CC BY
3УДК 811.161.3'37:008
AБ'ЕКТЫВAЦЫЯ КAНЦЭПТA «БЯДA» У БЕЛAPУСКAЙ МОВЕ
канд. фтал. навук, дац. С.М. ЛЯСОВ1Ч (Полацт дзяржауны ушверсШэт) s. liasovich @psu. by
npadcma^emi cnoca6bi aб'екmывaцыi шнцэпту «бядa». Нa мamэрыяле слоутшу белaрускiх пры-KasaK i ^brnaeaK, a maKcaua фрaзеaлaгiзмaу вылучaны i nрaaнaлiзaвaны трэляцьп шнцэпшу з рознымi семaнmычнымi naлямi. Вызнaчaны яго CKMadHiKi, ятя вырaзнa nрaдсmaуляюць сэнсaвы aб'ём. Пaдaдзены хaрaкmaрысmыкi naводле семaнmычных блошу, шmо мaдэлююць сmрукmуру KaH^nmy. хamняя nрaсmо-рa, сельскш гaсnaдaркa, naвер 'i, тмуттцыя людзей, мamэрыяльнaе cmame^4a, вотш i розум, «ceaë» / «чужое» i шш.
Ключавыя словы: KaH^nm, CKnadHiKi кaнцэnmy, семaнmычнaе поле, прышзш, nрымaукa, фрaзеa-лaгiзм, aб'екmывaцыя кaнцэnmy.
Уводзшы. Канцэпт «бяда» уяуляе сабой частку экзютэнцыяльных пoглядaУ народа y адным шэрагу з кaнцэптaмi «шчасце», «воля», «жыццё» i шш. Тое, як народ ставщца да негатыву, страт, таксама шмат можа расказаць пра яго характар. Л.В. Мальцава сцвярджае, што у рускай моунай карцше свету «бяда, гора, няшчасце» прадстауляюць адзш эмацыйна-падзейны канцэпт. Мяркуем, гэта спpaвядлiвa i для бе-ларускай моунай карцшы свету. На думку навукоуцы, сэнсавая структура гэтага канцэпту уключае на-ступныя семантычныя склaднiкi: l) «падзейны» (падзея, знешшя жыццёвыя aбстaвiны), 2) «ацэначны» (ацэнка абставш жыцця з пункту гледжання будучых наступствау) i 3) «эматыуны» (выклiкae, мае рацыя-нальнай ацэнкай эмацыянальнае перажыванне) [l, с. 10— ll]. Трэба адзначыць, што гэтыя склaднiкi натуральна карэлююць з тым, што увогуле прапанавана разумець пад тэpмiнaм «канцэпт»:
- канцэпт - тэрмш, яю служыць для тлумачэння aдзiнaк ментальных i псiхiчных рэсурсау нашай свядомасщ i той iнфapмaцыйнaй структуры, якая адлюстроувае веды i вопыт чалавека;
- канцэпт - аператыуная змястоуная aдзiнкa пaмяцi, ментальнага лeксiкoнa, канцэптуальнай сютэмы i мовы мозга, усёй карцшы свету, якая адлюстравана у чалавечай псiхiцы;
- канцэпт - гэта семантычнае утварэнне, якое адзначана лшгвакультурнай спeцыфiкaй i тым щ iншым чынам характаразуе нoсьбiтaУ пэунай этнакультуры [2, с. 35].
Пры разглядзе эмацыянальных канцэптау значэнне мае паняцце эматыунасць Эматыунасць як лш-гвiстычнaя характарыстыка слова, мяркуем, тым не менш, рэпрэзентуе псiхiчныя рэсурсы нашай свядо-мaсцi, якiя, як сцвярджаецца В.А. Маславай, уваходзяць у поле любога канцэпту. Эматыунасць «можа прывесщ да эмацыягеннага эфекта, выкткаць у мауленчай асобы пэуныя эмоцьи» [2, с. 227], што, як бач-на з меркавання Л.В. Мальцавай, па фyнкцыi супадае з трэщм склaднiкaм эмацыйна-падзейнага канцэпту.
