CC BY
5УДК 94(476) "9/13"
КНЯЖАЦКАЯ УЛАДА НА БЕЛАРУСК1Х ЗЕМЛЯХ IX - ПЕРШАЙ ПАЛОВЫ XIII СТАГОДДЗЯ У БЕЛАРУСКАЙ I РАС1ЙСКАЙ Г1СТАРЫЯГРАФ11
Ю.М. КЕЖА (Полацт дзяржауны утвератэт)
Разгледжаны асноуныя працы беларусюх i расшсюх гюторыкау XVIII - пачатку ХХ1 стагоддзя, прысвечаныя даследаванню працэса станаулення i развщця дзяржаyнасцi i княжацкай улады на беларусюх землях у кантэксце nалiтычнай гiсторыi i дзяржаунага ладу Старажытнай Рус IX - першай паловы XIII стагоддзя. Псторыя станаулення iнстытутаy палтычнай улады - аб 'ект шматгадовых, складаных дыскусш. У розныя перыяды кнавання расшскай i беларускай гiстарычнай навук тстытут княжацкай улады разглядауся пад рознымi пунктамi погляду у залежнасцi ад грамадсюх прыярытэтау перыяду, у яюм працавалi даследчыю, яго сацыяльных, палтычных i эканмiчных складнкау.
Праблема станаулення i развiцця княжацкай улады на землях усходшх славян - адна з найбольш актуальных у айчыннай i замежнай пстарыяграфп. Разгляд гэтага пытання у працах псторыкау дазваляе сфармуляваць асноуныя палажэнш i характарыстык1 сацыяльна-палпычнага ладу на старажытнарусшх землях, прааналiзаваць традыцыi вывучэння працэсау зараджэння, станаулення i эвалюцьп дзяржаунай улады.
Пытанш эвалюцыi i палiтычнай прыроды старажытнарускай дзяржаунасщ сыходзяць сваiмi кара-нямi у першыя леташсныя зводы, а першыя працы, прысвечаныя гэтаму пытанню, пачалi з'яуляцца у XVIII стагоддзi. Расiйская riстарыягpафiя XVIII - першай паловы Х1Х стагоддзя па асноуным сваiм зме-сце i прадмету даследавання з'яулялася манарх1чнай. Пачатак рускай гiсторыi быу звязаны з легендарным запрашэннем Рурыка з братамi, змешчаным у "Повести временных лет" пад 862 годам. Палггычная псторыя гэтага часу разглядалася скрозь прызму дзейнасцi князёу як асноуных носьбiтаУ дзяржаунай улады. Згодна з асноуныЕШ пстарычныЕШ канцэпцыямi гэтага перыяду, у Старажытнай Руа iснавала ма-нархiчнае, самадзяржаунае прауленне. Выключэнне рабiлася тольк1 для Ноугарада. Псторыя усходнесла-вянск1х зямель зводзшася да гiсторыi развiцця манархii: яе з'яулення (са смерцю братоу Рурыка) i драб-лення (са смерцю Яраслава Мудрага, або Мсцiслава Вялжага). Падобныя уяуленнi аб "шеускай манархп" i "наугародскай рэспублiцы" у расшскай пстарыяграфп iснавалi да 40-х гадоу XIX стагоддзя.
Яскравым прадстаУнiком манархiчнага напрамку у расiйскай гiстарычнай навуцы з'яуляуся В.Н. Тащшчау. Яго праца "История Российская с самых древнейших времён" была апублжавана у 1768 годзе. Асноуныя палажэнш гэтай працы зводзяцца да атаясамлення развщця шстытута княжацкай улады у Старажытнай Руа з развщцём манархii. Кожную праяву вечавой актыунасцi гараджан Тацiшчау разглядау або як агульнанародную раду князя, або як мяцеж. Адносна пытання спадчыннага княжацкага валодання В.Н. Тащшчау лiчыу, што дакладна усталяванага набыцця княжацкага пасада у Старажытнай Руа не было. Спадчыншк вызначауся рознывш спосабамi: па завяшчаннi вялiкага князя, па старэйшын-ству у родзе, пры агульнанароднай падтрымцы, або набыццё пасада было звязана з "коварством" князёу [1, с. 53]. Развiццё вечавой актыунасцi В.Н. Тащшчау звязвау з заняпадам вялжакняжацкай улады. Псто-рык крытыкавау дзяржауны лад Ноугарада, Пскова i Полацка, лiчачы, што гэтыя гарады: "учиня собственные демократические правительства, також власть великих князей уничтожили" [1, с. 68].
