CC BY
3УДК 94(476).001.5
КРЫМШАЛ I МАХЛЯРСТВА У ГАНДЛЁВЫХ АДНОС1НАХ ПАМ1Ж ПОЛАЦКАМ I ГАНЗЕЙСК1М САЮЗАМ У XIII - ПАЧАТКУ XVI стст.
д-р г^т. навук У А. ЛОБА Ч (Полацт дзяржауны ушверсШэт)
У артыкуле разглядаюцца розныя спосабы махлярства, а таксама крымтальныя злачынствы у сферы мiжнароднага гандлю nамiж Полацкам i гарадамi Ганзейскага саюзу. На працягу усёй гкторьп гандлёвых узаемаадно^н найбольш характэрнымi злачынствамi з'яулялкя рабаванне, крадзеж, матпу-ляцып з шалямi, ухыенне ад вяртання грашовых пазык i таварных крэдытау, фальЫфжацыя таварау i нелегальны гандаль, а таксама падробка грошай.
Ключавыя словы: Полацк, Ганзейсю саюз, гандаль, крымтал, махлярства, тавар, грошы.
Уводзшы. Мiжнародны гандаль у басэйне Заходняй Дзвшы пачау актыуна развiвацца яшчэ у Х -XI стст., KMi рака стала вельмi важным адгалшаваннем "шляху з вараг у грэю", яю звязвау Пауночную Еуропу з Вiзантыяй. Экспансiя нямецкiх рыцарау i заснаванне Рып на вусцi Дзвiны у пачатку XIII ст. ic-тотным чынам змянiла канфiгурацыю гандлёвых адносш i ix штэнаунасць. Галоуным гандлёвым партнёрам "русюх" гарадоу у рэпёне - Полацка, Вiцебcка, Смаленска - становщца Ганза (буйны эканамiчны i палiтычны саюз гарадоу Пауночна-Заходняй Еуропы), дзе прыярытэтнае значэнне у басейне Заходняй Дзвiны атрымала Рыга. Розныя аспекты мiжнароднага гандлю знайшлi сваё адлюстраванне у шматлiкix дамовах, заключаных памiж Полацкам i Рыгай. У той жа час, развщцю гандлёвых аперацый спадарожш-чалi разнастайныя спосабы махлярства, а таксама крымшальныя злачынствы у галiне абароту таварау i фiнанcау, пра што сведчаць тсьмовыя крынiцы XIII - XVI стст.
Асноуная частка. Пытанне ролi i значэння Полацка у ганзейсюм гандлi прыцягнула увагу даслед-чыкау яшчэ у XIX cтагоддзi. Вялшае значэнне для асвятлення разнастайных аспектау гандлёвых узаема-дачыненняу памiж Ганзай i уcxоднеcлавянcкiмi гарадамi (Ноугарадам, Полацкам, Псковам) мелi крыш-цазнаучыя пошую Карла-Эдуарда Нап'ерскага, якi адшукау у арxiваx Рыгi абшырны корпус актау (да-моу, грамат, лicтоУ), датычных эканамiчныx стасункау у рэгiёне Пауночна-Усходняй Балтыi [1; 2]. На падставе выяуленых дакументау Iван Цixамiрау публ^е (1877) першае, адносна невялiкае i агляднае па характары, даследаванне гандлёвых сувязяу памiж Полацкам i Лiвонiяй у XIV ст. [3]. Куды больш грун-тоуны характар мела праца Германа Гiльдэбрандта, прысвечаная дзейнасщ ганзейскай гандлёвай канторы у Полацку, дзе значная увага надавалася i разнастайным маxiнацыям, як з боку нямецюх, так i полац-к1х купцоу [4]. Сцicла, але змястоуна характарызуе cпецыфiку гандлю памiж палачанамi i немцамi Ваciль Данiлевiч (1896), пазначыушы адной з галоуных праблем узаемны гвалт i рабуню, што мелi месца у XIII -XIV ст. [5, с. 215 - 227]. Розныя аспекты развщця гандлёвых адносш памiж Ганзай i cлавянcкiмi землям1 разглядау у cваiм фундаментальным даcледаваннi "Нарыс псторьи рускага гандлю" (1923) Iоciф Куль шэр, якi прыcвяцiу асобны раздзел Полацку, Вщебску i Смаленску [6, с. 113-132].
Значны унёсак у распрацоуку пазначанай праблематыкi быу зроблены Г.Л. Xарашкевiч, намаган-нямi якой у 1977 - 1989 гг. свет убачыла 6-томнае выданне полацюх грамат XIII - XVI стст., а таксама шэраг навуковых артыкулау, прысвечаных гандлёвай гicторыi Полацка [7; 8]. На спецы^чную тэму -фальшаванне палачанамi лiвонcкix шылiнгау - звярнуу увагу вядомы беларуcкi нумiзмат В.Н. Рабцэвiч [9, с. 95-96; 10, с. 115]. Гэтая ж праблема была закранута у публкацыях Д.У. Дука [11], I. Колабавай [12], а таксама Д. Гулецкага [13]. У сучаснай беларускай пстарыяграфп гандлёвыя cувязi памiж Полацкам i Ганзай даследуе Д.В. Жарын [14; 15; 16]. Разам з тым, аналiз навуковых прац, яюя тым цi iншым чынам закранаюць эканамiчнае i прававое узаемадзеянне Полацка i Ганзейскага саюза, паказвае, што праблема крымшальных аспектау i махлярства у cicтэме мiжнароднага гандлю узгадвалася спарадычна i cicтэмна не разглядалася, што абумовiла актуальнасць асобнага даследавання у дадзеным накiрунку.
Гандаль у розных вщах i формах яго практычнай рэалiзацыi з'яуляецца найважнейшай сферай гас-падарчай дзейнаcцi любога грамадства на уcix этапах гicтарычнага развщця. Кажучы пра мiжнародны ся-рэднявечны гандаль Еуропы, варта адзначыць, што яго прагматыка мела не толью эканамiчнае вымярэн-не, але у значнай cтупенi прадукавала важкi культурны эфект: ад ментальнага пашырэння i узбагачэння карцiны свету гандлёвых партнёрау да узаемауплывау у воблаcцi культуры, мовы, права, моды, гастрано-мп i розных побытавых практык. Зваротным бокам гандлю, накiраваным на куплю / продаж або абмен таварамi i атрыманне матэрыяльнай выгады пры гэтым, з'яуляецца cicтэма маxлярcкix прыёмау i дзеян-няу, якiя маюць мэтай макамальны прыбытак, атрыманы у вынiку свядомага парушэння актуальнага прававога поля i icныx у дадзены гicтарычны перыяд норм гандлёвай этыю. Несумнеуным з'яуляецца
\ той факт, што псторыя развщця гандлёвых адносш - гэта, адначасова, 1 псторыя удасканалення незаконных спосабау атрымання прыбытку у сферы гандлю: ад брутальнага рабавання, часта спалучанага з забойствам 1 ф1з1чным гвалтам, да мудрагелктай падроби грашовых сродкау. Дадзены тэзк знаходзщь сваё пацверджанне пры анал1зе пстарычных крынщ, яюя адлюстроуваюць развщцё м1жнародных гандлёвых адносш у басейне Заходняй Дзвшы у перыяд XIII - перш. пал. XVI ст.