У расшсюм мовазнаустве у канцы ХХ ст. сфapмipaвaлaся такая гaлiнa лшгвютым як эмaтыялoгiя (тэpмiн прапанаваны У.1. ШaхoУскiм) i даследаванне канцэптау эмоцый ужо мае вялiкyю базу у выглядзе мaнaгpaфiчных i дысертацыйных даследаванняу: працы Н.В.Дарафеевай [3], С.В. Зашнай [4], H.A. Кра-саускага [S], С.Г. Варкачова [б] i мнопх шш. Эмацыйныя канцэпты на матэрыяле беларускай мовы - ма-ладаследаваная гaлiнa. Можна прыгадаць адзшкавыя працы: В.С. Тарасюк [7], А.Л. Садоускай [8], М.С. Руб-цовай [9] i шш. Taкiм чынам, вывучэнне эмацыйных канцэптау, i у прыватнасщ эмацыйна-падзейнага канцэпту «бяда», актуальна на сучасным этапе paзвiцця беларускага мовазнауства.
Aсноуная частка. Сэнсавая структура любога канцэпта на першым этапе выяуляецца з дапамогай дэфiнiцыйнaгa aнaлiзy ключавых слоу, што рэпрэзентуюць канцэпт. Акрэ^м лeксiкaгpaфiчны патэнцы-ял лексемы «бяда». У «Тлумачальным слoУнiкy беларускай мовы» пададзены наступныя дэфiнiцыi: «l. Няшчасце, нядоля, гора. 2. Heпpыeмнaсцi, клопат. 3. Галеча, нястача, недахоп сродкау для жыцця. 4. у знач. вык. Дрэнна, нядобра; нeпpыeмнaсцi. S. (з aдмоуем). Неютотна, не мае значэння» [lO, с. 434435]. Тут жа у слoУнiкaвым артыкуле падаецца шэраг найбольш ужывальных yстoйлiвых выразау са словам «бяда»: Бяда вялшая - не мае значэння, няважна. Бяда малая - не датычыцца каго-н. Бядой латаны - вeльмi бедны. Далей ад бяды (граху) - пра нежаданне увязвацца у складаную непрыемную псто-рыю. Дапамагчы бядзе (гору) - выратаваць з бяды, з цяжкага становшча. Лезцi у бяду - апынацца у цяжкiм, крытычным стaнoвiшчы. Не твая (мая, яго i г.д.) бяда - не твая (мая, яго i г.д.) справа, што табе (мне, яму i г.д.) абыходзщь. Такой бяды; тольш (той) бяды - не мае значэння; ну дык што ж! Як на бяду - як назнарок, як на тое.
Трэба згадаць i пра словаутваральны патэнцыял лексемы бяда, прадстаулены у тлумачальным слоушку шэрагам аднакарэнных слоу: БЯДAК, беда^, м. Pa-зм. Той, хто вечна гаруе, бяздольны;
няшчасны, гаротны. БЯДАЦК1, -ая, -ае. Разм. Уласщвы бедаку. // Поуны гора, бяды. БЯДАЧКА Разм. Жан. да бядак. БЯДАЧЫ, -ая, -ае. Яю мае адносiны да бедака, уласщвы бедаку. БЕДАВАННЕ, -я, н. Дзеянне I стан паводле знач. дзеясл, бедаваць. БЕДАВАЦЬ, бядую, бядуеш, бядуе; незак. i. 1. Цярпець душэуныя пакуты; выказваць перажываннi, смутак, жаль. 2. Турбавацца, хвалявацца, клапащцца аб юм-, чым-н. 2. Жыць у нястачы, беднасцi; гараваць. БЕДАЛАГА, -i, ДМ -у, Т -ам, м.; ДМ -лазе, Т -ай, -аю, ж. Разм. Чалавек, яю трату у бяду. // Нешча^вы, варты спачування чалавек. БЕДАЧЫНА Разм. Тое, што i бедалага. Згаданы шэраг аднакарэнных слоу шюструе аб'ектывацыю бяды як падзеi праз асобу чалавека, чалавек выступае як суб'ект, аб'ект i iндыкатар падзеь
Слова «бяда» суправаджаецца вельмi шыроюм колам лексем блiзкiх па значэнш у «Слоушку сшо-шмау i блiзказначных слоу» М. Клышкi: «бяда, гора, няшчасце, лiха, лiхое, нядоля, бяздолле, нягода, зло, нядобрае, кепскае / час, эпоха няшчасцяу: лiхалецце; бядота, горасць, гарота, лiхасць, злыбеда, злыбедзь, кепства, непамыслота, напасць, насланнё, навала, навалач, наваль, безгалоуе, нявыкрутка, непярэлiукi (разм.); пляга (абл.); удар, бiч, навальнiца, пераплёт, перапалка, балота, каша, пекла, пастка, сшо, муха-лоука, балячка, трасца, чума, пракляцце, кара, хмара, тупiк, трагедыя, драма, катастрофа (перан.) □ чорны дзень, чорная гадзша, чорная часiна, цяжкая часiна, злая гадзiна, лiхая гадзша, лiхi час» [11]. Як можна зауважыць з сiнанiмiчных слоу i выразау, бяда часта успрымаецца, як адрэзак часу (асаблiва гэта бачна ва устойлiвых выразах з пераносным значэннем), як хвароба. Ва устойлiвых адзiнках узмацняе адмоуную канатацыю негатыуная сiмволiка чорнага колеру.
