CC BY
2УДК 821.161.3.09-311.6«1960/1965»
ДЫНАМ1КА ВАЕННАГА РАМАНА У БЕЛАРУСКАЙ ПРОЗЕ 1960-1965-х ГАДОУ (ПРАБЛЕМНА-ТЭМАТЫЧНАЯ I ЖАНРАВА-СТЫЛЁВАЯ АДМЕТНАСЦЬ)
канд. фЫал. навук, дац. Г.В. НАВАСЕЛЬЦАВА (Вщебст дзяржауны утвератэт Мя П.М. Машэрава) Novoseltseva. аппа@таН. ги
У беларускай прозе першай паловы 60-х гадоу ХХ стагоддзя адбываецца працэс фармiравання новага эстэтычнага узору рамана. У прыватнасцi, у творчасцi 1вана Навуменю, Алеся Адамовiча, Янк Брыля назапашваецца вопыт стварэння аднагеройнага рамана, сюраванага на ттэрпрэтацыйны паказ рэчаiснасцi, псiхалагiчна паглыбленае адлюстраванне асобы. Прасочваецца наватарская эстэтычная тэндэнцыя да пашырэння тэматыю, ускладнення праблематыю, раскрыцця ваеннай тэмы у маральна-этычных каардынатах.
Ключавыя словы: беларуская лтаратура, раман, эстэтычная традыцыя, творчая тды-вiдуальнасць, лiрычная проза.
Уводзшы. Ваенная тэма, выключна запатрабаваная у беларускай лггаратаруры першага пасля-ваеннага дзесящгоддзя, не губляе сваёй актуальнасщ i у першай палове 60-х гадоу, калi назiраецца актыуная дынамжа раманнага жанру, якая шмат у чым была абумоулена фактарамi грамадскай дзейнасщ. У беларусшм рамане яскрава выяуляецца эстэтычная тэндэнцыя, слушна акрэсленая В.А. Каваленкам: «У рэчышчы агульналiтаратурнага развiцця проза пра вайну iмкнецца да праудзiвасцi вобраза, нават да яго дакументальнай дакладнасщ. Паступова ападае рамантычная прыузнятасць, якая нярэдка пачала межаваць з прыхарошваннем i прамалiнейным узвелiчэннем. У мастацшя творы шырэй уваходзiць цяжк1 вопыт народа. Прауда правяраецца перш за усё зместам факта» [1, с. 107]. Даследчык акцэнтуе увагу на тым, што пачынаецца рашучы паварот да асабовасцi, пiсьменнiкi сталi щкавщца унутраным светам героя вайны, паказваць тыповае праз адзiнкавае, павышаецца мастацкая значнасць аналггычнага псiхалагiзму, канкрэтнай дакладнасщ мастацкага малюнка. Думаецца, гэта абумовша выпрацоуку новага жанравага узору беларускага рамана, як1 шмат у чым палемiзавау з той мастацкай формай, якая замацавалася у лтга-ратуры 50-х гадоу.
Асноуная частка. Раман Алеся Асшенш «Вогненны азiмут» (1965) створаны у рэчышчы эстэ-тычнай традыцыi беларускага рамана першага пасляваеннага дзесящгоддзя пра Вялшую Айчынную вайну: шматгеройнае мастацкае палатно выяуляе аутарскае iмкненне да шырокага ахопу рэчаюнасщ, паказвае значную колькасць не раскрытых фонавых вобразау, пiсьменнiка цiкавiць не столько унутранае жыццё герояу, кольш непасрэдны ход падзей. Аутара традыцыйна называюць адным з ярк1х прад-стаУнiкоУ лiтаратуры сацыялютычнага рэалiзму. Агульнавядома, што «гэта была нарматыуная эстэтыка, але яе нельга разумець спрошчана: у пасляваенныя гады пiсьменнiкi шмат эксперыментавалi у галiне формы» [2, с. 165], шукалi новыя тэматычныя аспекты. Як слушна зазначае Н.Е. Пашкевiч, у той час, калi стварауся раман, узраслi крытэрыi мастацкай прауды, якiмi вывяралася лiтаратура пра вайну: «Асшенка аказауся на вышыш гэтых крытэрыяу, што добра ввдаць па агульнай канцэпцыi падзей, пазбауленай i ценю павярхоунага аптымiзму, па складаным малюнку узаемаадносiн пам1ж людзьмЬ> [3, с. 164]. Нельга аспрэчваць, што значную ролю адыграу i уласны вопыт удзельнiка партызанскага руху, напрыклад, вобраз Мiхася Ланкевiча не пазбаулены аутабiяграфiчных рыс. А. Асшенка звяртаецца да таго тэма-тычнага аспекту, як1 неаднаразова будзе прыцягваць увагу пiсьменнiкау i у пазнейшы час, - пачатковы перыяд вайны, трапчны i складаны для мастацкага асэнсавання. Аутар прадстауляе штэрпрэтацыю працэсу арганiзацыi падпольнага i партызанскага руху на нядауна акупаванай тэрыторыi, што асэнсоувае i на УзроУнi фшасофскай канцэпцыi твора. Так, для людзей, як1я iмкнулiся нешта зрабiць у надзвычайных умовах i як1х цяжка назваць прафесiйнымi разведчыкам^ важна было знайсщ нейк1 арыенцiр. Як шмат-значна кажа адзiн з герояу, мы «па азiмуту пайдзем, будзь спакоен - не заблудзiмся. Чуеш, як фронт гру-коча. А уночы зарыва свецiць. У нас цяпер верны азiмут, вогненны» [4, с. 394].
Як вядома, пры адступленнi Чырвонай Армii для разгортвання хуткай барацьбы па загадзе заста-валiся партыйныя кiраунiкi розных узроуняу. У прыватнасцi, аутар паказвае загадчыка Падзвiнскага раёна 1вана Тышкевiча, яш пакутлiва разважае над тым, хто вшаваты у той трагiчнай сггуацьн, у якой апынулася краiна. Начальшк раённага аддзялення мiлiцыi Вiктар Валенда найперш перажывае, што сам патрашу у небяспечную сиуацыю, не ведае, што рабщь, каб палепшыць сваё становшча. Гаворыць i думае лозушаш Вера Прусава, якая не упускае мажлiвасцi абвiнавацiць таварышау у пашкёрстве. Вылу-чаны для падпольнай дзейнасщ i шшыя камунiсты, як1х добра ведаюць у раёне, што ставщь пад пытанне саму мажлiвасць такой дзейнасщ.
Вобраз Тышкевiча у значнай меры iдэалiзуецца: аутар паказвае Удумлiвага, разважлiвага, здольнага да кансшрацып героя, як1 становщца сапраудным арганiзатарам i шраушком. Спрабуе знайсцi шлях да актыунай барацьбы i Мiхась Ланкевiч, вучань Тышкевiча, малады настаушк. Напачатку Мiхасю падабаецца быць далучаным да «разбуральнай алы», як сам сабе прызнаецца герой, трэба разбурыць да асновы увесь свет, каб пасля пабудаваць новы. Так, дзеля размяшчэння аэрадрома быу зруйнаваны хутар, але пастауленыя макеты самалётау не yвялi ворага у зман, i герою робщца балюча i крыудна. Ён вельмi хутка называе усё ранейшае забаукай, прагне сур'ёзнай справы, мае намер пайсщ добраахвотнiкам у армш, аднак i гэта няпроста: свет стау «цесным i няутульным», нiхто не скажа, дзе свой, а дзе чужы, i што трэба рабщь. Пiсьменнiк раскрывае, што герой пераадольвае пачуццё разгубленасцi, калi далучаецца да падпольнай барацьбы. З названымi персанажамi кантрастуе вобраз Прусавай: як паказвае практыка, Вера не можа стрымаць сябе, выказвае усё, што думае, пакрыуджанаму савецкай уладай Архiпу Сысою, выпадкова забiвае немца, з-за чаго была знiшчана разам з жыхараш вёска Рассек1. Прусава марыць знайсщ «ташх людзей, думк1 як1х, уся сша нянавiсцi звернуты только у адным к1рунку - на барацьбу з немцаш» [4, с. 265], ёй здаецца, што той, да каго яна звернецца, «адразу ж загарыцца яе палымянай вдэяй, сам прапануе свае паслугi, бясстрашна пачне ствараць падпольныя групы» [4, с. 265]. Герашя праходзiць пэуны шлях да разумення таго, што падпольная дзейнасць не патрабуе гарачых прамоу. Выяуляе аутар-скую ампатыю гаспадарлiвы, практычны старшыня калгаса Каршукоу, яш iмкнецца yвайсцi у давер да немцау, хоць тыя i ведаюць, што ён - камунiст. Патратушы у гестапаусшя засценк1, ён i там iмкнецца падмануць ворагау, яго адпускаюць, пашнуушы побач з iм правакатара. Аутар так1м чынам перадае атмасферу усеагульнага недаверу i няпэунасщ: таварыш па рабоце Тышкевiч думае пра Каршукова як пра здрадшка.