Трэба адзначыць, што для даследавання псторып беларусшх зямель праца В.Н. Тацiшчава каштоу-ная тым, што яна стала амаль адзiным паведамленнем, з якога можна даведацца аб змесце пстарычных крынщ, як1я не захавалiся да нашага часу. У прыватнасщ, шэраг гiсторыкаУ лiчаць, што В.Н. Тащшчау мог карыстацца згубленым Полацк1м леташсам. Але, тым не меньш, да сведчанняу гэтага гiсторыка трэба адносщца насцярожана. Буйнай крынiцазнаучай памылкай В.Н. Тащшчава было прызнанне 1ааш-маускага летапiсу крынiцай, якае мае больш ранняе паходжанне у параунаннi з "Повестью временных лет". Але гэты леташс быу складзены у XVII стагоддзi i утрымлiвае мноства легенд пра старажытную псто-рыю славян i выдуманых князёу [2, с. 315].
Тащшчау быу адным з першых псторыкау, як1 зрабiу спробу перыядызацып гiсторыi Полацкага княства. Псторык вызначыу тры асноуныя перыяды: мясцовага княжэння; вечавы лад у Полацку; зна-ходжанне княства у складзе Вялiкага Княства ЛiтоУскага. Апiсваючы станауленне мясцовых княжэнняу у землях усходшх славян, В.Н. Тащшчау адносна Полацка паведамляе: "Полоцкое, издревле относилось к Великой Руси, но Владимир I, отдав оное сыну Изяславу, отделил, и появилось первое местное княжение, от которого удельные были: Минское, Витебское, Двинское, в Кокенгаузе, Изяславльское и Дручевское" [1, с. 105]. Таим чынам, В.Н. Тащшчау вылучае мясцовае княжэнне у Полацку з часоу 1зяслава Уладзiмiравiча i далейшае яго развщцё як вечавую рэспублiку. Разглядаючы асвятленне псторып Узаемаадносiн пашж полацкiмi i кiеускiмi князямi, В.Н. Тацiшчау ашсвау iх як спрадвечную варожасць [1].
У параунанш з В.Н. Тащшчавым, М.М. Карамзш у працы "История государства Российского" больш дэталёва паказывае развiццё грамадскага ладу, традыцьп i звыча1, складзеныя у старажытнарусшм грамадстве на аснове спадчыннага права. Паходжанне княжацкай улады на землях усходшх славян М.М. Карамзiн выводзщь ад абмежаванай улады племяннога правадыра, як1 выконвау функцыю абароны ад знешняй небяспекi падчас войнау. У мiрны час шраунщтва было агульнанародным [3]. Далейшы ге-незiс княжацкай улады у бок манархiчнага шравання М.М. Карамзiн звязвае з прызваннем варага Рурыка у 862 годзе. Але таюя паняццi, як "монархия", "единодержавие" i "единовластие", у адпаведнасщ з погля-дамi таго часу не атаясамлявалюя з самауладдзем як абсалютнай уладай аднаго чалавека [4, с. 37]. Спасы-лаючыся на летатсныя звестк1, М.М. Карамзiн вызначыу ролю княжацкай улады у грамадстве i вылучыу ас-ноуныя функцын князёу. На думку гiсторыка, старажытнарусшя князi не только валодалi вярхоунай i судо-вай уладай, але i выконвалi заканадаучыя функцыi [3]. Аднак, здзяйсняючы галоуныя грамадск1я функцш у дзяржаве, улада князя, па М.М. Карамзшу, была абмежавана агульнанародным сходам - вечам. Таксама князь меу раду са сваiмi наблiжанымi людзьмi - дружынай, як1я складал яго "верховный Совет" i з якiмi ён "делился властию" [3, с. 47]. Як адзначае Е.Н. Дзярбiн, М.М. Карамзiн упершыню у расiйскай пстарыягра-фii "старался представить княжескую власть в домонгольской Руси во всем многообразии составляющих ее проблем" [4, с. 38]. Аднак трэба мець на увазе, што яго погляды у цэлым не выходзяць за межы манармч-нага нак1рунку у пстарыяграфи, закладзеныя В.Н. Тацiшчавым i гiсторыкамi-асветнiкамi XVIII стагоддзя.
Разглядаючы псторыю заходнiх зямель Руа, М.М. Карамзiн лiчыу, што полацш князь Усяслау Брачыславiч, маючы прэтэнзii на шеускае княжэнне, пападае у арбiту палиычнай барацьбы памгж дзець-мi Яраслава Уладзiмiравiча. Сцвярджэнне гiсторыка, што Усяслау з'яуляуся законным спадкаемцам вялша-княжацкага стала, дастаткова не абгрунтавана i выклiкае супярэчнасщ.
