу / М.К. Клышка; пад рэд. Л.А. Антанюк. -2-е выд., выпр. i дапоун. - Мшск: Выш. шк., 1993. - 445 с.
2. Мажэйка, Н.С. Частотны слоушк беларускай мовы / Н.С. Мажэйка. - Мшск: Зорю гор, 2006. - 658 с.
3. Степанов, Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования / Ю.С. Степанов. - М.: Школа «Языки русской культуры», 1997. - 824 с.
4. Бартминьский, Е. Языковой образ мира: очерки по этнолингвистике / Е. Бартминьский. - М.: Индрик, 2005. - 528 с.
5. Эгымалапчны слоушк беларускай мовы. Т. 11. Р - С / НАН Беларуа, 1н-т мовазнауства ii^ Я. Коласа; уклад. В.Л. Авшава [i шш.]; рэд. Г.А. Цыхун. - Мшск: Беларус. навука, 2006. - 333 с.
6. Славянские древности: Этнолингвистический словарь: в 5-ти т. / под общ. ред. Н.И. Толстого. -Т. 4. П (Переправа через воду) - С (Сито). - М.: Междунар. отношения, 2009. - 656 с.
7. Мифы народов мира: Энциклопедия: в 2-х т. / под ред. С.А. Токарева. - Т. 2. К - Я. - М.: Большая Рос. энцикл., 2003. - 719 с.
8. Мфалопя беларусау: Энцыкл. слоун. / склад. I. Клiмковiч, В. Аутушка; навук. рэд. Т. Валодзша, С. Санько. - Мшск: Беларусь, 2011. - 607 с.
9. Тлумачальны слоушк беларускай лиаратурнай мовы: Больш за 65 000 слоу / пад рэд. М.Р. Судшка, М.Н. Крыуко; Афармленне А.М. Хiлькевiча. - 2-е выд. - Мшск: БелЭн, 1999. - 784 с.
10. Прыказш i прымауш: у 2 кн. / рэд. А.С. Фядоак. - Мшск: Навука i тэхшка, 1976. - Кн. 2. - 616 с.
11. Беларусшя прыказш, прымауш, фразеалапзмы / склад. Ф. Янкоусш. - 3-е выд., дапрац., дап. - Мшск: Навука i тэхшка, 1992. - 491 с.
12. Прыказш i прымауш: у 2 кн. / рэд. А.С. Фядоак. - Мшск: Навука i тэхшка, 1976. - Кн. 1. - 560 с.
13. Иная ментальность / В.И. Карасик [и др.]. - М.: Гнозис, 2005. - 352 с.
14. Лазоусш, У.М. Слоушк антошмау беларускай мовы: Канкрэтныя выпадк ужывання / У.М. Лазоусш. -Мшск: Ушверсиэцкае, 1994. - 293 с.
15. Бартмшьсш, Е. Як даследаваць моуную карщну свету славян i ix суседзяу? / Е. Бартмшьсш, В. Хлебда // Беларуская лшгвютыка. Вып. 64. / НАН Беларуа, 1н-т мовы i лггаратуры iмя Якуба Коласа i Янк Купалы; рэдкал.: А.А. Лукашанец (гал. рэд.) i [шш.]. - Мшск: Беларус. навука, 2010. - С. 3 - 15.
16. Щмошык Л. Свой след / Л. Цдмошык // Звязда [Электронны рэсурс]. - 31 снеж. 2010. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/article.php?id=71751&idate=2010-12-31. - Дата доступу: 05.01.2011.
17. Варанцова, З. Жыццё у светлых фарбах / З. Варанцова // Звязда [Электронны рэсурс]. - 4 снеж. 2010. -Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/article.php?id=70363&idate=2010-12-04. - Дата доступу: 05.01.2011.
18. Свiстуновiч, С. Дзень Перамоп у Малькавiчаx / С. Свiстуновiч // Звязда [Электронны рэсурс]. -11 мая 2010. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/article.php?id=58233&idate= 2010-05-11. -Дата доступу: 05.01.2011.
19. "Чорная Удава" пабша рэкорд абжорства // Звязда [Электронны рэсурс]. - 7 верас. 2010. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/article.php?id=65614&idate=2010-09-07. - Дата доступу: 05.01.2011.
20. Кляшчук, А. У школу, за мяжу / А. Кляшчук // Звязда [Электронны рэсурс]. - 29 крас. 2010. -Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/article.php?id=57649&idate=2010-04-29. - Дата доступу: 05.01.2011.
21. Касцюкевiч, П. Das ist Kriwi-band: Пра вяртанне, якога не было, пра новае аблiчча гурту "КрывГ', яш застауся верны сабе: штэрв'ю з Верашкай Кругловай / П. Касцюкевiч // Наша Шва [Электронны рэсурс]. - 18 верас. 2009. - Рэжым доступу: http://nn.by/?c=arprint&i=29642. - Дата доступу: 12.12.2010.