Мастацк1 аповед паслядоуна раскрывае, што першыя партызанск1я атрады арганiзуюцца стыхшна, найперш з акружэнцау. Так, сапраудным героем паказваецца танкист Баталау, яш становiцца паспяховым партызанск1м камандзiрам, цяжка перажывае няудачы, шчыра радуецца поспехам. Аутар iмкнецца асэнсаваць яго чалавечыя якасцi, што выяуляецца некальк1 спрошчана праз прызнанне самога Баталава: «З танка людзi здаюцца несапраyднымi. 1мчыш, а яны хто куды шдаюцца, паузуць у акопы, ну - i стра-ляеш. Бачыш, што чалавек упау, а здаецца, не ты яго падстрэлiy, а ён сам спатыкнууся, упау i не хоча падымацца. <...> А сёння я чалавека прыкладам забiy. I от цяпер не магу забыцца. Страшна... Не, агiдна» [4, с. 167-168]. Неадназначна успрымаецца вобраз Людмшы, маладой дзяучыны, якая становiцца паспяховай разведчыцай, дзеля чаго iдзе на працу да немцау: «Людмiла старалася знайсщ прыклад з кнiг або з шнафшьмау, як1 памог бы ёй апраудаць сваё паступленне да немцау на работу. Напружаная памяць, аднак, падсоувала iншых герояу, шшыя учынш, смелыя, незалежныя, як1я не стасавалюя да яе будучай работы. Ёй давядзецца хлусiць, прык1двацца, хаваць свае сапраудныя думк1. Гэта было падобна на здраду сабе, сваiм пачуццям, усяму святому, чым яна ганарылася» [4, с. 24]. Пахалапчна супярэчлiвы i вобраз Ота Вщшга, як1 прызначаны галоуным камiсарам Падзвшскай акругi: як салдат i член нацыянальна-сацыялютычнай партыi, ён т хвiлiны не сумнявауся, што вайна прынясе перамогу, «i усё ж было страшна перад гэтай таямшчай, вялiзнай, як акiян, чырвонай Рааяй» [4, с. 25]. Так1м чынам, аутар ува-сабляе не столько шдывщуальна-адметныя вобразы, кольк1 чалавечыя тыпы, пазбауленыя глыбок1х паха-лагiчных характарыстак, у вышку чаго не атрьг^ваецца пераканаучага паказу.
Звяртаецца да асэнсавання пачатковага перыяду Вялiкай Айчыннай вайны, разгортвання парты-занскага i падпольнага руху на акупаванай тэрыторып 1ван Навуменка, як1 у раманнай серый «Сасна пры дарозе» (1962), «Вецер у соснах» (1967), «Сорак трэщ» (1973) актыуна выкарыстоувае прынцып мастацкага аyтабiяграфiзму. Як слушна даводзiць П.В. Васючэнка, «задуманая аутарам як твор пра аку-пацыю, гэтая трылопя не только увабрала i ранейшы навелютычны досвед празаiка, прыняла у сябе i iх настраёвасць, рамантычную афарбоуку некаторых вобразау - але напоуншася новымi сюжэтнымi лiнiямi, ракурсам^ разгарнулася як размытая эпiчная плынь» [5, с. 696]. Дыскусiйным бачыцца пытанне пра галоуных герояу раманау I. Навуменк1. Калi у першым з творау вiдавочна вылучаецца асоба М1щ Птаха, дамiнуе прынцып суб'ектыунага раскрыцця рэчаiснасцi, то раманы «Вецер у соснах», «Сорак трэщ» шматгеройныя, сшраваныя на шырок ахоп падзей. Зыходзячы з прынцыпу шматпланавасцi Г.Дз. Сшенка называе трылогш эпапеяй аб партызанскай барацьбе беларускага народа, з чым, думаецца, цалкам нельга пагадзщца. Паводле азначэння самога даследчыка, «рамш падзей сюжэтна строга абме-жаваныя месцам i часам. Гэта - 1941-1943 гады, палесш край, ляастыя раёны Гомельшчыны» [6, с. 147], а як вядома, эпапея патрабуе большага i прасторавага, i часавага мастацкага ахопу. Як далей працягвае даследчык, «своеасаблiвасць зместу эпапеi заключаецца у паказе вялiкага праз малое, а гэта у сваю чаргу вызначыла эпiка-навелiстычную структуру аутарскага апавядання» [6, с. 149]. Сумнiyным выглядае сцвярджэнне, што у эпапеi у якасцi аднаго з дамiнантных выкарыстоуваецца навелютычны аповед, аднак нельга i адмауляць таго, што I. Навуменка творча працягнуу эстэтычную традыцыю шматгеройнага падзейнага рамана першага пасляваеннага дзесящгоддзя пра Вялiкую Айчынную вайну, прыунёс мас-тацк1 псiхалагiзм, паглыбленае раскрыццё характару, аксiялагiчнае разуменне так1х складаных паняццяу,
як подзви- i гераiзм, што асэнсоуваюцца не столько праз учынш вайскоуцау, кольк1 звычайных людзей, у тым лiку падлеткау. У творчай манеры аутара выяуляюцца дзве кантрастыуныя тэндэнцыi, у прыватнасцi, «знешне творчы прынцып аутабiяграфiзму здаецца вельмi выйгрышным, бо ён сам па сабе абяцае жыццёвую дакладнасць адлюстраваных падзей i непауторнасць чалавечага лёсу, у яшм заусёды ёсць рэальны вопыт перажывання, прынамсi, адной асобы - самога аутара. <.. .> Аднак раскрыццё адзiнкавага лёсу у сувязi з лёсам народным ставщь перад шсьменшкам i вялiкiя цяжкасцi. <.. .> Уласнае бачанне у нечым i скоувае творчы размах абагульняючай думш» [1, с. 132].