Практычна усе дамовы, заключаныя у азначаны перыяд пам1ж флагманам ганзейскага гандлю у рэпёне - Рыгай 1 усходнеславянск1м1 гарадам1 Полацкам, Вщебскам 1 Смаленскам, утрымл1ваюць шматлшя артыкулы, што прадшсвал1 пакаранне за розныя спосабы нядобрасумленнага гандлю 1 злачын-ствы у дадзенай сферы. Пакольи усе нормы, законы 1 усталяванш маюць сэнс 1 актуальнасць толью на фоне 1х парушэння, несумнеуна, што махлярства рознага роду з'яулялася сталай праблемай у гандлёвых статунках пам1ж ганзейск1м1 1 славянск1м1 купцами Пра гэта сведчаць 1 шматлшя узаемныя скарп контр-агентау, яюя захавалюя у гарадсюх арх1вах Рып [1; 17; 18].
Заходняя Дзвша (Даугава) актыуна функцыянавала у якасщ гандлёвай мапстрал1 яшчэ у Х - XI стст., уяуляючы сабою важнае адгалшаванне "шляху з вараг у грэю", што злучау Пауночную Еуропу 1 В1зан-тыю. У наступныя стагоддз1 значэнне воднай артэрьи у гандл1 пам1ж Заходняй Еуропай 1 славянсюм светам паступальна узрастае, пра што сведчаць вел1зарныя аб'ёмы таваразвароту, адлюстраваныя у пстарычных крынщах, а таксама вялшая колькасць гандлёвых дамоу, заключаных пам1ж ганзейск1м1 гарадам1 1 Полацкам, Вщебскам, Смаленскам - з другога боку. Шырою корпус дакументальных сведчанняу пра м1жнародны гандаль у басейне Заходняй Дзвшы дае выразнае уяуленне пра характар махлярства у гэтак прыбытковым б1знэсе 1 тыповыя злачынствы, ямя спадарожшчал1 гандлёвым аперацыям.
М1жнародны еурапейсю гандаль эпох1 ранняга сярэднявечча уяуляу сабой прыбытковы, але скрай-не рызыкоуны занятак, кал1 тагачасны купец адначасова з'яуляуся вошам. У карцше свету еурапейцау IX -XI стст. вобраз гандляра з мячом у руках найбольш яскрава увасобш варап (вшнп), што актыуна спалучал1 гандаль 1 абмен з узброеным гвалтам 1 рабаунщтвам у адносшах да мясцовага насельнщтва. Вельм1 трапна ахарактарызавау спецыф1ку раннесярэднявечнага гандлю А.Я. Гурэв1ч: "Купец ранняга перыяду - персанаж, яю радыкальна адрозшвауся ад купца развиага 1 позняга сярэднявечча. У гэтым сэнсе паказальныя тыя гандлёвыя людз1, што дзейшчал1 у Пауночнай Еуропе у эпоху вшнгау. Вшнг -ваяр, захопшк, рабаушк, адважны мараход 1 калашзатар. Ад нападау скандынаусюх вшнгау пакутавал1 жыхары Францыи, Англп, Старажытнай Рус 1 М1жземнамор'я. <...> Сярод шматлшх знаходак эпох1 вшнгау археолагам1 знойдзены нароуш са зброяй шал1 з прам1, як1м1 карысталкя скандынаусюя мара-плауцы. Далёка не усе шматлшя скарбы срэбных 1 залатых манет, выяуленыя на Поуначы, склалюя у вышку рабаванняу - частка грошай была атрыманая падчас м1рнага гандлёвага абмену. Але, як вышкае з к-ландсшх саг, гандлёвая паездка скандынава нярэдка завяршалася яго нападам на мясцовых жыхароу, 1 тое, чаго ён не мог вымяняць, ён адымау у 1х сшай. Гандаль 1 рабаунщтва 1шл1 поруч" [19, с. 98].
Пачатковы этап станаулення гандлёвых сувязяу пам1ж ганзейсюм1 гарадам1 1 Полацкам (Вщеб-скам, Смаленскам) меу пал1тычным кантэкстам узброеныя канфлшты пам1ж Ордэнам мечаносцау (Рыга) 1 Полацюм княствам, у вышку яюх палачане згубш кантроль над Н1жшм Падзвшнем. Гандлёвае пагад-ненне пам1ж Рыгай 1 Смаленскам (Полацкам, Вщебскам) у 1229 г., вядомае як "Смаленская гандлёвая прауда", было пагадненнем пам1ж учорашшм1 ворагам1 - тэкст дамовы выдатна адлюстроувае атмасферу гвалту, уласщвую тагачаснаму гандлю. Паказальна, што прэамбула 1 першыя артыкулы дамовы прысве-чаны не унармаванню уласна гандлю, а праявам ф1з1чнага гвалту у адносшах да асобы (забойства, пры-чыненне ран, катаванш, згвалтаванш) 1 спосабам пакарання за 1х. Там утрымл1ваецца паказальная фарму-лёука: "Бог того не дай, оже разбои (тут I далей вылучана мной - У.Л.) по грехомь пригодиться межи Немци и межи Руси, что за что платити, абы мир не разрушон, абы Русину и Немичу любо было" [20, с. 58]. Пра тое, што узгаданы "разбой" быу неад'емна звязаны з ф1з1чным гвалтам, гаворыць 2-я рэдакцыя дамовы: "Того Бог не дай, аж бы промьжю нами бой был, а любо человека оубиють до смерти, како человека то оплатити, аж бы мир не ръздроушенъ былъ" [20, с. 58]. Звяртае на сябе увагу 1 10 артыкул, яю па-казвае, што тагачасныя канфл1ктныя щ спрэчныя сггуацыи пам1ж купцам! часта вырашалкя не шляхам перамоу, але з дапамогай зброь "Русину не звати Латинана на поле бится у Рускои земли; а Латинину не звати Русина на поле бится у Ризе и на Готском березе'; "Или Немечьскыи гость иметься бити межю собою мечи в Руси, или сулицами, князю то не надобе, никакому Русину, ать правяться сами по своему суду. Та же правда буди Руси в Ризе..." [20, с. 61].
Гвалт 1 рабаунщтва, звязаныя з забойствам купца, ф1ксуюцца у пстарычных крынщах давол1 рэдка, бо быта выпадкам, хутчэй, экстраардынарным. Тым не менш, "у 1227 г. л1вонсшя ландсгеры выдал1 распа-раджэнне аб пераносе юрмашоу з Рус1 у Л1вон1ю, пры гэтым выктакана гэтае распараджэнне было тым, што пры праездзе купцоу па Дзвше на 1х нападал1 русшя, заб1вал1, рабавал1 тавары 1 наогул чын1л1 розны гвалт" [5, с. 222]. У сваю чаргу, у 1286 г. "Витьбляне жялобилися на Рижяны... и рекли такъ предъ княземъ Брянь-скымъ: выехали восем мужъ изъ Ригы и убили чоловека, и узяли десять бтрковъсковъ1 воску..." [2, с. 18].
1 Беркавец - адзшка меры, роуная 10 пудам - каля 164 кг.