Этымалогiя слова «бяда» у многiх славянскiх мовах сугучна, знаходзiць паралелi з iншымi мовамi: у лiтоУскай i латышскай гэта слова мае значэнне «клопаты, гора», у гоцкай - «прымусщь», у грэчаскай -«пераконваю, угаворваю», у албанскай - «клятва, прысяга» [12, с. 334]. Цiкава тое, што у шэрагу моу на узроуш этымалогii засведчана дзеянне, прычым прадпiсальнае, як парада, iмператыу, з семантыкай знеш-няга прымусу. Гэта можа быць звязана з тым, што нягоды у жыццi чалавека звязвалкя з уздзеяннем знешняй вышэйшай сiлы (багоу, лёсу, выпадку). Засталася гэта семантыка i у ядры сучаснага канцэпту.
Частотны слоУнiк беларускай мовы адзначае гэта слова як адно з самых ужывальных - у перал^ першай тысячы самых ужывальных слоу: 612 згадак на 332 фрагменты [13, с. 79], большасць з яюх у мо-ве вуснай народнай творчасщ. Гэты факт сведчыць не толькi пра важнасць i актуальнасць гэтага канцэпту для беларускай лшгвакультуры, але i пра яго працяглы час кнавання у такiм статусе.
Скарбнщай духоунага i практычнага вопыту чалавека з'яуляюцца фразеалагiзмы, прыказкi i пры-маукi. Аналiз устойлiвых выразау на матэрыяле шэрагу слоУнiкаУ [13 - 19] паказвае, што для беларуса вызначаецца як знакавае, важкае, што мае асаблiвае значэнне. Дыяпазон карэляцый канцэпту «бяда» у складзе парэмш i фразелагiзмау можа быць прадстаулены наступнымi семантычнымi палямi, якiя аргаш-зуюць адпаведныя канцэпты беларускай мовы:
1. Хатняя прастора: Бяда не мець свайго вугла. Не бяда, што хата згарэла, але I клапоу ляснула. Першая прымаука падкрэ^вае важнасць для чалавека мець хату, бо «безумоунай у традыцыйным бела-русюм грамадстве была сувязь дома i асабiстай жыццёвай долi чалавека, - згадвае У. Лобач. - Гэтая не-парыуная сувязь падкрэ^ваецца тым, што хата - адзша магчымая рытуальная прастора, дзе рэалiзуюцца абрады, якiя сiмвалiчным чынам афармляюць асноуныя вехi чалавечага жыцця...» [20, с. 278]. Вугал у да-дзеным выпадку невыпадковая сiнекдаха, якая таксама мае сiмвалiчнае значэнне. Кут «выкарыстоувауся i самiмi гаспадарамi у працэсе будаунiцтва хаты для прадукавання добрай, заможнай долi», а таксама пры варожбах iншых, бо гэта «месца, дзе змыкаюцца дзве сцяны, тым самым абдымаючы усю нутраную прастору хаты» [20, с. 282]. Мяркуем, што другая прыказка таксама звязана з разуменнем хаты, як пра-сторы, напоуненай шфармацыяй, якая прадвызначае жыццё чалавека. I адсутнасць шкадавання па страце -гэта магчымаць абнулiць, знiшчыць негатыуныя уплывы на чалавека. Выраз «клапоу ляснула» у дадзе-ным выпадку трэба разумець шырэй, метафарычна.