Як i у рамане А. Асiпенкi, у першым творы з трылогii I. Навуменш паказваецца, што для пад-польнай работы был! пашнуты людзi, мала да яе прыдатныя. Кiраунiцтва пяцёркай падпольшчыкау даручана Шэлегу, загадчыку раённага камунгаса, як1 не лiчыць для гэтага дастатковым той вопыт, яш набыты у васямнаццатым годзе. Тым не менш Шэлег выдатна разумее, што не здольны нешта зрабщь дэрэктар iльнозавода Цярэшчанка, !нжынера лесакультур Дзянiсаву герой характарызуе як «прамую, бес-кампамiсную натуру. Такой у падполлi цяжка. Пакажы ёй ворага - будзе страляць, стаяць да апошняга, але хiтраваць, выкручвацца не умее» [7, с. 113]. Шсьменшш звяртаюцца да асэнсавання першых няудалых спроб арганiзацыi партызансшх атрадау, што больш паслядоуна прасочвае I. Навуменка. Зшш-чальны батальён, утвораны з першых дзён акупацып, распушчаны галоуным чынам з-за таго, што у ролi закладнiкау апынулiся сем'i. Як у хвшну шчырасщ прызнаецца Аусяшк, iх адпусцiлi разгортваць у мястэчку падпольную работу, што немажлiва было рабщь, пакольк1 за кожным крокам сачыла палщыя: «Памылка была дапушчана у самым пачатку. Чыя галава так зварыла - аставiць тут семЧ?.. Ты не баец, калi ведаеш, што сям'я у пастцы...» [7, с. 319]. Аутар выказвае сваю ацэнку праз адносiны Мщ Птаха, як1 спачатку бачыць Аусяшка звычайным прыстасаванцам, той прыйшоу з лесу, здау вiнтоУку, баяуся што-небудзь рабщь, а пазней разумее, што только герой можа ахвяраваць сваёй сям'ёй, Аусяшк жа звы-чайны чалавек, як i Мiцеу бацька, для якога першым клопатам быу клопат пра сям'ю. I. Навуменка таим чынам паказвае несапрауднасць рамантычнага, на1уна-спрошчанага уяулення пра барацьбу, па-мастацку палемiзуе з афiцыйна прынятым разуменнем здрадраднщтва, выяуляе гумашстычнае бачанне асобы. Шсьменшкам зноу i зноу падкрэсл!ваецца, што лёс тых людзей, яшя вымушаны былi падпарадкавацца абставiнам, склауся трагiчна. Уваходзiць у мiкраасяроддзе рамана вобраз Сяргея Амельчанш, як1 адцяняе духоуныя памкненнi галоунага героя. Сяргей, яш вярнууся са знiшчальнага батальёна, сапрауды спрабуе наладзiць падпольную дзейнасць, за падазроныя паводзшы ён арыштаваны i расстраляны.
Як вядома, У. Карпау высока ацэньвау раман «Сасна пры дарозе»: «Кранаюць яго чалавечыя шта-нацыi, любоунае стауленне шсьменшка да людзей, шчырасць i задушэунасць. Своеасаблiвым адкрыццём для беларускай прозы з'яуляецца, скажам, вобраз Крамера. Многа добрага можна сказаць пра вобраз Мщ» [8, с. 157], хоць герой i не праяуляе вялжай актыунасцi. Разам з тым крытык нагадвае пра тое, што раман у цэлым патрабуе вялiкай, усеабдымнай прауды, а у творы I. Навуменк дамiнуе найперш прауда лакальная. Як вядома, эстэтычным узорам у лггаратуры, iдэалам, да якога павшен iмкнуцца пiсьменнiк, па-ранейшаму заставауся раман з этчным ахопам падзей, што i абумоУлiва некаторую прадузятасць стаулення да творау, як1я эпiчнымi палотным! не з'яулялiся. Пiсьменнiк звярнууся да праблемна-тэма-тычнага аспекту, якi з'яуляуся наватарск1м у беларускай лiтаратуры таго часу i патрабавау найперш асэнсавання з суб'ектыунай пазiцыi iндывiдуальнага героя. Слушна гаворыць В.А. Каваленка, што «М!ця Птах мабiлiзацыi не падляу i мог бы застацца у баку ад барацьбы, спакойна перачакаць цяжк1 час, i нiхто не меу бы права папракнуць яго за гэта. Тым не менш Мщя, як i яго сябры-аднакласнш, адчувае глыбока унутраную, асаблiвую неабходнасць далучыцца да барацьбы з ворагам, бо ужо ведае, адчувае, будучы ужо духоуна падрыхтаваным, дзе, на чынм баку прауда чалавецтва i высокая iдэалы гуманiзму. Ён не прымае акупацыйныя парадк па душэунаму перакананню, шруючыся выхаваным у школе i праз кнiгi прынцыпам вернасщ спрадвечным каштоунасцям дабра i справядлiвасцi. Гэта была значная iдэя, найбольш мэтанак1раваная i глыбока распрацаваная менавгга у раманах I. Навуменк!» [1, с. 132]. Мщя, як i яго сябры, што далучаюцца да складанай, небяспечнай барацьбы, не з'яуляюцца прафесiйнымi пад-польшчыкамi. Калi хлопцы распаусюдзш невялiкую самаробную лютоуку, i быу арыштаваны настаунiк, як1 не меу дачынення да гэтай справы, то маладыя змагары адчуваюць сябе вшаватым!
У айчынным лiтаратуразнаустве шмат звярталася увап на тое, што Мщя i яго сябры выпра-цоуваюць сваю уласную стратэгш паводзш, якая б дазволiла не только выжываць, але i дзейнiчаць у небяспечных умовах. I. Навуменка асэнсоувае працэс вынаходнiцтва неабходнай стратэгii, разам з тым паказвае трапчныя i непрадказальныя здарэннi як звычайныя у падпольнай дзейнасцi. Узрываецца мiна у руках Мжолы, Шура уцякае у партызаны, палохаецца складаных абставiнау Базыль i, каб збегчы ад !х, добраахвотна едзе на працу у Германш. У друпм i трэщм раманах трылогп прасочваецца, што М!ця i яго сябры паступова прафесшна сталеюць, асабл!ва кал! працуюць з маскоускай разведгрупай. Хлопцы пад-л!чваюць тэхшку, якую правозяць праз чыгуначную станцыю, а праз нейк1 час савецшя самалёты бамбяць Гомель. Адзш з самалётау ск1дае бомбу побач з хатай Вааля Шарамета, ! аутар выказвае думку, што вось так «бывае на вайне - М!ця, Васшь, памагатыя невядомага лётчыка, магл ад яго бомбы
запнуць» [9, с. 140]. Набыты вопыт дазваляе выбраць найбольш аптымальную стратэгш дзеянняу, пра што сведчыць выпадак з арыштам Грымака. Зразумеушы, што адбылася правакацыя, Мiця дзейнiчае абдумана i аргашзавана: «План у Мiцi так1. Немцы хопяцца, хто-небудзь з палiцэйскiх iм лiстоУку прынясе. Запiскi, адрасаваныя Гвазду i Зыскевiчу-БудзiлоУскаму, трэба проста падшнуць немцам. <...> Разлiк просты. Калi Адамчук пасылае запiску Гвазду, то штк не так1 чысты. Яго данос на Мщю можна успрыняць як паклёп» [9, с. 238]. Ташм чынам, лiнiя паводзiн галоунага героя першага рамана лагiчна развiваецца у наступных творах трылогii, дзе Мвд выступае только адным з персанажау.