Каля 1448 г. палачане патрабавалi ад рыжсшх улад пакарання дынабургскага (невгiнскага) комтура за забойства "полочанина, доброго местича на имя Грица", патрабуючы, каб мапстр Лiвонскага ордэна "того оубийцу держалъ твердо..., аж бы промежю нами большого смутку не было" [17, с. 170].
Рабаунщтва купцоу, часта з выкарыстаннем фiзiчнага гвалту, было куды больш распаусюджаным злачынствам у сферы гандлёвых адносш Ганзы i Полацка, Вiцебска, Смаленска у XIII - першай палове XVI стст. Практыкавалi злачынны спосаб узбагачэння як "немцы", так i "русюя", як шараговыя месцiчы щ купцы, так i прадстаунш сацыяльнай элiты - князi, магiстры, комтуры. Напрыклад, у 1270-х гадах ня-мецшя гандляры звярнулiся са шматлiкiмi скаргамi да вiцебскага князя Канстанцша Мiхайлавiча, дзе асаблiва акцэнтавалiся непрыхаваныя рабункi ганзейскiх купцоу па загадзе уласна князя альбо на пад-уладнай яму тэрыторыi. "И потомъ ты дттьскые свои пославъ на его (Фредрика - У. Л.) подворие, и велелъ еси товаръ его розграбити, на 4 капи воску. И ныне мы сами тобе молимъ, абы ты тыи товаръ отдалъ, княжо"; "Как-то было нашей братии поехати из Витобеска у Смоленск, тогды Литва изымали их на пути, у твоем городе, княжо, вязали их, и мучили, и товар отымали в них. А у твоеи волости ся то дтяло. Товара взяли ту на 70 гривенъ серебра..." [2, с. 27].
Неаднаразова на рабаунщтва сваiх купцоу на землях Лiвонii скардзшся i палачане. 1нщыятарам1 злачыннага промыслу мог выступаць сам мапстр Лiвонскага ордэна, альбо комтуры Дынабурга (Невгаш). У 1446 г. полацш намесшк тсау рыжсшм ратманам: "Купцы князя великого полочане били нам челом, а по-ведають, што князь ваш мештерь полочаном у Ризе торговати не дал, а еще и товар у них пограбил и суды отымал.., што пеши пришли к Полоцку"; "А такжо у Невгини у полочан товар трясуть а грабять..." [17, с. 160]. Шматлiкiмi былi выпади рабаунщтва полацюх купцоу i уласна у Рызе. Каля 1444 г. полацю намесшк 1ван Гойцавiч наракае рыжскаму мапстрату: "Ино слышим от людей, што есте пограбили правых людей полочан, тым не хотите вернуть их товару" [17, с. 149]. Але пры гэтым, у грамаце агучваецца кампенсацыйны прынцып вырашэння падобнага канфлшту (вока за вока), калi страты, нанесеныя палачанам у Рызе, мусш вярнуць нямецюя купцы з полацкай ганзейскай канторы. "Ино коли починаете грабити правых людей, ино мы ттж... державъ ваших купцев и мы велим за свое побрати, тогда будем на обт сторонт смотрити права" [17, с. 149]. Прынцып карпаратыунай (калектыунай адказнасщ) пастаянна узгадваецца у граматах канца XIV-XV стагоддзя як фактар, яш меу абмежаваць рабуню i махлярства з абодвух бакоу ^ як сведчаць пстарычныя крынщы, актыуна выкарыстоувауся на практыцы. Як адзначае Г. Гшьдэбранд, "амаль ва усiх дамовах памiж Рыгай i Полацкам ёсць вядомая пастанова, што у выпадку спрэчак памiж рускiмi i немцамi абодва баю не павшны прыцягваць да суда недатычных да справы асобау. Але менавiта гэтая пастанова часцей за усё парушалася. Калi здаралася, што немец ад'язджау, не заплащу-шы сваiх пазык рускiм, то русшя спаганялi пазыку з першага сустрэчнага ягонага земляка. Калi у Рызе русю меу страты, то у Полацку з немцау патрабавалi кампенсацыi за гэтыя страты. <...> Аднойчы у Лiвонii у нейкага рускага адабралi пару коней: полацкая кантора павшна была заплацiць за адабранае. "За гэта прыйдзецца адказваць альбо мне, альбо некаму шшаму", - пiша эльтэрман у Рыгу" [4, с. 64].
Зразумела, што падобны, рабаунiцкi па сутнасцi, метад кампенсацыi страт, панесеных у Полацкай зямл^ практыкавалi i нямецкiя гандляры у Рызе. Пры гэтым, значнасць падобных канфлiктау была нагэ-тулью маштабнай, што разглядалiся яны на вышэйшым дзяржауным узроУнi - вялiкiмi князямi лиоус-кiмi. Яшчэ у 1397 г. Вггаут паведамляе рыжскаму мапстрату у грамаце: "И если ваши купцы задержаны в Полоцке, в городе, то спросите у своего магистра, почему он напал на полочан. И мы сообщили вам, что если полочанам в скором времени не будет возмещен ущерб, то может случиться, что эти самые ваш купец и их товары никогда не вернутся" [17, с. 71]. У 1461 г. у справе рабаунщтва таварау полацкага купца разбiраецца вялш князь лиоусю Казiмiр: "Ратманомъ ризским. Жаловалъ намъ полочанинъ Иевко на Якубця Кгинивиловича, пограбилъ де1 его невинно, взялъ оу него солью, грошми, всего на пятнадцать рублевъ за Балагура, а тот Балагуръ живъ есть оу нашог земли' [17, с. 205].
Звяртае на сябе увагу тая акалiчнасць, што шматлшя скарп палачан на рабуню з боку немцау утры-млiваюць не толью пералш панесеных матэрыяльных страт, але i акцэнтаваныя указанш на "соромоты" -знявап i абразы, учыненыя гандлёвымi партнёрами У чым менавiта заключалiся маральныя страты палачан паказвае грамата полацкага намеснiка у Рыгу (каля 1484 г), дзе той паведамляе, што "жаловал нам полочанин наш Санко Маркович на вашего рижанина на Радивона на Ламаря, што ж силно отнял у него ласт попелу и самого збил и бороду вырвал" [18, с. 66]. Пра тое, што шкода нанесеная барадзе полацкага купца была далёка не адзшкавым выпадкам, сведчыць грамата ваяводы полацкага Алехны Судзiмонтавi-ча у Рыгу у 1466 г.: "Ино вси ся жалують на ваших о своих великих шкодахъ и соромоте и боювъ невы-мовныхъ и бородърпзанья" [18, с. 16]. Барада як аб'ект гвалту з боку немцау у дадзенай сиуацьи ф^руе зуам не выпадкова, бо менавиа у культуры усходшх славян яна мела надзвычай важнае сiмвалiчнае зна-чэнне - выступала як атрыбут Бога ^ у сваю чаргу, як знак далучанасщ чалавека да боскай волi i спагад-лiвасцi), маркёр мужчынскасщ, сiмвал плоднасцi i багацця, а таксама выконвала функцыi апатрапея -ахоувала свайго гаспадара ад магчымых бедствау. У Кiеускай Руа вырыванне цi гвалтоунае абразанне барады трактавалася законам як адно з самых цяжюх зняваг мужчыны i каралася вялiкiм штрафам у 12
грывен срэбра (у такую ж суму ацэньвалася забойства княжацкага старасты) [21, с. 81, 83]. У той жа час, "у адрозненне ад праваслаунага усходу Еуропы звычай насщь бараду значна менш быу распаусюджаны на каталщюм Захадзе" [22, с. 41]. Таюм чынам, адразанне 1 вырыванне барод у полацюх купцоу ва ула-даннях Л1вонскага ордэна щ у Рызе не был1 выпадковым1 хул1ганск1м1 дзеянням1, але з'яулялюя свядомы-м1 актам1 грубай знявап прадстаушкоу шшай культурнай традыцып. У сваю чаргу, падобны акт дыскрэ-дытацыи асобы паказвае на этнакультурную падаплёку шматлшх гандлёвых канфлштау пам1ж нямецк1м1 1 полацк1м1 купцам^ кал1 маральна-этычныя усталяванш, прынятыя у "сваёй" супольнасщ, з'яуляюцца нерэлевантным1 у адносшах да "чужынцау".