Палггычная псторыя беларуск1х зямель у працах расiйскiх даследчыкау XVIII - першай паловы XIX стагоддзя разглядалася даволi фрагментарна i была перш за усё звязана з дзейнасцю шеусшх князёу. Полацкаму, Тураускаму, Смаленскаму княствам адводзiлася роля перыферыйных зямель у дзяржаве пад назвай - Юеуская Русь. У гэтай сувязi у дарэвалюцыйныя часы пстарычнае развщцё заходнiх зямель Русi не было самастойным прадметам даследавання. Са з'яуленнем у пстарычных даследаваннях сацыялапч-ных схем, удасканаленнем методык1 навуковых пошукау, пашырэннем аб'екта даследавання гiсторыкi пачынаюць глядзець на развiццё дзяржауных шстытутау i палггычнай сiстэмы як на вышк працяглага i складанага працэсу.
Кнiга маскоускага гiстрыка 1.Д. Бяляева "Рассказы из русской истории. История Полотска или Северо-Западной Руси от древнейших времён до Люблинской унии" была асобна прысвечана псторш Полацкай зямлi [5]. У гэтай працы аутар на1уна лчыу Полацк прыгарадам Ноугарада, поунасцю залежным ад яго. Залежнасць Полацка ад Ноугарада вызначалася, з пункту гледжання гiсторыка, аднолька-вым грамадск1м ладам абодвух гарадоу: "и полочане, как истые новгородцы, только по-новгородски и могли жить" [5, с. 135]. Аутар вылучае Полацкую зямлю сярод iншых зямель Заходняй Русi i адзначае больш высокае грамадскае развiццё полацшх крывiчоУ у параунаннi з дрыгавiчамi i лiтоУскiмi плямёнамi. Псто-рык адзначае залежнасць дрыгавiчоУ i лггоусюх плямён ад Полацка у старажытнарусш перыяд [5]. Згодна з агульным дзяржауным ладам Полацка i Ноугарада, 1.Д. Бяляеу вылучае адзiны для абодвух гарадоу па -дзел грамадства на баяр, купцоу i "чёрных людей" [5, с. 138]. Княжацкая улада у Полацк1м княстве з часоу прызвання Рурыка была залежна ад Ноугарада, i князi полацк1я былi прадстаунiкамi наугародскага князя. У Полацку, паводле 1.Д. Бяляева, згодна з падабенствам палггычных шстытутау, княжацкая улада была залежная ад веча.
Пстарычная канцэпцыя палиычнага развiцця старажытнарусшх зямель, паводле 1.Д. Бяляева, звязана са значнай абмежаванасцю княжацкай улады народным сходам да прызвання варагау. Пасля запра-шэння Рурыка адбываецца узмацненне улады князя праз дзейнасць яго дружыны, якая засяродзiла у сва1х руках функцш суда i к1равання. Узмацненню улады князя i дружыны спрыяла незалежнасць iх ад зямлi [6]. Друпм важным фактарам узмацнення княжацкай улады было прыняцце хрысщянства. Згодна з 1.Д. Бяля-евым, духавенства з'яулялася праваднiком уяуленняу аб святасщ княжацкай улады i паходжаннi яе ад Бога. Заняпад княжацкай улады псторык звязвау з разрастаннем дынастып Рурыкавiчау i неупарадкаванасцю м1жкняжацк1х адносш [6]. Так1м чынам, 1.Д. Бяляеу вызначае грамадска-палггычны лад Старажытнай Рус як земшчыну з абшчынным ладам, вечавым кiраунiцтвам i выбарныгш iнстытутамi палггычнай улады.
У другой палове XIX стагоддзя склалася дзяржауная школа, у вытокау якой стаяу С.М. Салауёу. У працы "Об истории древней России" псторык падрабязна распрацавау схему працяглага працэсу ста-наулення дзяржаунага ладу праз развiццё радавых i сямейных адносiн. Для С.М. Салауёва радавы быт -аснова гарамадах aдносiн у старажытнасцг Галоуны кiраунiк рода павiнен падтры^ваць унутраную не-рухомасць i упарадкаванасць радавой арганiзацыi. "Власть, сила старшего в роду основывалась на согласии младших", - адзначае С.М. Салауёу [7, с. 68]. У асобных выпадках, калi малодшыя браты не па-гаджалiся са старэйшыш, узнiкалi мiжусобныя канфлiкты. У вышку для усталявання грамадскага мiру ра-
давыя старэйшыны павшны былi знайсщ новую сiлу, "посредника в спорах беспристрастного" [7, с. 71]. Так1м прадстаУнiком на уладу, на думку псторыка, мог быць только князь з чужога роду.