«У другой i трэцяй частцы трылогii пiсьменнiк прасочвае нарастанне руху супрацiyлення, злiццё падпольнай i партызанскай барацьбы. Мастацкае даследаванне адбываецца праз асабютыя лёсы персанажау, не тольк юнакоу, але i дарослых, сталых людзей» [5, с. 699]. Аутар адлюстроувае значны шэраг падзей i пры гэтым звяртаецца да мастацкай рэканструкцыi адметнага унутранага свету многiх сваiх герояу. У раманах «Вецер у соснах» i «Сорак трэцi» цяжка вылучыць галоунага персанажа, навелютычны прынцып аповеду дазваляе стварыць пахалапчныя партрэты капiтана Бондара, акружэнца, паспяховага арганiзатара i партызанскага камандзiра, побач з iм паказаны Бальшакоу, Хмялеусш, уцёкшы з-пад расстрэлу, дзейнiчае у лесе Шэлег, створаны каларытныя вобразы Батуры, Драгуна, Эрны Турбiной, якая выяуляе сябе паспяховай падпольшчыцай, сувязнога Тапаркова. Аутар раскрывае партызанскае жыццё найперш праз успрыманне Шуры Гарнака, як1 Удзельнiчае у сур'ёзнай аперацыi - падрыу маста на Пщчы, што мае важнае значэнне для дапамогi Сталiнграду: «Пачуцщ у Шуры абвостраныя. Да шэрай агра-мадзiны моста падбiраецца цэлая лясная армiя, нябачная, нечуваная раней. Мост як бы аргашзавау яе, прыцягвае да сябе. <...> Падхоплены шматгалосай пругкай хваляй, Шура бег да насыпу, крычучы, страляючы, як i усе. Супрацiyлення немцы або не аказвал^ або яно было вельмi слабым, бо, калi ён, задыханы, ускочыу на насып, станцыя, мост, былi у партызанск1х руках» [10, с. 233]. Шсьменшк раскрывае значную для партызан падзею праз суб'ектыунае успрыманне нядауняга школьнiка, выка-рыстоувае прыём «плыш свядомасцi», яш рэпрэзентуе не столько знешнюю падзейнасць, кольк1 унутранае жыццё героя, што уласщва лiрычнай прозе. На щэйна-мастацшм узроУнi лiрызм рамана выяу-ляецца праз алегарычны малюнак сасновага бору, бо у цiхае надвор'е няма больш спакойнага лесу, але пры непагодзе шбы уздыхае сама зямля, «вецер у соснах нагадвае чымсьщ хваляванае мора» [10, с. 194].
I. Навуменка па-мастацку даследуе прыроду гераiчнага, пры гэтым рашуча адмауляе героiку дзеяння як норму паводзш чалавека у надзвычайных умовах. Шсьменшк паказвае, што на мосце Шура мог недарэчна запнуць, пазней герой даведваецца, што славакау, якя перайшлi на бок партызан, «ледзьве не перастралялЬ). У рамане як этзадычны паказаны момант гiбелi дэсантнай групы, пасланай з-за лiнii фронту i высачанай палiцаямi. Думаецца, трапна выказауся пра такога роду мастацшя дэталi В.А. Каваленка, як1 падкрэ^вау, што «уся беларуская проза на тэму Вялiкай Айчыннай вайны вызна-чаецца сх1льнасцю да фiласофii шбыта нязначнага факта, у як1м хаваецца на самай справе шмат сацыяльнага сэнсу, важнага для характарыстыкi i паказу народнай барацьбы» [1, с. 114], хочацца дадаць, барацьбы у цэлым, у якой трапчная выпадковасць магла лёгка здарыцца i з прафесiйнымi вайскоУцамi. Уплыу эстэтычнай традыцыi беларускага рамана першага пасляваеннага дзесяцiгоддзя выявiyся у тым, што аутар ввдавочна узвышае асобу Бондара, надзяляе камандзiра выключна станоУчымi як чалавечыгш, так i прафесiйнымi якасцямг Пры гэтым пiсьменнiк па-наватарску раскрывае праз унутраны маналог лiрычнае самаадчуванне героя: «Iншы раз здаецца, што у яго жыцщ не было лепшага часу, чым мiнулая зiма, шэрае сутонне вечароу, кожны з яшх быу запоунены сустрэчамi, шчымлiва-радаснымi навiнамi аб тым, што усё болей людзей прылучаюцца да iх, перабольшанымi, часта фантаст^Iчнымi чуткамi аб пера-могах на фронце.
Там, у Гарбылях, прыйшла упэуненасць, што немцау можна бiць, што глеба для гэтага - хваля незадаволенасщ, якая дзень за днём расце, пашыраецца. Немцау пабачыш на уласныя вочы, зблiзку i нiчога асаблiвага не yбачылi^» [10, с. 158]. Значным творчым дасягненнем I. Навуменш стала тое, што пiсьменнiк адмауляецца ад карыкатурна-шарж^1раванага паказу вобразау ворагау, раскрывае iх псiха-лагiчна пераканауча. Напрыклад, штурмфюрэр Вiлi Сташынск1, яш займае у эсэсауск1м палку пасаду «культурнiка-арганiзатара», не верыць у пстарычную мiсiю Германii, не адмауляе, што i у iм ёсць славянская кроу, асабюта «не мае злосщ на палякау, сербау, русшх, якiх дывiзiя за паутара года зшшчыла незлiчонае мноства» [9, с. 190]. Герой iмкнецца знайсцi щх1 вострау ^<у суцэльным ак1яне крыш i шаленства», любiць пiць малако, фшасофствуе, прыходiць да думк1, што ва усе эпохi моцны перамагау i знiшчаy слабага. Па загадзе, якому зусiм не рады, Вш прымае удзел у карнай аперацып, у момант небяспекi молiць Бога пра лггасць i справядлiвасць, шчыра прызнаецца, што чужой смерцi не хацеу, нiколi не страляу. Аутар паслядоуна прасочвае, як1 прысуд будзе вынесены герою: «Вш выбiраецца з канавы. Ён цяпер зусiм спакойны i, разумеючы, што настала апошняя хвiлiна яго ж^1цця, адчувае няём-касць за тое, што брудны, запэцканы у гразь, зусiм не падобны на салдата.
- Быу там? - хлопец паказвае рукой на сяло, ад якога яшчэ падымаюцца слупы шызага дыму.
Вш ювае галавой» [9, с. 201]. Ташм чынам шсьменшк вывучае унутраны свет асобы i звяртаецца да маральна-этычнага абгрунтавання партызанскай барацьбы. Гэта наватарская рыса у параyнаннi з раманам першага пасляваеннага дзесящгоддзя, дзе забойства ворага нязменна асэнсоувалася як варты ухвалы подзвн-.
У маральна-этычным рэчышчы распрацоуваецца ваенная тэма i у дылогii раманау Алеся Лдамовiча «Вайна пад стрэхаш» (1960), «Сыны вдуць у бой» (1963), якая шмат у чым стала наватарскай для беларускай прозы таго часу. У раманах раскрываецца ваенная рэчаюнасць на акупаванай тэрыторып, падпольная i партызанская барацьба праз прызму успрымання i асэнсавання аднаго героя, суб'ектыунае пiсьмо выступае дамшантным мастацк1м прынцыпам, у якiм спалучаны бiяграфiзм i псiхалагiзм, аутарская рэканструкцыя грамадскай атмасферы часу. Як справядлiва зазначае В.А. Каваленка, «у некаторых творах на партызанскую тэму i да з'яулення рамана А. Ацамовiча раскрывалася псiхалогiя радавога байца. Заслуга аутара дылогii "Партызаны" у тым, што ён пайшоу далей, развiyшы гэтую заваёву папярэдняй лiтаратуры. У яго уся партызанская барацьба паказана праз успрыняцце радавога яе удзельшка - падлетка Толi. I калi раней радавы баец быу тольш аб'ектам паказу, то у А. Адамовiча герой сам ацэньвае навакольнае жыццё. Раней нiдзе не паказвалася, каб радавы партызан з дыстанцып часу абмяркоувау дзеяннi камандзiра. Камандзiры выступаюць у арэоле непагрэшнасцi i велiчы. Герой жа А. Адамовiча маральна кантралюе не тольк1 сябе, але i iншых людзей, камандзiраy таксама» [11, с. 36]. Шсьменшк мэтанашравана выкарыстоувае псiхалагiчнае пiсьмо, асацятыуныя сувязi, выяуляе адмет-насць часу: «И если бы в это время, когда звучал тревожно-торжественный голос диктора, кто-либо сказал бритоголовому завкомовцу Пуговицыну, солидно застывшему у приёмника, что через два месяца он добровольно станет полицаем, он искренне оскорбился бы. Пожалуй, не поверили бы в такое же превращение и братья Леоновичи, тощие и хохлатые, как удоды, сидящие рядышком на крыльце радиоузла» [12, с. 16].