Зразумела, што негатыунае успрыняцце, недавер 1 падазронасць у ганзейсюх 1 полацюх купцоу был1 узаемным1, чаму спрыял1 перманентныя ваенныя канфлшты пам1ж Л1вонск1м ордэнам 1 Вялшм Княствам Л1тоуск1м 1 Полацкам у прыватнасщ. "На працягу усяго XIV стагоддзя крыжак1 неаднаразова 1мкнулюя захатць горад 1 земл1, яюя яму належаль Рыцары Л1вонскага ордэна хадзш на палачан пахода-м1 у 1324 (двойчы), 1325, 1333, 1334, 1343, 1366, 1374, 1375, 1377, 1382 1 1386 годзе" [23, с. 123]. На зака-надаучым узроуш дэкларавалася, што у выпадку ваеннага канфлшту пам1ж Тэутонсюм (Л1вонск1м) ордэнам 1 Вялшм Княствам Л1тоуск1м, купцы з абодвух бакоу захоувал1 права вольнага перамяшчэння 1 га-рантыю недатыкальнасщ сва1х таварау, як тое было пазначана у Капыскай гандлёвай дамове 1406 г.: "Далее если же какая-нибудь обида, вражда или ссора возникнет между нами и почтенным господином Конрадом фон Фитигнгофе, магистром Тевтонского ордена в Ливонии, нашими наследниками, землями или подданными с обеих сторон, купцы должны оставаться незамешанными в это, и купцы с обеих сторон должны быть уверены в своей жизни и имуществе, и война не должна касаться их..Г [17, с. 106]. Але у рэальным жыцщ ментальна адмежаваць вобраз нямецкага купца ад вобраза ворага для палачанша было практычна немагчыма. "Кал1 узшкала варажнеча у Л1фляндып, м1рныя дамовы забывалкя 1 у нямец-шх купцах бачыл1 суайчыншкау 1 саюзшкау ордэна, з яюм даводз1лася ваяваць. На нямецюм купецтве помсц1л1ся за удары, яюя наношу ордэн" [4, с. 65]. Ва умовах вайны, нягледзячы на кныя дамовы 1 пагад-ненш, станов1шча купца на варожай тэрыторыи (немца - у Полацку, рускага - у Л1вонп) станав1лася хкт-к1м 1 абсалютна няпэуным. Невыпадкова, што "усяк1я, нават неабгрунтаван^1я, чутю пра вайну наводз1л1 на купцоу пашчны жах. <_> Натуральна, як толью станов1шча станав1лася пагрозл1вым, Рыга 1мкнулася папярэдз1ць нямецк1х купцоу, каб яны спяшал1ся збываць свае тавары 1 непрыкметна ад'язджал1 з Полац-ка. <^> Не заусёды, аднак, перасцярог1 дапамагал1. Руск1я паспявал1 нападаць на кантору 1 заб1рал1 тавары. Палонныя немцы служыл1 закладшкам1 бяспек1 руск1х, што апынул1ся, магчыма, у рыжск1м палоне. Захопленыя тавары служыл1 узнагародай за страты, што нанесла вайна русюм гандлярам" [4, с. 65-66].
Крадзеж як в1д крым1нальнага злачынства, як1 суправаджае усю г1стор^1ю гандлю, не з'яуляуся вы-ключэннем 1 для гандлёвых адносш у басейне Заходняй Дзв1ны XIII - пач. XVI стст. Смаленская гандлё-вая прауда 1229 г. прадугледжвала самасуд над злодзеям, яю быу злоулены на месцы злачынства. "Аще Русин или Немчичь, иметь татя у своего товара, в томь его воля [что хочеть учинити]" [20, с. 68]. Але з XIV ст. права юрысдыкцый, незалежна ад месца 1 в1да здзейсненага злачынства, перадавалася "роднаму гораду" злачынцы: палачан мус1л1 судз1ць у Полацку, рыжан - у Рызе паводле мясцовага заканадауства. Так, у 1481 г. полацю намесн1к нагадвае рыжсюм уладам пра неабходнасць выдаць палачан, злоуленых на крадзяжы срэбра у Рызе: "Ваша милость писали до нас, што ж наших полочан держите в себе в по-иманьи в татьбе о серебро, а до нас не шлете. А сами... о том добро ведаете, што ж вам рижаном наших полочан... в Ризе не сажати, слати вам до нас, и мы их, досмотревши исправа, скараем подлуг их заслуги. А нам, полочаном, вашого рижанина, в чом коли проступить, в которой татьбе в Полоцку, нам его не казнити, слати нам его к вам и с тою татьбою, ино вам его казнити по своему праву" [18, с. 96].
Махлярства у сферы гандлю мела большую варыятыунасць 1 распаусюджанасць, чым крымшаль-ныя злачынствы. Анал1з тсьмовых крынщ дазваляе вылучыць некалью асноуных тыпау нядобрасумлен-ных прыёмау пры здзяйсненш гандлёвых аперацый пам1ж ганзейск1м1 1 полацюм1 купцам1.
Манiпуляцыi з шалямi (абважванне пакупн1ка ц1 прадауца тавара) з'яулялкя пастаяннай прабле-май у гандлёвых узаемаадносшах Полацка 1 Рып, што змушала заключаць адмысловыя дамовы 1 пагад-ненн1. Так, паводле дамовы полацкага князя Глеба з л1вонсюм мапстрам 1 горадам Рыгай адносна парадку гандлю вагавым1 таварам1 (каля 1338 - 1341 гг.) вагаушчык быу абавязаны цалаваць крыж, тым самым абавязваючыся быць сумленным пры узважванн1 тавара, а таксама пазбягаць маншуляцый з ша-лямь "А весцеви крест целовати, как ему право весити, какие ни товар будеть; А коли товар на стану станеть, оступи прочь, а рукою не примай" [17, с. 40].