Але пасля запрашэння варагау сутнасць i характар княжацкай улады не змяншася. Па-ранейшаму у асноуныя абавязк1 князя уваходзiу збор апалчэння, князь займаецца судовай справай, зборам данiны i дытламатычныЕШ стасункамi, заключае дамовы. Па меркаванш гiсторыка, усталяванню княжацкай улады як сацыяльна-палиычнага iнстытута спрыяла станауленне дружыннай арганiзацыi. Галоуным фактарам тут выступае тое, што дружынши прыуносш у грамадскае асяроддзе новы саслоуны пачатак, у супраць-вагу ранейшаму радавому. Аднак у параунаннi з дружыннай аргашзацыяй Заходняй Еуропы на усходне-славянск1х землях дружынши был у большай ступенi залежныя ад князя, таму што яны не валодалi зям-лёй i iх матэрыяльнае становiшча суцэльна залежыла ад яго. Адпаведна свайму статусу у дружыне ста-рэйшыя мужы (баяры) мелi пэуны уплыу на князя, былi яго дарадцамi. Акрамя дружыны, пасля пры-няцця хрысцiянства уплыу на грамадскае развщцё пачало аказваць духавенства.
З развiццём грамадства слабее радавы лад. У вынiку ён захоуваецца тольк1 у мiжкняжацкiх адно-сiнах. Гiсторык выводзiу значэнне радавых стасункау у Старажытнай Русi на аснове прынцыпу прына-лежнасцi улады усяму роду Рурыкавiчау [7]. Псторык лiчыу, што у параунаннi з Заходняй Еуропай, дзе на працягу X - XIII стагоддзяу бурна развiвалiся феадальныя адносiны, у Старажытнай Русi усе правы i абавязш памiж князямi былi абумоулены радавывш адносiнамi. Пачатак змен у м1жкняжацшх адносiнах С.М. Салауёу звязвау з дзейнасцю Андрэя Багалюбскага. Менавiта гэты князь перанёс палиычны цэнтр усходнеславянсшх зямель з К1ева у Пауночна-Усходнюю Русь, дзе пачалося развщцё адзшауладдзя i дзяр-жауны пачатак канчаткова перамог радавы.
Займаючыся разглядам псторш беларуск1х зямель IX - XIII стагоддзяу, адасобленасць Полацка ад Юева С.М. Салауёу разглядау як вышк асобнага становiшча Iзяславiчау у родзе Рурыкавiчау. У сувязi са смерцю старэйшага сына Уладзiмiра Святаславiча, Ьяслава, яшчэ пры жыцщ бацьк1 (1001), яго нашчадш выключалiся з прэтэндэнтау на шеуси пасад. "Iзгойствам" Iзяславiчау С.М. Салауёу тлумачыць непрымь рымую варожасць полацк1х князёу да нашчадкау Яраслава Уладзiмiравiча [7]. Так1м чынам, С.М. Салауёу -адзiн з першых гiсторыкаУ, хто разглядау адасобленае становiшча полацк1х князёу як вышк выдалення iх ад удзелу у агульным радавым валоданнi Руссю.
Канцэпцыя развiцця княжацкай улады на Рус у адпаведнасцi з тэорыяй барацьбы родавых i дзяр -жауных адносiн, распрацаваная С.М. Салауёвым, аказала вялiкi уплыу на усю наступную айчынную п-старыяграфш, стаушы зыходнай кропкай для яе дзяржауна-юрыдычнага напрамку [4]. Аднак адным з ю-тотных недахопау канцэпцш гiсторыка з'яуляецца немагчымасць выйсцi за межы манарх1чнай тэорыi у даследаваннi развiцця дзяржаунай улады на старажытнарусшх землях.
У другой палове XIX стагоддзя асноуным апанентам С.М. Салауёва выступау В.1. Сергеевiч. З'яуляючыся прадстаУнiком Санкт-Пецярбургскай юрыдычнай школы, В.I. Сергеевiч асноуную увагу надавау даследаванню сацыяльна-палпычнай гiсторыi Старажытнай Руа. Першая вялiкая праца даслед-чыка "Вече и князь" стала адным з найбуйнейшых дасягненняу у расшскай пстарыяграфи.