2. Сельская гаспадарка: Асот ды лебяда - для палетку бяда. Не бяда, кал1 есць лебяда. То не бяда, што у жыце лебяда - няма гарэй бяды, як н1 жыта, т лебяды. Кал1 расце лебяда, дык гэта не бяда, а кал1 расце званец, дык хлебу канец. Чалавек, яю спрадвеку харчавауся з гаспадарш, i дабрабыт якога часткова залежау ад прыроды, марюравау неспрыяльныя умовы лексемай «бяда», што згадваецца побач з пустазеллем - лебяда, асот, званец.
3. Адносшы да ежы. Калi у чалавека здараецца нейкая бяда, есщ яму не хочацца: Як бяда, не смашна яда. Як прыйдзе бяда, не палезе у горла яда. То не бяда, што п 'ецца вада, а то бяда, што не п'ецца вада. Прауда, у некаторых выпадках прыказю фшсуюць адваротнае: Кал1 бядуеш, больш хлеба зжуеш. Што гэта за бяда, што гэтак п'ецца вада. Я сваю бяду голадам не перавяду: тць, есць мушу, бо бярэ за душу. Устойлiвы выраз «не бяда» пазначае, што для чалавека важна якасць харчавання, але разам з тым пазначае неабходны мшмум для падтрымю жыццёвых сш - гэта хлеб i вада: Кал1 есць хлеб I вада -гэта не бяда. Не вялжая бяда, кал1 хлеб ды вада. Хоць з вадою, было бы не з бядою. Хлеб з вадою, але не з бядою. Еш хлеб з вадою, абы не з бядою. Лепш хлеб з вадою, як з бядою. Лепш хлеб з вадою, чым трог
з бядою. Часам з квасам, а парой з вадой, ц1 то з бядой. Не вялжая бяда, што без рыбы серада. Больш бяды, як яды. Лебяда у гэтым сэнсе выступае маркерам галечы чалавека: З гора, з бяды пад'еу лебяды.
4. Стасунк людзей у складанай сггуацык Шукай сабе сябра у бядзе. Хто у бядзе I у вялШм ня-шчасц1 не быу, той I праудз1вых прыяцелыу не знае. Той не можа быць другам, хто абыйдзе у бядзе кругам. Як бяда, то: «Братка». Бяда выступае выпрабаваннем якасщ адносш людзей аднаго да другога.
5. Матырыяльнае становшча: Хто сам бяды зазнау, той беднаму веры дасць. З бяды да рос-кашы то хутка прывыкаеш, але з роскашы да бяды - то не. Бяда з грошам1, а без грошай яшчэ больша. Та бяда не бяда, каторая па дзеньгг пайшла. Бяда так щ шакш звязана з беднасцю, у друпм кантэксце слова ужыта як замяняльшк, абсалютны сшошм беднасщ, хоця ёю не вычэрпваецца. Апошняе выслоуе падкрэсшвае, што безграшоуе - не самы горшы варыянт паняцця «бяда». Часам багацце наадварот дрэн-на уплывае на жыццё чалавека: Чалавек гора вытрывае, а роскашы не.
Бяда можа выступаць стымулам узбагачэння: Бяда грошы знайдзе. Абы бяда - грошы будуць. Як дасць Бог бяду, то й грошай здабуду. Абы струп, будуць вошы, абы бяда, будуць грошы. Выслоуi адлю-строуваюць веру у наканаванасць вырашыць праблему праз з'яуленне матэрыяльнай падтрымкi з невядо-май крынщы, быццам бяда прадукуе крышцу узбагачэння.
6. Асэнсаванне паняццяу «сваё» i «чужое»: Мая бяда - мая нуда. Я гэтую бяду пальцам развяду. Чужую бяду пальцам развяду. Чужую бяду I я развяду, а сваю I вадою не разалью. Чужую бяду па нтач-цы развяду, а сваю I рукою не адолею. Чужую бяду I рукамI развяду, а сваей I в1лам1 не сапхну. Чужую бяду I па валасу развяду, а сваю I каушом не выграбу. Чужую бяду я па валасу развяду, а к сваей ума не пракладу. Чужую бяду I рукамI развяду, а на сваю I ума не дабяру. Чужую бяду I с1час развяду, а на сваю бяду райца не знайду. Сваю бяду на другога узвяду. Кожны прыгадвае свайму гору. Сваю бяду на суседа узвяду. Чужой бядзе не дапаможаш. Бяда выступае як спосаб асэнсавання паняццяу «сваё» i «чужое». У боль-шасщ выслоуяу свая бяда успрымаецца больш маштабнай у параунанш з чужой, адпаведна i нейтралiза-ваць чужую уяуляецца простым. Щкава, што у рытуальных дзеяннях па нейтралiзацыi бяды удзельш-чаюць рую чалавека (пальцы), валасы, штю.