Аднак заключаныя дамоуленасщ пастаянна парушалюя з абодвух бакоу. Каля 1407 г. палачане скар-дзшся на неадпаведнасць рыжсшх шаляу полацшм, у вын1ку чаго полация купцы несл1 страты пры прода-жы воску 1 купл1 срэбра [17, с. 86-87]. Адпаведна, прадстаунш нямецкай канторы абурал1ся маштабным вагавым махлярствам у Полацку. "Ужо у 1408 г. полацкая кантора паведамша маг1страту, што трое шаляу маюць недахопы, чацвёрт^1я ж шал1, па меркаванш руск1х, дакладн^1я, але у зроблена прабо1на такая вял1кая, што праз яе можна прасунуць кулак. Гэту прабо1ну руск1я затыкнул1 кавалкам св1нцу, вагай у два
рынкавых фунта, яш щ вымаюць, цi устауляюць, гледзячы па абставшах" [4, с. 58]. Шматлiкiя двухбаковыя скарп не спынялi злоужыванняу, i у 1459 г. "бояре полоцкие и местичи... жаловались королю... о великие свои кривды и шкоды, и о соромоты, которые ж деются от ваших рижан полочаном как у весах, та иныи новины неподобныи новоуведенены..." [17, с. 202]. Памеры страт, панесеных нямецкiмi купцамi ад машпу-ляцый палачанау з шалям^ былi нагэтулью значнымi, што ганзейскiя гандляры мусiлi на пэуны час прыпы-няць продаж сваiх таварау, як гэта вышкае з лiста полацкай канторы у Рыгу, датаванага пачаткам XV ст.: "Мы уже не раз писали к вам о неверности весов; теперь они хуже, чем когда-либо и с каждым днем ухудшаются. Это причиняет нам такой убыток, что мы предпочитаем товар наш оставлять по целым годам в амбарах непроданным, чем дозволять русским обкрадывать нас столь явным образом" [4, с. 59].
На злосныя парушэнш у справе узважвання таварау вымушана была рэагаваць i вярхоуная улада Вялшага Княства Лиоускага, пакольм ад падобнага махлярства цярпела не толью рэпутацыя полацюх купцоу у цэлым, але i гандлёвы зварот памiж ВКЛ i краiнамi Захаду. Так, у сваёй грамаце рыжскаму ма-гiстрату (каля 1400 г.) вялш князь лiтоУскi Вiтаут пазначае: "Далее знайте, что нам сообщили, что в Полоцке ведали весами неприсяжные весцы, и что поэтому взвешивали купцам неодинаково. Теперь же мы постановили, что никто не должен взвешивать, не дав предварительно клятвы, и если же вопреки его клятве он [взвешивает] неправильно, он должен быть судим" [17, с. 65]. Аднак, калi прыняць пад увагу велiзарныя аб'ёмы таварау, што падлягалi узважванню (найперш, воск i соль), то нават невялшае нау-мыснае адхiленне шаляу ад нормы прыносша зламыснiкам адчувальныя прыбытю практычна без усяля-шх затрат з iх боку. Гэтая акалiчнасць i абумовiла Устойлiвы характар маншуляцый з шалямi, якiя фшсу-юцца на працягу усёй гiсторыi гандлёвых адносiн Полацка i ганзейскiх гарадоу.
Фальйфжат. Падробка i продаж няякасных таварау гэтаксама з'яулялiся адной з ключавых праблем у сярэднявечным гандлi у басейне Заходняй Дзвiны. У XIII - XIV стст. блап тавар у тсьмовых крынiцах называуся "нячыстым", "лiхiм" i купцу, як яго прывёз на продаж, прадтсвалася вярнуцца дадому. "Аже привезеть нечистый товар, а нелюб будеть, поехати ему назад со своим товаром" [17, с. 41]. Але у XV ст. з'яуляюцца адмысловыя тэрмшы у адносiнах як да фальафкаваных таварау (хвальш), так i да гандляроу, што iх прадавалi (хвальшнт, хвальшеры). Пры гэтым, абвiнавачаны у продажы няякаснага тавара купец падлягау суду i штрафным санкцыям у сваiм горадзе: рыжанiн - у Рызе, палачанiн - у Полацку. Так, у 1463 г. вялш князь лиоусю Казiмiр у сваёй грамаце рыжанам выказвае недауменне па прычыне iх не-даверу да якасщ полацкага воску, пазначыушы, што вшаватыя строга караюцца у Полацку. "Бурмистру и ратманомъ Ризского мтста. Што первти сего писали есмо к вам о купци наши о полочане, абы есте брали оу нихъ воскъ за тою печатью, што мы имъ на то дали, вы пакъ ди еще ихъ воскъ колупаете и печать свою ризскую къ ихъ воску прикладаете. Нам ся видить то, как бы ещо имъ в томъ не довтряете, а вед жо хто су Полотску воскъ фалшевалъ, тых полочане ихъ правомъ сказнили. А ваши рижане то ви-дтли" [17, с. 206]. Грамата полацкага ваяводы у Рыгу (1464 г.) прасвятляе акалiчнасцi фальшавання воску у Полацку: судовае разбiральнiцтва, шщыяванае рыжанам^ выявша, што у падробцы стратэпчнага экспартнага тавару прымала удзел баярская вярхушка гораду: "Перед тем ваша милость писали о фальш, ижь у воску была великая несправедливость от фальшерев. <...> и мы того, седше, осмотрили с оспо-доря нашого мещаны полоцкими, ижь то не мещаны деють такий фальш и неучтивость, аль боярскими людьми. И мы виноватых внашодше вкарали..." [17, с. 216].
Меры па барацьбе з фальсiфiкатарамi таварау прадпрымалюя i уладамi Рып. Яшчэ у 1338 г. была прынята пастанова, якая рэгулявала правшы гандлю для нямецюх купцоу у верхшм Падзвшш. Паводле яе, любы нямецю купец, злоулены у канторы на верхняй Дзвше на прывозе падробленага тавару, муау быць адпраулены у Рыгу i аддадзены пад суд [4, с. 56-57]. Аднак, як зауважае Г. Пльдэбранд, "выгоды, яюя прыноау падман, былi нагэтулькi вялiкiмi i такiмi спакушальнымi, што самыя высокiя штрафы не маглi спынiць падману" [4, с. 56].