Асноуныя вытои яго даследаванняу зводзяцца да "договорной теории" палпычнага ладу на землях Старажытнай Русi. Згодна з гэтай тэорыяй, на усёй прасторы стараж^ггнаруск1х зямель у часы князёу Рурыкавiчау i да татара-мангольскага нашэсця iснавау адзшы палтычны лад, яш заключауся у функцыяна-ваннi народных сходау - веча [8]. На думку даследчыка, характар веча праяуляуся у слабасцi княжацкай улады i усемагутнасцi асабiстай свабоды [8]. Нягледзячы на зменлiвасць вечавых сходау, яны, як лiчыу В.I. Сергеевiч, адыгрывалi галоуную ролю у палиычным жыцщ. Кампетэнцыя i функцыi веча былi амаль неабмежаваныя. У параунаннi з вечам, князь - стабшьны шстытут палиычнай улады, але ён яшчэ не мае досыць развиых рычагоу к1равання. У яго няма стабшьнага апарату к1равання. Тыя людзi, яшя выкон-ваюць яго распараджэннi, нават не звязаныя з iм пазямельнай сувяззю, якая надае трываласць феадаль-ным адносiнам [9]. У гэтай сувязi Узаемаадносiны памiж вечам (якое, паводле В.! Сергеевiча, з'яулялася народным органам шравання) i князем будавалюя па прынцыпу дамовы - "ряда". Як адзначае даследчык, заключэнне "ряда" з князем з'яулялася абавязковай умовай любога княжэння [8].
У мiжкняжацкiх адносiнах князi таксама кiравалiся дамовамг Сродкамi для заключэння мiжкня-жацшх дамоу з'яулялiся княжацкiя з'езды, але яны не мелi абавязковага характару. Калi памiж князямi не было згоды, яны знаходзiлiся у стане варожасщ цi вайны. Але гэта не датычылася адносiн памiж князямi-сынамi i князем-бацькам, як1я вызначалiся сямейным правам. З'яуляючыся асноуным апанентам С.М. Салауёва, В.! Сергеевiч не падзяляу яго думку аб тым, што старажытнарусшя воласцi з'яуля-люя агульным спадчынным валоданнем Рурыкавiчау. Згодна з высновамi В.I. Сергеевiча, княжэнш не даставалiся у спадчыну князям, а здабывалiся iмi [9].
Таюм чынам, у аснове грамадска-палиычнай Сстэмы старажытнарусшх зямель В.I. Сергеевiч бачыу дамоуныя адносiны. Пры аднабаковым юрыдычным разглядзе сацыяльна-палпычных iнстытутау Старажытнай Руа, без улшу усiх з'яу грамадскага жыцця, яго метады i атрыманыя вынiкi аказалi вялiкi
уплыу на далейшае развщцё даследаванняу палиычных шстытутау усходнеславянскiх зямель, у прыват-насцi на яе дзяржауна-юрыдычны нак1рунак.
У канцы Х1Х стагоддзя з'явiлiся першыя абагульняючыя працы аб старажытнарусшх княствах на тэрыторьп Беларусi. Гiсторыкi М.В. Доунар-Запольсш i У.Е. Данiлевiч з'яулялюя выхаванцамi навуко-вай школы шеускага прафесара У.Б. Антановiча. 1х працы аказалi значны уплыу на фармiраванне нацы-янальнай накiраванасцi у даследаваннях палиычнай псторып беларуск1х зямель.
У канцы Х1Х стагоддзя грунтоуную працу, прысвечаную псторып княствау Полацкага i Турау-скага, натсау М.В. Доунар-Запольсш. У працы "Очерк истории Кривической и Дреговической земель до конца XII столетия" аутар звярнуу увагу, што згодна з паведамленнем летатсау iснавалi племянныя княжэннi у крывiчоУ i дрыгавчоу. Княжацкая улада у гэтых плямёнах выйшла з абшчыны. На думку да -следчыка, пасада князя як вярхоунага прадстаyнiка абшчыны была выбарнай i абмежаванай племянным вечам [10]. Развiваючы тэму вечавых сходау, М.В. Доунар-Запольсш сцвярджае, што асаблiвую моц веча атрымала у Полацкай зямлi. Ён адзначае, што рэзвдэнцыя полацкага князя XII стагоддзя знаходзшася па-за горадам, у Бельчыцах, дзе побач з князем знаходзшася яго дружына [10]. Пры падабенстве дзяржаунага ладу Ноугарада i Полацка, псторык адзначае, што наугародсшя князi у параyнаннi з полацкiмi знаходзь лiся у лепшым становiшчы. Наугародсшя князi паходзiлi з роду Яраславiчаy i пасля выгнання маглi знай-сцi сабе прытулак у шшым княстве. Полацк1я князi, як паведамляе М.В. Доунар-Запольсш, "были совершенно отделены от остальной Руси, защиты искать было не у кого, уделов тоже; если они теряли стол в Полоцкой области, то должны были скитаться без княжения в чужих землях" [10, с. 67 - 68].