22. Аляксандр Лукашэнка павшшавау каманду па веславанш на байдарках i каноэ з паспяховым выступ-леннем на чэмшянаце свету // Звязда [Электронны рэсурс]. - 24 жшуня 2010. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/article.php?id=64635&idate=2010-08-24. - Дата доступу: 05.01.2011.
23. Звяздоуцы. Яго жыццё было творчым палётам / Звяздоуцы // Звязда [Электронны рэсурс]. -11 жшуня 2010. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/article.php?id=63926&idate=2010-08-11. -Дата доступу: 05.01.2011.
24. Доунар, В. 1ншага не дадзена / В. Доунар // Звязда [Электронны рэсурс]. - 26 лютап. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/article.php?id=69909&idate=2010-11-26. - Дата доступу: 05.01.2011.
25. Афщыйна // Звязда [Электронны рэсурс]. - 23 лют. 2010. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/ /article.php?id=53795&idate=2010-02-23. - Дата доступу: 05.01.2011.
26. Сухарко, С. Служым Беларуа! / С. Сухарко // Звязда [Электронны рэсурс]. - 27 лют. 2009. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/pril/article.php?id=30069. - Дата доступу: 05.01.2011.
27. Афщыйна // Звязда [Электронны рэсурс]. - 30 крас. 2010. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/ /archive/article.php?id=57737&idate=2010-04-30. - Дата доступу: 05.01.2011.
28. Сухарко, С. 1гар Бузоусш, першы сакратар ЦК БРСМ: "У Беларуа лёгка быць маладым!" / С. Сухарко // Звязда [Электронны рэсурс]. - 18 снеж. 2010. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ ru/archi-ve/article.php?id=71102&idate=2010-12-18. - Дата доступу: 05.01.2011.
29. Зварот Грамадскага савета па маральнасщ у Беларуа да IV Усебеларускага народнага сходу // Звязда [Электронны рэсурс]. - 3 снеж. 2010. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/artic-le.php?id= =70296&idate=2010-12-03. - Дата доступу: 05.01.2011.
30. Доунар, В. Спадарыня... Дазвольце ёй застацца! / В. Доунар // Звязда [Электронны рэсурс]. - 8 крас. 2009. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/artide.php?id=32638&idate=2009-04-08. - Дата доступу: 05.01.2011.
31. Глобус, А. Занатоуш мастака / А. Глобус // Звязда [Электронны рэсурс]. - 4 верас. 2010. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/article.php?id=65383&idate=2010-09-04. - Дата доступу: 05.01.2011.
32. Пракопчык, Б. Не дзеля славы i узнагародау / Б. Пракопчык // Звязда [Электронны рэсурс]. - 1 верас. 2009. - Рэжым доступу: http://zviazda.by/ru/archive/article.php?id=42096&idate=2009-09-01. - Дата доступу: 05.01.2011.
33. Чарнушэв1ч, Ф. Польсшя урок свабоды / Ф. Чарнушэв1ч // Наша Шва [Электронны рэсурс]. -25 лш. 2009. - Рэжым доступу: http://nn.by/?c=arprint&i=28023. - Дата доступу: 12.12.2010.
34. Вашкев1ч, А. Андрэй Каляда: "Я буду рабщь сваю справу" / А. Вашкев1ч // Народная Воля [Электронны рэсурс]. - 12 чэрвеня 2010. - Рэжым доступу: http://nv-online.info/by/81/80/15631. - Дата доступу: 17.12.2010.
35. Мечковская, Н.Б. Чем белорусы отличаются от русских? / Н.Б. Мечковская // Мовы i культура Беларуа: Нарысы / Н.Б. Мякоуская; Беларуси дзярж. ун-т. - Мшск: Права i эканомжа", 2008. -С. 67 - 82.
36. Руденко, Е. Концепт «свобода» и этнокультурное самосознание белорусов / Е. Руденко, Ю. Чернявская // J^zyk w kr^gu wartosci. - Lublin, 2003. - S. 383 - 404.
nacmyniy 12.06.2012
MOTHERLAND IN THE LINGUISTIC WORLD PICTURE OF THE BELARUSIANS
A. KALESNIKAVA
The article investigates the peculiarities of the concept of "Motherland" in the linguistic world picture of the Belarusians. We study the dictionary definition of lexemes, which objectify the concept of "Motherland". We determine the keyword, which nominates the concept to the fullest extent, analyze its etymology. "Naive" view of the Motherland is distinguished during the analysis of paremiological units which are cognitively interpreted in the form of generalization of paremiological senses (drawing close senses to one, more general). The sense of paremii is interpreted as the manifestation of the cognitive feature of the concept. Particular attention is given to representation of the concept of "Motherland" in nonfictional texts. Motherland is stated to be a multi-level concept with three basic dimensions: spatial, social and ideological, which have their own steady specification.