7. Ацэнка мужчынам жанчыны: Не бяда, што чорна, абы была б праворна. Не бяда, што чорна, абы лён праворна церла. Маркер «не бяда» хоць i падкрэ^вае, што больш важныя якасщ жанчыны звя-заны з гаспадарлiвасцю, а не з яе знешнасцю, тым не менш, сведчыць, у першую чаргу, пра спуацыю вы-бару для мужчыны (прыгажосць або гаспадарлiвасць). Але разам з тым сама згадка мужчынам двух якас-цяу для параунання сiгналiзуе пра тое, што у яго свядомасщ па важнасщ яны могуць стаяць побач. Тое, што не важна, не згадваюць увогуле.
8. Колькасць, штэнаунасць: Адна бяда не дакучыць. Адной бяды зауседы мала. Адна бяда - не бяда. То не беда, кал1 адна, але дзве, або тры. Адна бяда не бяда, дзве бяды - паубяды, кал1 трэцюю на-дыбаеш, вот тады бяду спазнаеш. Адна бяда замала, трэба дзесяць. Прыведзеныя выслоуi указваюць на высою узровень трываласщ чалавека да бяды i пахалапчную гатоунасць вырашаць адразу шэраг праблем.
9. Бяда як субстанцыя, ад якой цяжка пазбавщца: Бяда да хвароба як дзве птушк1-зязюльк1: накукуешся удоваль, пакуль яны вытаукуцца. Часта адбываецца персашфшацыя - бяда уяуляецца з улас-цiвасцямi чалавека: Кал1 адна бяда 1дзе, то й другую за ручку вядзе. Бяда на бядзе, як на шчэпачцы, едзе. Бяда 1дзе I прычыну вядзе. Бяда на бяду лезе. Бяда бяду готць. Бяда зауседы у пары ходзщь. Па бядзе дзве бядзе. Бяда бяду вядзе, а трэцяя паганяе. Бяда за бядою ходзщь з калядою. Бяда за бядою, як рыба за вадою. Бяда вызначаецца пладавггасцю: Л1ха адной бядзе прыйсц1, то бяда бяду родзщь. Як прыйшла бяда, адчыняй варата. Кал1 бяда ходзщь, з сабою усю радню сваю водзщь. Гора адно не йдзе, а за сабою сем вядзе.
10. Вопыт i разум: Бяда научыць. Бяда розуму учыць. Прыйдзе бяда, кутш вума. Бяда дакучыць, тады чалавек розуму навучыць. Бяда да мука - тая ж навука. Бяда вывучыць I вымучыць. Бяда (гора) хоць мучыць, да жыць вучыць. Бяда падб1раецца, (чалавек) вума наб1раецца. Пасля бяды кожны разумны. Бяда успрымаецца як вызначальшк вопытнага i разумнага чалавека, станоучая канатацыя звязана з разуменнем удасканалення чалавека праз негатыуны вопыт.
11. Асэнсаванне бяды праз час: Дзяды не в1дал1 бяды. Нашы дзяды не знал1 бяды, але жунук на-брал1ся мук1. Малыя дзетк - малыя I бедк1, вырасл1 дзетк1 - вырасл1 I бедк1. У прыказках вызначаецца эгацэнтрычны падыход моуцы, для якога свае нягоды павял1чаныя у маштабе, а таксама рэфлекая аднос-на негатыуных падзей.
12. Прычына бяды: Млын меле - мука будзе, язык меле - бяда будзе. За дурной галавой нагам не-спакой (бяда, гора). Выслоуi адзначаюць прычынна-вышковую сувязь памiж такiмi чалавечымi якасцямi як балбатлiвасць i глупства i iх дрэннымi наступствамь Асобна можна вылучыць народныя павер'к Кал1 сена без меры на возе, дык будзе бяда у дарозе. Пан з панам пазнаецца, а мы усё такI у бядзе. Курыца спявае - бяда чакае. Кал1 воран каркае (крача) - бяда будзе. Народныя паверЧ фшсуюць сувязь бяды з парушэннем меры, нормы.