Доунар-Запольсш адмауляе варажскае паходжанне Рагвалода, выдвп-аючы гшотэзу, што гэты князь быу нашчадкам мясцовых князёу. Таксама ён адмауляе скандынаускае паходжанне леташснага князя Тура, лiчачы паведамленне аб iм народным паданнем [10].
Даследчык адзначыу, што князь Святаполк Яраполкашч, як1 пэуны час княжыу у Тураве, набiраy апалчэнне у гэтым княстве i карыстауся падтрымкай мясцовага насельнiцтва [10]. Гiсторык звяртае увагу на перыяд княжэння Усяслава Брачыслаича. На яго думку, Полацкае княства часоу Усяслава дасягнула пiка сваёй магутнасщ. Гэтаму спрыяла, на думку аутара, знаходжанне улады у руках аднаго князя [10].
Доунар-Запольсш вызначыу асноуныя фактары, як1я спрыял драбленню зямель на асобныя удзе-лы, адзначаючы, што для разгляду удзельна-вечавога перыяду недастаткова вызначаць тольк1 адну пры-чыну, як гэта рабш гiсторыкi да яго [10]. Згодна з высновамi навукоуца, з другой паловы XII стагоддзя княжацкая улада у землях становiцца вотчынай асобных княжацк1х лiнiй.
У пачатку XX стагоддзя М.В. Доунарам-Запольсшм была натсана асобная работа, прысвечаная арганiзацыi улады на землях Старажытнай Русi, у тым лiку i беларуск1х - "Политический строй Древней Руси. Вече и князь". У пачатку разгляду асобнай главы, прысвечанай княжацкай уладзе, Доунар-Запольсш мае рацыю, калi адзначае, што "к строю древних государств нельзя прилагать той мерки, которою мы определяем государственное устройство нынешнего времени" [11, с. 33]. Ташм чынам, псторык не разглядае палггычныя шстытуты IX - XIII стагоддзяу скрозь прызму палиычных рэалш пачатку XX стагоддзя, як гэта часта рабшася да яго.
У працы псторык падрабязна вызначыу i ахарактарызавау асабктыя якасцi, якiмi павшен валодаць князь, каб знайсцi падтрымку у грамадстве. Да галоуных функцый князя даследчык адносiць судзебную дзейнасць i падтрыманне унутранага спакою у дзяржаве. У кампетэнцыю князя уваходзша дзейнасць па заключэнню дамоу i саюзау з iншымi князямi. Князь мог аб'яуляць вайну цi заключаць мiр. Асаблiвую ролю адыгрывае князь у справе абароны ад знешняй агрэсii. На думку даследчыка, без князя нельга было весцi ваенную справу, бо пры адсутнасцi князя на полi бою яго войска было асуджана на паразу [11].
Адзаначаючы, што ужо на першапачатковым этапе юнавання старажытнарускай дзяржавы улада князя была значна абмежаванай, псторык лiчыy, што канчатковае аслабленне княжацкай улады звязана з дзейнасцю веча, якое набiрае моц з сярэдзшы XII стагоддзя. Тым не меньш М.В. Доунар-Запольсш адзначыу неаднароднасць вечавой актыунасщ на старажытнарусшх землях. У Пауночна-Усходняй Русi княжацкая улада была моцнай i амаль неабмежаванай. У сваю чаргу, перавага веча над князем у палиыч-ным жыцщ знайшла сваё адлюстравенне у Полацкай i асаблiва Наугародскай землях. "В конце древнерусского периода выработалось несколько типов княжеской власти, разница между которыми заключалась в степени силы веча и отдельных элементов общества, из которых оно состояло" [11, с. 42].
Разглядаючы дзейнасць княжацкага савета, М.В. Доунар-Запольсш адзначае, што на першапачатковым этапе развщця дзяржаунасщ на землях усходшх славян княжацкiмi дарадцамi был прадстаушш яго старэйшай дружыны. Даследчык парауноувау iх з major domus франкскага двара [11, с. 46]. На яго думку, з часоу Уладзiмiра Святаславiча адбываецца пашырэнне кола княжацк1х дарадцау. Таксама у працы падрабязна разгледжана дзейнасць княжацкай адмшстрацып, яе асноуныя функцып i абавязкi [11].