Натуральным чынам, прадметам фальафшацыи з'яулялкя асноуныя групы экспартных таварау з абодвух бакоу. Недабрасумленныя полацкiя гандляры спец^Iялiзавалiся на продажы сапсаванага футра i няякаснага воску. "Вядома, што ужо у XIII ст. падробка таварау была справай звычайнаю. Так, напрыклад, у воск падмешвалi смалу, сала, пясок, гарохавую i жалудзёвую муку, нават камяш, старое жалеза; да мехавых таварау у цюках устаулялi непрыдатнае футра. Каб не рабщца ахвярай падобных падманау, нямецкiя купцы павiнны былi прывозiць закупаемы воск да сябе i засведчыць яго якасць па-стукваннем цi пракалваннем, а мехавы тавар, якi пераУзыходзiу 250 штук, павшны былi дома падверг-нуць падрабязнаму агляду. Пры куплi больш за 1000 штук, купцы павшны былi прыводзiць з сабою да агляду асаблiвых сведкау" [4, с. 55]. Фальафшацыя ж з боку ганзейсюх купцоу у першую чаргу датычы-лася сукна, солi i селядцоу - гэтая тр^1яда таварау пастаянна ф^руе у скаргах палачанау: "Не первое вам пишем, што ж чините хвальш в сукне, а в соли, а в селедцех" [17, с. 184]. Асаблiва часта нараканш датычылюя продажу сапсаванага селядца щ рознага махлярства пры збыце рыбы, гэтак любiмай белару-самi як у сярэднявеччы, так i у наш час. У грамаце полацкага намесшка Грыгорыя (каля 1420 г.) прыво-дзiцца скарга палачанша Якава на рыжан, што падманулi яго пры продажы селядца: "Жаловался намъ
нашь полочанин Яков на ваши нтмъци на Ивана да на Еремея, што жъ купил оу них селтдьци. Ино оу тых селедьцов одна бочька лиха зъ дертвьемъ, а в тои боце доспелся ему оубыток на два рубли" [17, с. 130]. Прыкладна у 1450 г. палачане выслал! у Рыгу купцоу, што гандлявал1 няякасным селядцом, патрабуючы, каб тых пакарал1 па законе, а пацярпелым - выплацш грошы за учыненую шкоду: "И теперь во есмо послали к вам хвальш в селедцтх свою братью, и вы бы естт ттхъ хвальшьников казнили по своему праву свтточно, а нашей братьи втлтли бы естт ихъ шкоту заплатити" [17, с. 184]. Псторыя паутараецца 1 у 1480-х гг. кал1 з полацмм купцом !ванам Церашков1чам за прададзены попел рыжанш разл1чыуся "л1х1м селядцом": "Я ся Микуле у попелъ знаю, алт брал есми у Микула товар селедци. А он ми довал за добрыи. А селедци вельми лихы. Оу том ми щъкоды стало много. Хочь ми за то отвтт дати и за щькоду стояти, а я тобъ попелъ подлуг записи дам" [18, с. 91].
Ухшенне ад аплаты таварау, вяртання пазик i крэдытау - двухбаковавостры аспект гандлёвых канфлштау пам1ж нямецюм1 1 полацшм1 купцам!, шырока адлюстраваны у тсьмовых крынщах XIV -пачатку XVI ст. Напрыклад, "яшчэ у бытнасць бюргермейстэрам Iагана Зольтрумпа у 1464 г. баярын Сенько Рыгорав1ч недаатрымау з Германа Зундерна (Жондеря) 50 коп грошай, хоць Рыжская гарадская рада прыняла адмысловае рашэнне пра вяртанне пазыш I Сенько Рыгорав1ч, 1 палачане прыклал1 нямала высшкау, каб вярнуць грошы. Сенько Рыгорав1ч дабрауся нават да караля, яю "обсылал" рыжан сва1м1 лютамь <...> Аднак 1 да 1480 г. грошы не был1 выплачаны" [8, с. 331]. Сваеасабл1вай формай нядобра-сумленнага гандлю была 1 несваечасовая аплата тавару, якая наносша прадауцу значную матэрыяльную шкоду. Так, грамата, наюраваная з Полацка у Рыгу у 1465 г., паведамляе: "...Жаловал нам... мещанин полоцкий на имя Чюрило, ижь там торговал и с вашим мещанином на имя и з Гарманом Герковичом. Дал ему дерево и попел. А имел ему дати Гарман соль на горе в Оспожин день. И запис его на то держить. И он на тот рок не подал ему ничого соли, как с ним торговал. А в том он попал у великую шкоду" [17, с. 227].
Нягледзячы на тое, што Ганза у шматлшх пастановах катэгарычна забараняла гандляваць з рускь м1 1 лггоуцам1 у крэдыт, гэтая практыка таваразвароту шырока прымянялася ганзейсюм1 купцам! у По-лацюх, Наугародсюх 1 Пскоусюх землях, дзе грашовыя адносшы у XIII - XIV стст. был1 разв1ты слаба [4, с. 54; 24, с. 102]. Падобная сггуацыя, кал1 тавары давалюя полацюм гандлёвым партнёрам напавер, магла прыводзщь да злоужыванняу з боку апошшх. Так, на пачатку XV ст. нямецюя купцы паведамлял1 у Рыгу пра немагчымасць выехаць з Полацку па прычыне таго, што "нашы даужнш.. яшчэ не прыязджал1, 1 мы здагадваемся, што яны знарок не з'язджаюцца, каб мы з'ехал1 1 наш тавар застауся у 1х у руках" [4, с. 54].
Нелегальны гандаль. Фармальна, статус нелегальных гандлёвых аперацый мел1 усе акты купль продажу, што не адпавядал1 полацкаму праву, ганзейсюм шрагам щ сумесным дамовам. Напрыклад, нелегальным з'яуляуся розшчны продаж таварау ганзейск1м1 купцам! у Полацку, катэгарычна забаронены шматлшм1 пастановам1 1 дамоуленасцям1 з Рыгай. Але найбольш рэльефна 1 паказальна нелегальны гандаль выяуляецца у дзейнасщ падпольных нямецюх корчмау у Полацку, яюя актыуна займалюя розшчным продажам алкаголю (вша 1 шва) месщчам у XIV - XV стст. Поуная забарона на утрыманне корчмау немцам! была прадугледжана яшчэ у 1405 г., што знайшло адлюстраванне у полацюм праекце гандлёвай дамовы з Рыгай: "а корчьмы вамъ оу насъ оу Полотьсце не держати" [17, с. 97]. Аднак канфлшты з выкрыццём падпольных нямецюх корчмау у Полацку мел1 месца на працягу усяго XV ст., што сведчыць, як мшмум, пра дзве акал1чнасц1, як1я спрыял1 актыунаму нелегальнаму гандлю алкагольным1 напоям1 у старажытным беларуск1м горадзе. Найперш, гэта рэальны 1 масавы попыт сярод палачан на еурапейскае вшо 1 п1ва, а таксама 1х цэнавая даступнасць пры розн1чнай купл1, кал1 у кошт не уваходзш акцызы ды мытныя зборы. Друп фактар вын1кае з першага 1 палягае у тым, што нелегальным корчмы прыносш 1х уладальн1кам добры прыбытак, памеры якога дазвалял1 ющ на свядомую рызыку 1 парушэнне заканадауства.