Аутар надзвычай уважлiвы да працэсу духоунага сталення свайго галоунага героя, якое адбы-ваецца паскорана з-за надзвычайных умоу, i тым больш выразна выяуляецца высакароднае i подлае, пры-гожае i апднае, добрае i злое у навакольным свеце, убачаным вачамi падлетка. У рамане «Вайна пад стрэхамЬ» раскрываецца рамантычна-узнёслае захапленне партызанам^ у прыватнасцi, трыма «ТолжамЬ» «Сами того не сознавая, парни эти, так беззаботно живущие на виду у немецкой армии, обнаруживали и демонстрировали людям слабинку врага. Ведь на глазах у жителей гибли организованные воинские части, многим могло казаться: до тебя, только пошевелись, немцы дотянутся мигом. А тут открыто расхаживают трое вооруженных красноармейцев и, похоже, не чувствуют себя обреченными. <...> "Толики", видно, и не подозревают, что их четверо, что их всегда сопровождает скромный, но смелый парень - тоже Толик» [12, с. 71]. Увасабленне героя у ваеннай прозе, як падкрэ^вае П.К. Дзюбайла, не пазбаулена пэунай эстэтычнай тэндэнцып: мастак1 слова, паказваючы прадстаушкоу старэйшага пакалення, найчасцей раскрываюць характар статычным, нязменным у складаных ваенных абставiнах, тады як маладыя людзi развiваюцца, фармiруюць светапогляд i жыццёвае крэда [13]. А. Адамовiч пра-сочвае не тольш эвалюцыю характару, пiсьменнiк выяуляе кантрастыуныя рысы, як1я усведамляе най-перш сам галоуны герой, парауноуваючы сябе ранейшага i сябе партызана, як1 ужо набыу уласны вопыт. Так, у рамане «Сыны вдуць у бой» Толя здзiyляецца, як гэта ён мог раней спакойна спаць ноччу, а днём ненавщзець немцау, партызан жа заусёды некуды вдзе, а ноччу «пост. Это теперь такое же обычное и обязательное занятие, как спать или есть. И совсем не странное. Неужели было или будет время, когда жизнь (свою и друзей) не надо будет стеречь, как стережет недоверчивая баба на вокзале свои узлы? Лег спать и спи, зная, что завтра проснешься» [12, с. 492].
У рамане аб Вялжай Айчыннай вайне, як пераканауча сцвярджае П.К. Дзюбайла, мапстаральную сюжэтную лiнiю вызначае канфлiкт у рэчышчы ваенна-гiстар^Iчнай калiзii. Неад'емнай якасцю быу i зас-таецца патр^1ят^1чны пафас, а гера1зацыя вобразау выступае неабходным элементам ваеннай прозы. Щкава, што Iван Навуменка вызначае асноуны канфлiкт рамана «Вайна пад стрэхамЬ» як «духоуны паядынак Ганны Мiхайлаyны, мацi немалой сямЧ, яе "кармiцелькi" i галавы, з ворагам^ фашыстамi, з аднаго боку, i такiмi нiкчэмнымi прыстасаванцамi, як Казш Жыгоцк1, - з другога» [14, с. 195]. Як сцвярджае далей шсьменшк i даследчык, вобраз мащ у рамане самы абаяльны, ж^1ццёва пераканаучы, а лiнiя паводзш гераiнi драмат^1чная, псiхалагiчна апрауданая. Думаецца, гэты вобраз не тольк1 уваходзщь у мiкраасяроццзе рамана, у значнай меры раскрывае духоуны свет галоунага героя, але i в^1яуляе маты-вац^1ю яго учынкау, выступае выключна значным для аутарскай iдэi. Упершыню у беларускай лiта-ратуры паказаны не толькi гера1чны характар, трапзм i велiч барацьбы, калi зыходзщь только з гэтых мастацк1х характарыстак, твор нельга было б адносщь да ваеннай прозы. Пiсьменнiкам найперш дасле-дуюцца першапр^гчыны, маральна-эт^гчн^1я вытош, што падштурхнулi да складанай i небяспечнай справы Толеву мацi - Ганну Мiхайлаyну Корзун, для якой найпершым быу клопат пра сям'ю. Больш таго, гера1ня, якую нельга назваць прафесшнай падпольшчыцай, «навязвае ворагам сваю стратэг1ю. Яна ведае, кольш выпадковасцей чакае яе, i з усяе алы намагаецца трымаць у руках пачатш i канцы усяго, што
адбываецца, ул!чыць свае магчымасщ ! вераломства немцау, дурноту палщаяу ! выкшталцаваную х1трасць Казша Жыгоцкага, як1 прышдваецца сва1м, днюе ! начуе у доме Корзунау, спалучыць усё ! уах у сва1м розуме» [15, с. 276].
Алесь Адамов!ч выразна акрэсл!вае раманную спуацыю, супрацьпастауляе героя ! антыгероя. Апошшм выступае не только Казж Жыгоцк1, намеры ! памкненш якога адцяняюць учынк1 Корзунау, кантрастуюць з той шчырасцю ! адданасцю справе, якой жыве Толя ! яго мац!. Не меней удалы ! важны у вдэйна-мастацшх адносшах вобраз Мохара, пра гэтага персанажа трапна зазначалася, што «Мохар не умее ! не хоча зразумець асобу чалавека, а таму ! не паважае яе. <.> Мохар расстрэльвае Бакеншчыкава, даведаушыся, што той некал! быу аб'яулены "ворагам народа", не прымаючы пад увагу яго баявыя заслуг! у партызанах. Мохар не хоча асэнсоуваць гэты нечаканы для яго лёс чалавека, бо гэты лёс не укладваецца у ягоны надзвычай спрошчаны расклад людсшх паводзш. I аб'ектыуна Мохар становщца ворагам той справы, за якую змагауся народ» [11, с. 41]. Маральнае сталенне галоунага героя патрабуе развянчання рамантычнага вобраза партызана, Толя прыходзщь да важнай высновы пра тое, што партызаны - гэта звычайныя людз!, а галоуныя чалавечыя якасщ ва умовах партызанскай вайны -падзялщь небяспеку з тым, хто побач, не пакшуць у бядзе. Мохар становщца маральна-этычным апанентам Ганны М!хайлауны, бо не вытрымл!вае галоунай праверк1, абавязковай для кожнага партызана: у момант небяспек юдае шшага, як1м аказауся Толя, а пасля патрабуе для яго расстрэлу. Невы-падкова, што гэта чалавек, яш прагне улады над шшым!, як1 нагадвае камандз!рам, што не з'яуляецца !х падначаленым, што !х сам!х трэба праверыць.
Нельга не пагадзщца з тым, што пам1ж таим! героям!, як М!ця Птах ! Толя Корзун, шмат агульнага. Шсьменнш стварыл! пераканаучыя, шмат у чым б!яграф!чныя партрэты маладых людзей, адлюстравал працэс !х духоунага росту у надзвычайных ваенных умовах. I. Навуменка напрыканцы раманнай серы! паказвае свайго героя духоуна сталым, як1 здолеу вытрываць няпросты шлях да сваёй даросласщ, стаць у нейкай меры роуным героям сярэдняга веку. У сваю чаргу А Адамов!ч напрыканцы дылоги паказвае Толю, яш нечым нагадвае сябе даваеннага. Разгублены з-за таго, што не узят у войска, ён вагаецца, не ведае, што рабщь, урэшце згаджаецца гсщ праз лшш фронта, найперш дзеля таго, каб вярнуцца да мац!. Безумоуна, як партызан Толя змагауся на роуных з дарослыгш, але матывацыя яго апошняга учынку выяуляе у !м падлетка.