Гiсторык У.Е. Данiлевiч у сваей працы "Очерк истории Полоцкой земли до конца XIVстолетия" у адрозненне ад расшсшх навукоуцау па-iншаму ставiцца да асобы Усяслава Брачыславiча: "В его (Усяслава - Ю. К.) время слава и могущество Полоцкой земли достигли высших пределов своего раз -
вития" [12, с. 70]. Асобную увагу Данiлевiч надае перыяду, як1 наступае пасля смерцi Усяслава (пасля 1001 г.), i характарызуе гэты перыяд як удзельна-вечавы [12]. Як пазначае псторык, "При Всеславе и его предшественниках Полоцкая земля была соединена в одних руках, разделения на уделы еще не существовало, а потому многия явления удельно-вечеваго периода, которыя уже давали себя чувствовать в других русских землях, были еще неизвестны Полоцкой земле" [12, с. 72]. Таим чынам, згодна з аутарам, палиычная раздробленасць, якая пачалася на землях пауднёвай Руа фактычна пасля смерщ Яраслава Уладзiмiравiча (1054), на землях Полацкага княства пачалася на паустагоддзе пазней. Данiлевiч адзна-чыу асобную спецыфiку вывучэння гiсторыi сярэдневяковай Полаччыны - iзаляванае палажэнне Полацкага княства абумовша пэуныя адносшы да яго з боку летатсцау: "они (летапiсы - Ю. К.) сообщают еще редкие сведения о Полоцкой земле до конца XII столетия, но затем она почти совершенно исчезает со страниц русских летописей, и только около половины XIV в. начинают появляться в летописях кое-какие известия о ней..." [12, с. 13]. У даследаванш У.Е. Данiлевiча прадстаулена падрабязная рэканструк-цыя палиычнай псторып рэпёна, асобная увага нададзена полацка-лиоусшм адносiнам.
Грунтоуную працу "История Смоленской земли до начала XV столетия", якая ахоплiвала i сучасную Усходнюю Беларусь, выдау П.В. Галубоусш. Даследуючы грамадск1 лад Смаленскай зямлi, вучоны адзначае, што аргашзацыя улады гэтага княства выцякала з абшчыннага пачатку, якое "было у смоленских Кривичей господствующим" [13, с. 212]. Таксама, разглядаючы узаемаадносiны памiж князем i вечам, гiсторык лiчыць, што iмкненне народнага схода захаваць за сабой права вярхоунага суда з'яуля-лася адной з галоуных прычын барацьбы памiж гэтымi паттычныш шстытутамг Асобныя абшчыны Смаленскай зямлi захавалi за сабой права суда над сваiмi членамi нават пасля фармiравання княжацкай улады. Для ажыццяулення суда абшчыне было неабходна заплацiць князю гадавую вiру [13].
Аналiзуючы заканадаучую дзейнасць органау улады, П.В. Галубоусш адзначае, што "с незапамятных времён, как только запомнит история, кривицкое вече является главным хозяином во внутренних делах" [13, с. 213]. Веча, якое з'яулялася органам вярхоунага шраунщтва у княстве, захоувала за сабой права у выбары князя i пазбаулення яго пасады. Без веча немагчыма устанауленне данiны, дараванне зямлi або надзяленне асобнымi прывiлеямi.
Барацьба пам1ж князем i вечам, адзначае П.В. Галубоусю, праходзiць праз усю псторыю Смаленска. Асаблiва вострая барацьба прыпадае на перыяд княжэння Рамана i Давыда Расцiславiчау. Раман Расць славiч яшчэ iмкнуУся падтрымлiваць добрыя адносшы з вечам, як гэта рабiу яго бацька Расщслау Мсщс-лавiч, яш, па словах гiсторыка, "умел соблюдать права веча, что видно из уставной грамоты 1151 года" [13, с. 219]. Але пры Давыдзе справы пагоршылiся. Неразуменне пам1ж князем i вечам прыводзiла да уз-броеных сутычак.
На думку Галубоускага, князь з'яуляецца прадстаУнiком усёй зямлi. Даследчык вылучае яго асноу-ныя функцыг дыпламатычную (заключэнне дагаворау, прыняцце паслоу), судовую i вайсковую, дзе князь з'яуляецца краушком народнага апалчэння. Але псторык роб^ заувагу, што апалчэнне не заусёды удзель-нiчае у ваенных мерапрыемствах князя [13]. Ваенныя мерапрыемствы смаленск1х князёу, як1я былi вы-клжаны не iнтарэсамi усёй зямл^ а асабiстымi мэтамi, ажыццяулялюя только з дапамогай княжацкай дру-жыны, без падтрымк народнага апалчэння. Даследчык вызначыу асноуныя даходы, як1я атры^вау князь за выкананне судовай справы, за атрыманне гандлёвых падаткау, збор данiны з гарадоу [13].