Трэба зазначыць цесную сувязь паняццяу бяда i гора. Гэтыя лексемы выступаюць як сшашм1чныя i у мове, i ва устойлiвых выразах часта падаюцца як варыянтныя: Бяда скача, бяда плача = Гора плача, гора скача, гора й песеньк пяе. Як бачна з апошняга выслоуя, нягоды не змяншаюць жыццёвы аптымiзм, а суправаджаюцца праявамi пазiтыву - скою, песнi, смех: (I) смех I гора. У горы жыць ды з перцам есц1. У асобных выслоуях гора бачыцца як узмоцнены варыянт бяды: Ад бяды уцёк, ды у гора трату. Гуань Юаньюань i А.Ю. Свiрыдава увогуле разглядаюць гора i бяду як адзiн канцэпт [21]. Дэфшщьи, якiя падае слоУнiк да слова «гора», паутараюць вызначаныя складнш канцэпта бяда - падзейнасны, эматыуны i ацэначны: «1. Стан глыбокага смутку, душэунага болю, выклiканы яюм-н. няшчасцем. 2. Жыццёвыя нягоды, мум, нястача. 3. у знач. вык. Разм. Бяда, няшчасце» [22, с. 69]. Гора уяуляецца як нейкая вадкая субстанцыя, рэчыва: выплакать гора; глынуць гора, гора у слязах утапщь, паспытаць гора.
Азначэнш, яюя падаюцца у слоУнiку эттэтау, у большасцi сваёй падкрэслiваюць маштабансць не-гатыунасцi: «ГОРА. Адчайнае, барадатае, безвыходнае, безнадзейнае, беспрасветнае, бязмернае, велiзар-нае, вечнае, вострае, вялiзарнае, вялшае, гаручае (нар.-паэт.), глухое, глыбокае, горкае (нар.-паэт.), гроз-нае, жахлiвае, звонкае, злое, злоснае, лiхое, лютае, маладое, мауктвае, мацярынскае, найвялiкшае, невы-казнае, невымернае, невымоунае (разм.), незагойнае (разм.), неймавернае, непазбыунае, непамернае, не-папраунае, неразвейнае (аут.), несуцешнае, нявыказанае, нязмернае, няугойнае (разм.), няутольнае, няуцешнае, палахлiвае, пякучае, роднае, сапрауднае, святое, спрадвечнае, страшнае, сусветнае, цяжкае, чалавечае, чорнае, шчырае» [23].
Заключэнне. Як сведчыць прааналiзаваны матэрыял, ужыванне лексемы «бяда» - гэта маркер важнасщ, на што звярнуць увагу, чаго сцерагчыся, цi, наадварот, канстатацыя калектыунага вопыту, з чым чалавек можа справщца, але пазбауленне ад чаго для яго выпрабаванне, з чым звязаны яго страхi. Канцэпт «бяда» суадносщца з канцэптам «гора» як сшашм1чныя, часам iдэнтычныя.
Усё згаданае дазваляе наступным чынам прадставiць структуру канцэптуальнага поля канцэпту:
1. Падзейны складнiк. Паняцце бяды уключана у свядомасцi носьбiтаУ мовы у ланцужок прычынна-вынiковых сувязей: прычыны бяды (парушэнне меры) - бяда - бяда як прычына (стымул узбагачэння, розуму i вопыту). Суб'ектам бяды-падзеi выступае часцей чалавек, чым вышэйшая сiла, на што указва-юць акрэсленыя ва устойлiвых выразах прычыны, чалавек выступае як суб'ект, аб'ект i шдыкатар падзеi. Падзея - гэта тое, што мае часавыя межы, можа таму бяда часта успрымаецца як часавы адрэзак. Але часам бяда уяуляецца жывой ктотай, якая мае уласную волю вызначае лёс чалавека.
2. Ацэначны складшк. Адной з важных характарыстык выступае iнтэнсiунасць негатыву i коль-касная прадстауленасць бяды. Бяда звязана з полем ацэню мiжасобасных зносш - як гендарных, так i сяб-роУскiх. Карэляцыi з семантычным полем «матэрыяльнае узбагачэнне» звяртае да каштоунасщ паняцця меры (бядой можа быць i беднасць, i раскоша).