Так1м чынам, кал! А. Асшенка паказвае маладога героя у шэрагу шшых персанажау ! пры гэтым не выяуляе яго узроставай адметнасщ, то I. Навуменка ! А Адамов!ч адлюстроуваюць ваенную рэчаюнасць праз яе успрыманне маладой асобай, аутары таксама звярнулюя да суб'ектыунага тсьма, выявш уласныя адносшы да м!нулага з адлегласщ часу. Вопыт Алеся Адамов!ча, Iвана Навумени паказау, што аднагеройны раман патрабуе акрэсленай раманнай спуацып, выразна выяуленага канфлжту, што асабл!ва паслядоуна адлюстравана у дылоги «Партызаны». У цэлым мастак слова !люструюць наватарскую эстэ-тычную тэндэнцыю да пашырэння тэматык1, ускладнення праблематыш, раскрываюць ваенную тэму у маральна-этычных каардынатах, што ужо не адпавядае традыцыйнаму азначэнню ваеннага рамана. Шсьменнш актыуна прыуносш у лтгаратуру мастацк1 пахалапзм, як1 выступае дамшантным эстэтычным прынцыпам у аднагеройным л!рычным рамане, выдатны прыклад якога прадстаулены у творчасщ Янк1 Брыля.
Як характарызуе лггаратурную атмасферу падчас натсання твора Янк1 Брыля «Птушк1 ! гнёзды» У.А. Калесшк, тады заходнебеларуская ! нават ваенная тэма паступова гублял! сваю вдэалапчную актуальнасць. Працэс «адраджэння леншсшх норм ! традыцый на лггаратурнай арэне пачауся з развенчвання тэорып бесканфлжтнасщ, потым - шюстрацыйнасщ, а урэшце на месцы абсмеяных панацэяу вылез новы атожылак - фетыш сучаснасщ» [16, с. 197]. Лггаратурная спуацыя ускладнялася шматлЫм! дыскус!ям!, у прыватнасщ, прыгальшкау «шрычнай» прозы з так званым! «традыцыяналютам!». Як слушна акрэсл!вау сутнасць дыскуси П.К. Дзюбайла, «прыгальнЫ "л!рычнай" прозы часам забываюцца, што размова щзе аб элементах л!рычнага у праза!чным творы, па сутнасщ аб новых суадносшах, новым сштэзе эшчнага, л!рычнага ! драматычнага (творы О. Бергольц, К. Паустоускага, У. Салаухша, Ю. Смуула, Я Брыля ! некаторых шшых празашау). Самае важнае - дасле-даваць, чым выклжана "л!рызацыя" прозы (новая грамадская ! творчая атмасфера, узмацненне актыунасщ асобы шсьменшка ! героя, !х паглыбленае адчуванне рэча!снасц! ! г.д.), у чым яе мастацкая спецыф!ка (своеасабл!вы характар рытм!к1, згушчэнне вобразнага сэнсу, незвычайная канцэнтрац^1я паэт^гчнага зместу ! суб'ектыунага настрою ! г.д.), накольк1 гэты працэс з'яуляецца плённым» [17, с. 81]. У рэчышчы л!р^гчнай прозы паступова вылучаецца так званы «суб'ектыуны» раман, як1 раскрывае не стольш падзейны сюжэтны рух, кольк1 пс!халаг!чнае напауненне вобразау. Як справядл!ва зазначае А.П. Матрунёнак, у беларускай лггаратуры ! у 30-я гады, ! у пасляваеннае дзесяц!годдзе было мала творау, як1я б даследавал! пахалогш характарау праз рэфлекс!ю ! самаанал!з [18]. Такога тыпу раман, працягвае даследчык, тольк! у 60-х гадах зноу афармляецца у самастойную плынь, ля вытокау якой -аповесщ Янк1 Брыля, што знайшл! свой працяг ! лаг!чнае завяршэнне у рамане «Птушк1 ! гнёзды» (1964).
Пра лiрычную прозу i прыроду таленту слушна разважае В.Б. НЫфарава, у прыватнасцi, даследчыца аргуметавана даводзщь, што «шрычны талент» пiсьменнiка перш за усё выяуляе сябе у адпаведным ладзе мыслення - у лiрычнай канцэпцыi чалавека i свету, якая раунапрауная з эпiчнай i не павiнна ёй iерархiчна падпарадкоувацца. Лiрычная канцэпцыя прадвызначае спецыфiку штэрпрэтацып рэчаiснсцi у творы i уплывае не только на стыль, але i на жанр [19].
Гэты твор шсьменшка некаторыя даследчык1 называюць кнiгай, iдучы услед за аутарсшм азна-чэннем «кнiга адной маладосщ», некаторыя называюць раманам, але з пэуныЕШ yмоУнасцямi: аутарсш вымысел абмежаваны, «апавяданне вдзе па гатоваму рэчышчу, таму i "рамашчнасць" яго слабая» [20, с. 110]. Як вядома, факты з бiяграфii аутара вызначаюць асноуны напрамак мастацкага дзеяння, «але "Птушш i гнёзды" i не дакументальны твор, таму парауноуваць яго з мемуарамi таксама нельга. Па жанру гэта нешта сярэдняе пам1ж мемуарамi i раманам» [20, с. 110], сцвярджае В.А. Каваленка. У айчын-ным лiтаратуразнаyстве найчасцей «Птушш i гнёзды» разглядаюць як раман, у прыватнасцi, анты-фашысцк1, як «змясцiy у сабе да таго часу невядомы нi беларускай, ш савецкай лiтаратуры увогуле жыццёва-пстарычны матэрыял - фашызм i немцы да нападу на Савецк Саюз, жыццё фашысцкай Германii 1939-1941 гадоу, убачанае вачыма маладога палоннага-беларуса i асэнсаванае праз шмат год сталым савецшм пiсьменнiкам. Менш пiсалi пра "Птушш i гнёзды" як раман выпрабаванняу i выхавання» [21, с. 223-224], даводзщь Ю.М. Канэ, якая аналiзуе твор менавiта як раман выпрабаванняу i выхавання, прасочваючы рух ад маленства да даросласцi галоунага героя, ад самаадчування да самасвядомасцi чалавека-грамадзянша. Адназначнае жанравае вызначэнне ускладняе i тое, што для напiсання твора аута-рам былi выкарыстаны аповесщ 1942-1944 гадоу «Сонца праз хмары», «Жывое i гнiль».
Так1м чынам, нельга не пагадзiцца, што «Птушш i гнёзды» - гэта «рэч шматпланавая, багатая на падзеi i на змену месца падзей, яна yбiрае у сябе i рэтраспекцыю, i устауныя эпiзоды, але яе дзеянне, дый твор увогуле, вельмi мэтанашраваныя» [21, с. 227], пры гэтым лiрычнае самавыяуленне характару застаецца эстэтычна дамiнантным, пакольк1 жыццёвы i духоуны вопыт героя надзвычай блiзкi аутару. Як слушна сцвярджае П.К. Дзюбайла, аутару «няцяжка пераувасабляцца, час ад часу станавщца на месца свайго героя або рабщь яго сваiм павераным у ацэнцы шшых герояу, падзей, у выказваннi сва1х поглядау на сутнасць жыцця, пстарычнага працэсу» [17, с. 86]. Сказанае вышэй дазваляе вызначыць «Птушк1 i гнёзды» як аднагеройны лiрычны раман, што адметны у шэрагу шматгеройных мастацшх палотнау, арыентаваных на этчнае адлюстраванне рэчаюнасщ, як1я i з'яулялюя агульнапрынятым эстэтычным узорам рамана таго часу.