У сваю чаргу, Полацк праз падпольны гандаль алкаголем цярпеу значныя грашов^1я страты, што стала прадметам вельм1 жорстк1х прэтэнз1й на адрас Рыг1: "О томъ пишемъ вамъ, помните вы сами, как вам было с нами докончание, што вамъ было оу нас оу Полоцку корчмы не держати, ни вина на розницю не продавати, а ни пива ни меду, зан же нам от вас стало напасть оу тых корчмах с полтораста руб-левъ" (пам1ж 1445 - 1448 гг.) [17, с. 153]. У тэксце гэтай жа граматы няцяжка зауважыць адчайныя штанацып полацюх прадстаушкоу - карныя меры супраць нелегальных нямецюх гандляроу вшом 1 швам, хутчэй за усё, не прыносш жаданых вышкау. "И мы ещо после того, как есмо к вам посылали, досыть ваших дттей оунимали, штоб ся они... корчмы бы оу нас не держали, и они не хотели слухать..., как держали корчму оу нас, так держали. И мы оуже болши того не можем терпети. <...> А заказали бы есте своим торговцемъ, штобы и пива к нам не везли, а повезуть пива, и мы хотимъ сами бочкы их рас-стчи и въ Двину оуметати" [17, с. 153-154]. Але нават таюя радыкальныя санкцы1 1 пагрозы не спынял1 нямецюх гандляроу, яюя у канцы XV ст. прыязджал1 у Полацк не з мэтаю продажу ш купл1 таварау (не маючи с собою никакое купли), а менавгга дзеля карчомнага б1знэсу, што вёуся ужо практычна у адкрытую: "...купцы ваши ризскии мешкали у ...городе в Полоцку, а не маючи с собою никакое купли, только слышали есмо, што ж завжды корчмы сычивали. А продавали у 20 белец и бочками. <...> И они через то не боючися вашого каранья еще болши того корчмы сытили и продавали не толко тайно, ино явно" (1487 г.) [18, с. 117]. Аднак ужо у пачатку XVI ст. скарп палачан на нелегальным нямецюя
корчмы практычна не фшсуюцца, што было абумоулена як агульным згасаннем гандлёвых стасункау з Ганзай, так i нормамi Магдэбургскага права, нададзенага Полацку у 1498 г., паводле яюх рознiчны гандаль вiном щ пiвам прадугледжвау канфiскацыю усяго тавару на карысць горада. ".И пиво немецкое и инъшее питье чужии бочъкою цтлою; и того для, тыи купци чужии не будуть смети под меру мен-шую ни продовати, ни купити, только как вышей выписано; а естли бы которыи своею смелостью ина-чеи вчинил, тогды тую куплю войт и буръмистры на ратушу возмуть" [25, с. 59].
Фальшаванне грошай (фальшываманетнщтва) стала вянцом у сферы махлярсмх i крымшаль-ных спосаб незаконнага узбагачэння, што практыкавалкя у гандлёвых стасунках памiж Полацкам i Ганзай. "25 студзеня 1493 г. мапстр Лiвонскага ордэна Фрайтаг фон Ларынгофэн тша у грамаце да магiстра Рэвеля (цяпер - Талiн): "Паведамляем вам, што яюясь рускiя прыехалi да Рып з Полацка, што на Ливе, маючы з сабой фальшывыя манеты, бiтыя накшталт нашых вендэнскiх, а менавгга - на адным баку герб, а на друпм рэвельсю крыж з кропкай. Аднаго з iх злавiлi, i той распавёу, што падобных манет выбiта пауласта i яны прывезеныя да нас. I яшчэ, шаноуныя падданыя, гэтыя манеты, падобна, дасланыя з Полацка у Пскоу, каб пераслаць iх адгэтуль у нашую крашу..." [26, с. 82]. Аб'ём i колькасць падробленых грошай суседняй крашы не можа не уражваць. "Калi зыходзiць з сярэдняй вагi ордэнсюх шылiнгау гэтага часу (1,00-1,20 г), то у палове ласта (960 кг) iх павiнна было быць ад 800 000 да 960 000 штук!" [9, с. 96]. Нечаканае пацверджанне словам мапстра, яю абвшаващу палачан у цяжкiм фшансавым злачынстве, адбылося у 1997 г., калi у Полацку быу выяулены скарб фальшаваных лiвонскiх шылiнгау. Большасць манет скарба разыйшлася па прыватных калекцыях, але 14 фальшывых манет трапш у нумiзматычны кабiнет Беларускага дзяржаунага Унiверсiтэта. "Тыпалагiчны, стылiстычны i палеаграфiчны аналiзы пры-вялi да заключэння, што эталонам для iх вырабу паслужылi бiлонавыя шылiнгi мапстра Лiвонскага ордэна Германа фон Брюггенэя (1535 - 1549) [9, с. 115]. Таюм чынам, фальшаванне манет Лiвонскага ордэна у Полацку мела не толью буйныя маштабы, але амаль 50-гадовую (!) псторыю. У гэтай сувязi можна выка-заць меркаванне, што "падпольным" полацм манетны двор можна назваць толью умоуна. Доугачасовая i маштабная падробка шылшгау наурацце магла мець шдывщуальны i саматужны характар, але, хутчэй за усё, планавалася, фундавалася i каардынавалася прыуладнай гарадской вярхушкай, як тое было раней з фальшаваннем воску, дзе актыуны удзел прымалi менавiта "баярскiя людзi".
Далёка невыпадковым стае i час, калi прагучала рэзанансная справа аб падробцы лiвонскiх шылш-гау у Полацку - канец XV - першая палова XVI ст. Бо як раз у гэты перыяд Вялiкае Княства Лиоускае актыуна пераймае найноушыя еурапейсюя тэхналогii па вырабу манет, i полацкiя майстры вiдавочна былi з iмi знаёмыя. Не менш спрыяльнай для фiнансавай аферы была i палiтычная сiтуацыя ва Усходняй Балтыи. Як слушна зауважае Д. Дук, "спрытным людзям было на руку i тое, што Лiвонiя уяуляла сабой федэратыуную дзяржаву з рознымi прававымi нормамi i статусам. У яе склад уваходзша тэрыторыя Тэу-тонскага ордэна са сталiцай у Марбургу (Усходняя Прусiя), Лiвонскi ордэн са сталщай у Вэндэне (Латвiя), архiепiскапства Рыжскае, епiскапства Дэрптскае, ганзейсю горад Рыга, епiскапства Ляанэскае, ганзейсю горад Рэвель, а таксама комтурства Феллша i Гаррыена (Эстонiя). У таюм дзяржауным утва-рэннi пры наяунасцi шматузроуневай грашовай сiстэмы полацюм махлярам прасцей за усё было раз-лiчваць на беспакаранасць" [11, с. 15]. У любым выпадку, эканамiчная дыверсiя, здзейсненая Полацкам супраць суседняй дзяржавы, не мае аналагау у беларускай гiсторыi.
Заключэнне. Гандлёвыя сувязi памiж Полацкам i Ганзейсюм саюзам сталi iстотным фактарам сацыяльна-эканам1чнага i культурнага развiцця Беларускага Падзвшня у XIII - першай палове XVI ст. Аднак, штэнафшацыя мiжнароднага гандлю у рэгiёне суправаджалася як крымiнальнымi злачынствамi, так i развщцём разнастайных махлярскiх прыёмау, што мелi агульную мэту - лёгкае i незаконнае узбага-чэнне. У той час, як формы гвалту у сферы гандлю заставалкя практычна нязменнымi (забойства, рабау-нiцтва), махлярскiя прыёмы (манiпуляцыi з шалямi, фальсiфiкацыя таварау, свядомае ухiленне ад аплаты таварау, вяртання пазык i таварных крэдытау, нелегальны гандаль) пастаянна Удасканальвалiся, нягле-дзячы на шматлiкiя дамовы i пагадненнi памiж важнейшымi контрагентамi у рэгiёне - Полацкам i Рыгай. Адной з прычын недабрасумленных адносш памiж полацкiмi i нямецкiмi купцамi былi узаемныя этнастэ-рэатыпы, суаднесеныя з вобразам "чужынца" i "ворага", што, у сваю чаргу, было абумоулена перманент-нымi ваеннымi канфлiктамi памiж Лiвонскiм ордэнам i Полацкам (Вялшм Княствам ЛiтоУскiм). Вяршы-няй незаконных гандлёва-фiнансавых афер сталася маштабная падробка лiвонскiх шылiнгау у Полацку, якая здзяйснялася на працягу 1490 - 1530-х гг. ^ хутчэй за усё, насша характар спланаванай акцыи, скаар-дынаванай гарадскiмi уладамi цi баярска-купецкай вярхушкай.