3. Эматыуны складшк. Эмацыянальная ацэначнасць устойлiвых выразау, якiя аб'ектывуюць канцэпт «бяда», варЧруецца ад мшуса да плюса, што праяуляецца у апiсаннi патэрнау паводзiн - сум, смех. Бяда вызначае адносшы людзей: або зблiжае iх, выпрабоувае сяброуства, або раз'ядноувае людзей. Такiм жа неадназначным з'яуляецца уплыу бяды на матэрыяльны стан чалавека. Архетыпiчнасць ежы падкрэс-лiваецца тым, што мешв^ стан бяды чалавек праецыруе на адносшы да ежы (жадае / не жадае есцi, пiць).
У вышку была пабудавана мадэль уяуленняу пра бяду у моунай карцше свету беларусау. Канцэпт выступае як характарыстыка жыцця чалавека. Гэты канцэпт можна назваць не толью падзейна-эмацыйным, але i фiласофскiм, экзiстэнцыйным. Для беларусау бяда з'яуляецца штуршком да набыцця новага вопыту, т.ч. беларусы знаходзяць у бядзе не толью негатыунае, яна не змяншае жыццёвы аптымiзм. Чалавек усве-дамляе, што гэта як падзея, якая мшае, не доужыцца вечна, чым i абумоулены фiласофскiя адносiны да бяды. Бяда не выкткае страх, але выктакае сiстэму дзеянняу, якiя можна назваць рытуальнымь Вызнача-юцца карэляцыи з такiмi архетыпiчнымi базавымi сферамi жыцця чалавека як ежа, хата.
Л1ТАРАТУРА
1. Мальцева, Л. В. Эмотивно-событийный концепт «горе, беда, несчастье» в русской языковой картине мира : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.01 / Л. В. Мальцева. - Новосибирск, 2009. - 24 с.
2. Маслова, В. А. Введение в когнитивную лингвистику : учеб. пособие / В. А. Маслова. - 2-е изд., испр. - М. : Флинта: Наука, 2006. - 296 с.
3. Дорофеева, Н. В. Удивление как эмоциональный концепт (на материале русского и английского языков) : дис. ... канд. филол. наук : 10.02.20 / Н. В. Дорофеева. - Волгоград, 2002 - 19 с.
4. Заикина, С. В. Эмоциональный концепт «страх» в английской и русской лингвокультурах (сопоставительный аспект): дис. ... канд. филол. наук : 10.02.20 / С. В. Заикина - Волгоград, 2000. - 188 с.
5. Красавский, Н. А. Эмоциональные концепты в немецкой и русской лингвокультурах / Н. А. Красавский. -Волгоград : Перемена, 2001. - 495 с.
6. Воркачев, С. Г. Концепт счастья в русском языковом сознании: опыт лингвокультурологического анализа / С. Г.Воркачев. - Краснодар, 2002. - 142 с.
7. Тарасюк, В. С. Семантыка канцэпта «шчасце» у творчасщ Яугенп Яншчыц / В. С. Тарасюк // Текст. Язык. Человек. Неделя русской филологии в Мозырском гос. пед. ун-те им. И. П. Шамякина : сб. науч. трудов VI Международной научной конференции. В 2 ч. Редколл.: С.Б. Кураш (отв. ред.) [и др.]. - Мозырь : МГПУ им. И. П. Шамякина, 2011. - Ч. 2. - С. 93-94.
8. Садоуская, А. Л. Фразеасемантычнае поле «каханне» у беларускай мове / А. Л. Садоуская // «Мова - Лтратура -Культура» : матэрыялы VI Мiжнар. навук. канф., Мшск, 28-29 кастр. 2010 г. : у 2 ч. / Беларус. дзярж. ун-т. - Ч. 1. - Мшск : Р1ВШ, 2011. - С. 316-323.
9. Рубцова, М. С. Афарыстычная штразона канцэпту «шчасце» у беларускай мове [Электронны рэсурс] / М. С. Рубцова, А. Л. Садоуская // Мова i лтратура у ХХ1 стагоддзк актуальныя аспекты даследавання : матэрыялы IV Рэсп. навук.-практ. канф.маладых вучоных, Мшск, 17 сак. 2017 г. / Беларус. дзярж. ун-т ; рэдкал.: П.1. Навойчык (адк. рэд.) [i шш.]; - Мiнск : БДУ, 2017. - С. 165-169.