Як справядлiва пагаджаюцца даследчык1 лiтаратуры, у рамане Брыля не yзнiкае праблемы выбару галоунага героя, пакольк пiсьменнiк «грунтоуна i усебакова распрацоувае только характар Руневiча. Усе астатнiя героi: бацька, мащ, браты, сястра, камунiст Крушына, камсамолец Мазалёк, батрак Бутрым i мноства шшых сяброу, знаёмых, таварышау па палону, землякоу, не кажучы пра шматлЫх вахманау, бауэрау, нямецк1х рабочых, з якiмi Руневiч сутыкаецца у час палону, уцёкау на радзiму i свайго партызанства, - гэта персанажы другога i трэцяга планау» [18, с. 104]. Нельга аспрэчыць i таго, што галоуны герой знаходзщца не только у цэнтры сюжэта, але i у цэнтры мастацкага свету твора, праз яго раскрываюцца асноун^1я канфлiкты, в^1яуляецца праблематыка рамана [21].
Як вядома, твор у цэлым быу прых1льна сустрэты крытыкай, але многiя даследчык1 ацэньвалi мастацк1я вартасцi рамана, зыходзячы з патрабаванняу эстэтык1 i паэтык1 рамана, яш ск1раваны на эпiчнае адлюстраванне рэчаюнасщ. Так, у прыватнасцi, Уладзiмiр Карпау зазначае: «Наурад цi каго не задаволщь там большасць сагрэтых сэрцам i па-майстэрску выпiсаных этзодау, калi браць iх самi па сабе. Асаблiва тых, дзе Я. Брыль проста i хораша расказвае пра свайго героя i навакольнае. Гэтыя эпiзоды ярк1я, з падтэкстам, поун^1я на тую хвiлiну шчырага жадання сказаць сваю прауду аб перажытым i бачаным. А агульная карцiна? А гiстар^Iчная канцэпцыя рамана? А лопка i выбар падзей? А месца героя у iх? А суадносшы пам1ж галоуным i другарадным? Не, там дзе пачынаюцца найбольш важныя для раманiста праблемы, вопыт навелюта мала памог Брылю» [8, с. 157-158]. Не задавальняе крытыка i ува-собленая шсьменшкам гiстар^Iчная канцэпц^1я, якая падаецца занадта суб'ектыунай i у паказе вытокау фашызму, супрацiyлення ваеннапалонных i у адлюстраваннi партызанскай барацьбы. Да ацэнш лiр^Iчнага рамана, першага у пасляваеннай беларускай лггаратуры, у якой пэуны час не працягвалася чорнауская традыцыя псiхалагiчнага раскрыцця героя, падыходзiлi з пазщыи шматгеройнага твора. Напрыклад, У.М. Юрэвiч зазначае, што «залiшняя замшаванасць аутара сваiм героем, якую даволi часта адчуваеш на старонках рамана, ставщь у няроунае становiшча па яскравасщ адлюстравання iншыя пер-санажы, у прыватнасцi т^1я, з шм Алесь сябруе, хто з iм жыве побач» [22, с. 58]. Крытык называе Я. Брыля шсьменшкам ярка выяуленага лiр^Iчнага складу i папракае, што залiшняя увага да маральнага абгрунтавання кожнага кроку героя не заусёды натуральна спалучаецца з жыццёва праyдзiвым адлюст-раваннем яго учынкау.
Высока ацэньваючы паглыблены псiхалагiзм рамана, А.П. Матрунёнак, тым не менш, звяртае увагу, што пiсьменнiк далёка не паслядоуны у в^IяУленнi «патоку свядомасцi», уласщвага
«суб'ектыунай» прозе. У прыватнасщ, унутраны маналог галоунага героя найчасцей пазбаулены асацыя-тыунага руху думак, фрагментарнасщ, лапчнай непаслядоунасщ ! г.д., а вызначаецца, наадварот, лапч-насцю, паслядоунасцю, выразнасцю. Слушна вытлумачвае гэты дыскусшны момант У.А. Калестк, як1 сцвярджае, што «Я. Брыль адчувау сябе пасланцом до! - такое звычайна бывае з мастакам! народнага адраджэння - ! займау пазщыю падзв!жнщкую, мгаянерскую, асветнщкую, таму патрабаваць ад яго чыстага пахааналиызму з вытрыманым узроунем бражэння свядомасщ - значыць патрабаваць чужога» [16, с. 207]. Станоучы герой шсьменшка, працягвае даследчык, - чалавек, унутранай патрэбай якога выступае размова, дыскус!я, пошук юцшы, навучанне праудзе ! справядл!васщ.
У айчынным лггаратуразнаустве паступова карэктавалася ацэнка галоунага героя рамана «Птушк1 ! гнёзды». Першапачаткова да героя л!рычнага рамана крытык1 ставшся зыходзячы з нормау рамана падзейнага, у вышку чаго ! аутара, ! яго героя папракал! у бяздзейнасщ, !мкнулюя апраудаць тым, што Алесь Рунев!ч вяртаецца на Радз!му менавгга дзеля барацьбы ! змагання. У сучасным лггаратуразнаустве справядл!ва звяртаецца увага на паглыблены фшасофск змест твора, характар галоунага героя разгля-даецца як адметны нацыянальны тып: «Ды ! сам Рунев!ч вылучаецца сярод шшых высакародствам ! самастойнасцю, непрыманнем усяго, што прышжае чалавечую годнасць» [15, с. 264]. Падкрэсл!ваецца, што прыроджанае пачуццё гумару высвечвае у !м самае чалавечнае, светлае, прыгожае. Трэба сказаць, што дадзеная характарыстыка аргашчна вышкае з жанравай спецыфш л!рычнага рамана.
Не будзе перабольшваннем сцвярджаць, што у творы «Птуши ! гнёзды» адметная раманная сиуацыя. Безумоуна, значная увага аутара аддадзена галоунаму герою, раскрываецца яго унутраны свет, прасочваецца асобасны рост, варта зазначыць, што шсьменшк, увасабляючы характар, не адмауляецца ! ад тышзацып. Разам з тым увагу аутара прыцягвае ! шырокае грамадскае асяроддзе, грамадская атмасфера таго часу, якая падаецца праз успрыманне Алеся Рунев!ча, ! з-за гэтага не губляе, а узмацняе сваю мастацкую значнасць. Думаецца, паказальным выступае этзод, кал! «цыбаты, давольтаи ампатычны з твару» Курт, гаворыць Алексу, што хоча навучыцца стрыгчы, ! таму абстрыжэ яго, бо «ты ж гефангенэр, табе гэта усё роуна». Як паведамляе шсьменшк напачатку, «до! нацыскай звыш-чалавечнасщ уб!валюя ва усе мазп да метал!чнай нудоты настойл!ва. I вынш был!» [23, с. 85], што здараецца неузабаве пасля падшсання трапчнага для Францы! перам!р'я. Мастацкая увага шсьменшка пераносщца на вобраз Курта, як1 выразна кантрастуе з галоуным героем. Так, «дух часу загаварыу у Курце больш энерпчна», кал! ён як мог сурова загадау палоннаму пачысцщь боты. Тады «на Курце был! ужо не тэшска ! нармальныя штаны, а форма птлерюгенда. Не поуная, прауда, без шапк1 ! ботау, але ж галоуным - са свастыкай на павязцы» [23, с. 86]. Невыпадкова Рунев!ч успамшае афщэра-эсэсауца на турэмным двары, яш быу мала старэйшы за Курта, ! задае сам сабе рытарычнае пытанне, якое гучыць маральным прысудам: щ тузау бы Курт палоннага за акрываулены бшт, щ только б яшчэ смяяуся. Эшзод сэнсава паглыбляецца са з'яуленнем «поунай, мшавщнай мутэр», якая не можа зразумець, чаму Алекс не паслухау Курта. Асабл!ва пачварным бачыцца уплыу фашысцкай доалогп на Оскара ! Крыстэль, хоць знаходзщь паразуменне з дзецьм! «усё-таи было лягчэй». Выяуляе грамадскую атмасферу першы эшзод з «Гнёздау за дымам», у як1м не прымае удзел галоуны герой, але сэнсава паказальна раскрыты вобразы Ота ! Анны Шмике. Iх дачку Марыхен забрал! з бацькоускага дому на працу, ! гэта абурае Ота: «Спачатку Вальтара забрал!, цяпер мяне. Марыхен так добра памагала табе. Ды гэта, бачыш, шчога, <.> бо я - не нацы, ! дзяучынка мая - не!..» [23, с. 165]. Шсьменшк паказвае шдывщуальныя характары, як!я не пазбаулены тыповых рыс прадстаушкоу розных сацыяльных груп таго часу.