ЛIТАРАТУРА
1. Грамоты, касающиеся до сношений Северо-Западной России с Ригою и ганзейскими городами в XII-XIV вв. / сост. К. Е. Напьерский. - СПб. : Археограф. комиссия, 1857. - 29 с.
2. Напьерский, К.Е. Русско-ливонские акты. / К. Е. Напьерский. - СПб. : Тип. Имп. Академии наук, 1868. - 462 с.
3. Тихомиров, И. Торговые сношения Полоцка с Ливонией в XIV веке / И. Тихомиров // Журнал Министерства народного просвящения. - 1877. - Ч. 0X0^. - С. 232-239.
4. Гильдебранд, Г. Немецкая контора в Полоцке / Г. Гильдебранд // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. - Рига : Тип. А. И. Липинского, 1879. - Т. 2. - С. 44-82.
5. Данилевич, В. Е. Очерк истории Полоцкой земли до конца XIV столетия / В. Е. Данилевич. - Киев : тип. Имп. унта св. Владимира, 1896. - 288 с.
6. Кулишер, И. М. История русской торговли и промышленности / И. М. Кулишер. - Челябинск : Социум, 2003. - 557 с.
7. Хорошкевич, А. Л. Договоры Полоцка 1405-1406 гг. как источник по истории его внешней торговли и торговой политики / А. Л. Хорошкевич // Археографический ежегодник за 1962 год. - М. : Изд. АН СССР, 1963. - С. 79-87.
8. Хорошкевич, А. Л. Русские грамоты 60-70 годов XV в. из бывшего Рижского городского архива // Археографический ежегодник за 1965 год. - М. : Наука, 1966. - С. 325-341.
9. Рябцевич, В. Н. О чем рассказывают монеты / В. Н. Рябцевич. - Минск : Нар. асвета, 1977. - 399 с.
10. Рябцевич, В. Н. Клады: атрибуция, классификация, интерпретация (этнографическо-нумизматический очерк) / В. Н. Рябцевич // Крынщазнауства i спецыяльныя пстарычныя дысцыплшы. - Вып. 2 / Рэдкал.: С. М. Ходзш (адказ. рэд.) i шш. - Мшск : бДу, 2005. - С. 104-120.
11. Дук, Д. Большой пожар за две копейки / Д. Дук // Родина. - 2006. - № 4. - С. 14-15.
12. Колобова, И. Клады фальшивых монет / И. Колобова // Банкаусю весшк. - 2003. - № 31. - С. 20-21.
13. Гулецкий, Д. Новые данные о «полоцких подражаниях» // Банкаусю весшк. - 2003. - № 34. - С. 61.
14. Жарын, Д. В. Артыкулы экспарту Ганзы з рэпёна Падзвшня у XIII-XV ст. / Д. В. Жарын // Лютападаусюя сустрэчы - 5. Праблемы старажытнасщ i сярэднявечча: Зборшк артыкулау па матэрыялах Мiжнароднай навуковай канферэнцьи у гонар акадэмжау М. М. Нкольскага i У. М. Перцава (13-14 лютапада 2003 г., Мшск) / Навук. рэд. В. А. Фядоск i I. А. Еутухоу. - Мн.: БДУ, 2005. - C. 140-144.
15. Жарин, Д. В. Ганза и Восточная Европа: торговое и культурное взаимо-действие в XIII-XV веках / Д.В. Жарин // Studia Histórica Europae Orientalis. Исследования по истории Восточной Европы. - 2010. - № 3. - С. 102-123.
16. Жарын, Дз. Ганзейсюя купцы у Полацку у XIII-XV стагоддзях / Дз. Жарын // Беларуси пстарычны часотс. -2012. - № 9. - С. 3-10.
17. Полоцкие грамоты XIII - начала XVI в. / сост. А. Л. Хорошкевич. - М. : Ин-т истории СССР АН СССР, 1977. -Вып. 1. - 227 с.
18. Полоцкие грамоты XIII - начала XVI в. / сост. А. Л. Хорошкевич. - М. : Ин-т истории СССР АН СССР, 1978. -Вып. 2. - 220 с.
19. Гуревич, А. Я. Средневековый купец / А. Я. Гуревич // Одиссей. Человек в истории. 1990. - М. : Наука, 1990. - С. 97-131.
20. Памятники русского права. - Вып. 2. Памятники права феодально-раздробленой Руси / Под ред. С. В. Юшкова. -М. : Изд. юридической литературы, 1953. - 442 с.
21. Памятники русского права. - Вып. 1. Памятники права Киевского государства X-XII вв. / Под ред. С. В. Юшкова ; сост. А. А. Зимин. - М. : Госюриздат, 1952. - 288 с.
22. Валодзша, Т. Барада / Т. Валодзша, Э. Зайкоусю // Мiфалогiя беларусау : энцыкл. слоун. / склад. I. Клiмковiч, В. Аутушка ; навук. рэд. Т. Валодзша, С. Санько. - Мшск, 2011. - С. 40-41.
23. Тарасау, С. В. Полацк у другой палавше XIII - сярэдзше XVI стагоддзя / С. В. Тарасау // Памяць : пст.-дакум. хрошка Полацка / Рэд. кал.: Г. П. Пашкоу (гал. рэд) i шш. - Мшск : БелЭн, 2002. - С. 122-132.
24. Валеров, А. В. Кредит в русско-немецкой торговле XIII-XV вв. / А. В. Валеров // Вестн. Санкт-Петербургс. ун-та. Сер. 5. - 2011. - Вып. 3. - С. 100-114.
25. Полоцкие грамоты XIII - начала XVI в. / сост. А. Л. Xорошкевич. - М. : Ин-т истории СССР АН СССР, 1980. -Вып. 3. - 214 с.
26. Гулецю, Дз. У. Манеты беларускай дауншы / Дз. У. Гулецю. - Мшск : Беларусь, 2007. - 159 с.
Пастуту 01.06.2019
CRIME AND FRAUD IN TRADE RELATIONS BETWEEN THE POLOTSK AND THE HANSEATIC LEAGUE OF THE XIIIth - EARLY XVIth CENTURY
U. LOBACH
The article discusses various methods of fraud, as well as criminal offenses in the field of international
trade between Polotsk and the cities of the Hanseatic League. Throughout the history of trading relationships,
the most characteristic crimes have been robbery, theft, manipulation of weights, evasion of the return of monetary debts and commodity loans, falsification of goods and illegal trade, as well as counterfeiting.
Keywords: Polotsk, the Hanseatic League, trade, crime, fraud, goods, money.