10. Тлумачальны слоушк беларускай мовы / АН БССР, 1нстытут мовазнауства iмя Я. Коласа; пад агульн. рэд. К. К. Атраховiча : у 5 т. - Мшск : Беларуская Савецкая Энцыклапедыя, 1977 - 1984. - Т. 1. - 1977. - 608 с.
11. Клышка, М. Слоушк сшошмау i блiзказначных слоу [Электронны рэсурс] / М. Клышка / 2-е выд., выпр. i дапоун. - Менск : Вышэйшая школа, 1993. - Рэжым доступу: http://www.slounik.org/sinonimyk/. - Дата доступу: 31.10.2018.
12. Этымалапчны слоушк беларускай мовы. Т. 1. А-Бячэйка / В. У. Мартынау [i шш.]; рэд. В. У. Мартынау. -Мiнск : Навука i тэхшка, 1978. - 440 с.
13. Мажэйка, Н. С. Частотны слоушк беларускай мовы / Н. С. Мажэйка. - Мшск : Зорю гор, 2006. - 658 с.
14. Прыказю i прымаую у 2 кшгах. - Кн. 1 / Рэд. А. С. Фядоск. - Мшск : Навука i тэхшка, 1976. - 560 с.
15. Прыказю i прымаую у 2 кшгах. - Кн. 2 / Рэд. А.С. Фядоск. - Мшск : Навука i тэхшка, 1976. - 616 с.
16. Лепешау, I. Я. Фразеалапчны слоушк беларускай мовы : у 2 т. / I. Я. Лепешау. - Т. 1. А-Л. - Выд. 2-е, дап. i выпраул. - Мшск : БелЭн, 2008. - 672 с.
17. Лепешау, I. Я. Фразеалапчны слоушк беларускай мовы : у 2 т. / I. Я. Лепешау. - Т. 2. М-Я. - Выд. 2-е, дап. i выпраул. - Мшск : БелЭн, 2008. - 668 с.
18. Санько, З. Малы руска-беларусю слоушк прыказак, прымавак i фразем [Электронны рэсурс] / З. Санько. -Менск : Навука i тэхшка, 1991. - Рэжым доступу: http://www.slounik.org/sanko/. - Дата доступу: 31.10.2018.
19. Варлыга, А. Прыказю Лагойшчыны [Электронны рэсурс] / А. Варлыга. - Нью-Ёрк, Мюнхен : БГШМ: Фундацыя П.Крэчэускага, 1966. - Рэжым доступу: http://www.slounik.org/lahojsk/. - Дата доступу: 31.10.2018.
20. Лобач, У. А. Мiф. Прастора. Чалавек: традыцыйны культурны ландшафт беларусау у семiятычнай перспектыве / У. А. Лобач. - Мшск : Тэхналопя, 2013. - 510 с.
21. Гуань Юаньюань. Концепт «горе, беда, несчастье» в русской языковой картине мира / Гуань Юаньюань, А. Ю. Свиридова // Электронное научное издание «Ученые заметки ТОГУ». - 2016. - Том 7, No 3(2). - С. 151-153.
22. Тлумачальны слоушк беларускай мовы / АН БССР, !н-т мовазнауства iмя Я. Коласа; пад агульнай рэд. К. К. Атраховiча (К. Кратвы) : у 5 т. - Мшск : БелСЭ, 1977-1984. - Т. 2. - 1978. - 768 с.
23. Гаурош, Н. Слоушк эттэтау беларускай мовы [Электронны рэсурс] / Н. Гаурош. - Мшск : Вышэйшая школа, 1998. - Рэжым доступу: http://www.slounik.org/epitety/. - Дата доступу: 31.10.2018.
Пастуту 03.12.2018
THE OBJECTIFICATION OF THE CONCEPT "TROUBLE" IN THE BELARUSIAN LANGUAGE
S. LIASOVICH
The article deals with the ways of the objectification of the concept "trouble". The concept correlations with various semantic fields are identified and analyzed on material of the dictionaries of Belarusian proverbs and sayings and phraseological units. Its components are defined, which clearly represent the semantic scope. The characteristics by semantic blocks modelling the structure of the concept are given: home space, agriculture, beliefs, people's communication, financial situation, experience and reason, "our" vs. "their", etc.
Keywords: concept, concept components, semantic field, proverb, saying, idiom, concept objectification.