Заключэнне. Янка Брыль стварыу аднагеройны раман з узмоцненым л!рычным пачаткам, яш кантраставау з характерным! для таго лггаратурнага перыяду падзейным! шматгеройным! раманам!, выяуляу непауторнасць аутарскай манеры. Шсьменшк увасоб!у ушкальны характар галоунага героя, пры гэтым не адмов!уся ад асэнсавання грамадскай атмасферы часу, звярнууся да мастацкай рэпрэзентацы! яе паказальных рысау. Адметнасць рамана «Птуши ! гнёзды» заключаецца у сштэзе мастацкага б!яграф!зму ! мастацкага пахалапзму, паказальнага для развщця беларускай л!рычнай прозы.
Раманы «Вогненны аз!мут» Алеся Асшенш, «Вецер у соснах», «Сорак трэщ» Iвана Навуменк1 шматгеройныя, у !х найперш адлюстроуваюцца ваенныя падзе!, раманы «Сасна пры дарозе» Iвана Наву-менк1, «Вайна пад стрэхамЬ», «Сыны вдуць у бой» Алеся Адамов!ча ужо варта акрэслщь як аднагеройныя, сираваныя на паказ !ндыв!дуальнага бачання рэча1снасц!, пс!халаг!чнае раскрыццё асобы. Раманная спуацыя шматгеройнага або аднагеройнага мастацкага палатна абумоул!вае спецыф!чную суб'ектную будову: у аднагеройным рамане за асобай галоунага героя выступае аутар, у шматгеройным рамане аутар аддалены ад сва!х персанажау некаторай дыстанц^1яй. У аднагеройным рамане, яш прадстаулены у твор-часц! Iвана Навуменк!, Алеся Адамов!ча, Янк! Брыля, раскрываецца складаны працэс духоунага разв!цця асобы, яе сталення ! выхавання, а праз гэта выяуляецца ф!ласофскае разуменне чалавека ! свету. Вопыт
стварэння аднагеройнага рамана у беларускай лттаратуры спрыяу замацаванню новага эстэтычнага узору, якi аказауся плённым у айчыннай раманiстыцы.
Л1ТАРАТУРА
1. Каваленка, В.А. Поюлч жыцця : лiтаратурная крытыжа / В.А. Каваленка. - М1нск : Маст. тт., 1987. - 230 с.
2. Марук, А. Алесь Асiпнка / А. Марук // Полымя. - 2006. - № 10. - С. 164-166.
3. Пашкевич, Н. По азимуту долга и совести / Н. Пашкевич // Нёман. - 1979. - №9. - С. 161-165.
4. Асшенка, А. Вогенны азiмут / А. Асшенка. - Мшск : Беларусь, 1966. - 408 с.
5. Васючэнка, П.В. 1ван Навуменка / П.В. Васючэнка // Псторыя беларускай лггаратуры ХХ стагоддзя : у 4 т. / НАН Беларуа, 1н-т лiт. iмя Я. Купалы ; навук. рэд. У.В. Гншамёдау, В.П. Жураулёу. - Мшск, Беларус. навука, 2001. -Т. 3. - С. 689-713.
6. Сшенка, Г.Дз. 1ван Навуменка : нарыс творчасщ / Г.Дз. Сшенка. - Мшск : Маст. шт., 1981. - 207 с.
7. Навуменка, I. Сасна пры дарозе / I. Навуменка. - Мшск : Юнацтва, 1991. - 333 с.
8. Карпау, У. Позiрк назад. Думю аб прозе i крытыцы / У. Карпау // Полымя. - 1966. - № 3. - С. 146-161.
9. Навуменка, I. Сорак трэщ / I. Навуменка. - Мшск : Маст. лт., 1976. - 376 с.
10. Навуменка, I. Вецер у соснах / I. Навуменка. - Мшск : Юнацтва, 1993. - 319 с.
11. Каваленка, В. Партызаны - лкда звычайныя / В. Каваленка // Велiч прауды : выбранае. - Мшск, 1989. -С. 31-49.
12. Адамович, А. Партизаны : роман-дилогия / А. Адамович. - М. : ДОСААФ, 1987. - 590 с.
13. Дзюбайла, П.К. Беларусю раман аб Вялжай Айчыннай вайне / П.К. Дзюбайла. - Мшск : Навука i тэхнжа, 1964. - 159 с.
14. Навуменка, I. Вайна пад роднымГ стрэхамi / I. Навуменка // Кшга адкрывае свет : лггаратурна-крытычныя артыкулы. - Мшск, 1978. - С. 192-199.
15. Тычына, М.А. Народ i вайна / М.А. Тычына. - Мшск : Беларус. навука, 2015. - 433 с.
16. Калесшк, У.А. Янка Брыль : нарыс жыцця i творчасщ / У.А. Калесшк. - Мшск : Нар. асвета, 1990. - 256 с.
17. Дзюбайла, П.К. Шматграннасць лггаратуры i аднабаковасць крытыю / П.К. Дзюбайла // У вялжай дарозе : лггаратурна-крытычныя артыкулы. - Мшск, 1981. - С. 78-87.
18. Матрунёнак, А.П. Псхалапчны аналiз у сучасным беларусюм рамане / А.П. Матрунёнак. - Мшск : Навука i тэхнжа, 1972. - 224 с.
19. Ншфарава, В.Б. Раман Яню Брыля «Птушю i гнёзды» у жанрава-стылёвай сiстэме беларускага рамана 60-х гг. ХХ стагоддзя : аутарэф. дыс. ... канд. фшал. навук : 10.01.01 / В.Б. Нтфарава ; НАН Беларусi, Ордэна Дружбы народау Iнстытут лiтаратуры Гмя Яню Купалы. - Мшск, 1998. - 20 с.
20. Каваленка, В. Абавязак перад часам / В. Каваленка // На высокай хвалi : лггаратурна-крытычныя артьжулы / пад рэд. Д.Я. Бугаёва [i шш.]. - Мшск, 1968. - С. 87-117.
21. Канэ, Ю.М. Як паветра i хлеб : жыццёвы i творчы шлях Яню Брыля / Ю.М. Канэ. - Мшск : Маст. лт., 1988. -320 с.
22. ЮрэвГч, У.М. Шматгалоссе жыцця : лiтаратурная крытыжа / У.М. ЮрэвГч. - Мшск : Беларусь, 1965. - 164 с.
23. Брыль, Я. Птушю i гнёзды : кшга адной маладосщ : раман / Я. Брыль. - Мшск : Маст. лт., 1989. - 352 с.
nacmyniy 28.12.2017
THE DYNAMICS OF WAR NOVEL IN BELARUSIAN PROSE OF THE 1960-1965s (PROBLEM-THEMATIC AND GENRE-STYLISTIC PECULIARITIES)
H. NAVASELTSAVA
Novels with new aesthetics principles are formed in Belarusian prose of the first half of the 1960s. Particularly, Ales Adamovich's, Yanka Kupala's, Yanka Bryl 's works are accumulated the experience of creating the one charecter novel. This type of novel reveals the interpretative representation of reality and profound of individual psychology. Special attention is drawn to the innovative aesthetic tendency to complicate the problem of war theme in ethical coordinates.
Keywords: Belarusian literature, novel, aesthetic tradition, creative individuality, lyrical prose.