ВялЫ уклад у даследаванне палиычнай структуры дамангольскай Русi унёс А.Е. Праснякоу. Яго погляды на станауленне i характар княжацкай улады на землях Старажытнай Русi знайшлi сваё адлю-страванне у магiстарскай дысертацып "Княжое право в Древней Руси" i працы "Лекции по русской истории" [14; 15]. Згодна з погладамi А.Е. Праснякова, князi на Русi не знайшлi гатовага укладу гара-давых абласцей i народнага войска, але сам гэты лад склауся дзякуючы арганiзаваным намаганням князёу i iх дружын [14]. У сваёй дысертацыi вучоны распрацавау тэорыю "княжого права", згодна з якой адным з найважнейшых напрамкау дзейнасцi князёу было стварэнне побач са звычайна-прававыЕШ са-юзамi членау племенi адмысловага саюза княжай абароны, у як1 уваходзш княжацк1я дружыншк1 i на-сельнщтва княжацк1х вёсак. Псторык лiчыу, што княжацкая абарона была агульнапстарычнай з'явай ва уСх еурапейскiх народау [14].
У сва1х даследаваннях А.Е. Праснякоу не пагаджаецца з С.М. Салауёвым i В.I. Сергеевiчам у пы-таннях княжацкага уладання. Вучоны лiчыу, што Рурыкавiчы ажыццяулялi уладу згодна з прынцыпам вялiкай непадзельнай сямЧ. Права на княжэнне у кожнай воласцi набывалася спадчынным валоданнем воласщ па бацьку, згодна з сямейным правам. Так1м чынам, раздрабленне Юеускай дзяржавы вучоны звязвау з сямейна-бацькоусшм правам, якое прадугледжвала падзел бацькоускай маёмасцi памiж сы-намi [14]. Псторык не разглядае княжацкую уладу у Старажытнай Русi як уладу аднаго князя або як калектыуную уладу некальк1х князёу. Вучоны лiчыу, што князь падзяляу вярхоуную уладу разам з ве-чавой абшчынай. Князь заключау дагавор з народным сходам, яш быу замацаваны узаемным крыжа-цалаваннем. Так1м чынам, на думку даследчыка, народ у асобе веча з'яуляуся галоунай падтрымкай
князя. Асноуныя функцын князя, яшя ён павшен выконваць перад народным сходам, - знешняя абарона i падтрыманне унутранай бяспек1 [14].
Даследаванш А.Е. Праснякова былi прадуктыунымi для свайго часу, але з прычыны спецыфiчнага развiцця расiйскай пстарычнай навук1 пасля 1917 года яны не значна пауплывалi на далейшыя пакаленнi даследчыкау [16, с. 11]. Ужо у "Лекциях по русской истории", апублжаваных пасля смерцi псторыка у 1938 - 1939 гадах, А.Е. Праснякоу адмовiуся ад ранейшых поглядау i вярнууся да фармалiзаваных схем яго папярэднiкау [15].
Значнай падзеяй у пстарыяграфи Беларусi стала праца У.М. 1гнатоускага "Каротш нарыс Ясто-рьи БеларусГ', якая нашсана з нацыянальных пазiцый. У ёй даволi падрабязна характарызуецца псторыя Беларуа у "полацк1 перыяд" IX - XIII стагоддзяу. Полацкае княства у гэтай працы разглядаецца як асоб-нае княства, якое мае статус незалежнай дзяржавы у палиычных, эканамiчных i культурных адносiнах. Каб вызначыць гэты асобны статус княства у параунаннi з астатнiмi землямi Старажытнай Русi, аутар выкарыстоувае назву "Полацкая Русь" [17], тым самым ён супрацьпастауляе "Русь Полацкую" "Рус Шеускай". У разглядзе падзей "данарманскага" перыяду (да 862 г.) ^натоусш выказвае думку, што да летатснага запрашэння варагау у Полацку iснавала свая крывiцкая дынастыя князёу [17, с. 34]. Даслед-чык пры разглядзе пытання пра аргашзацыю улады у Полацк1м княстве у адносiнах да князя i веча пазна-чае наступнае: "князь быу прадстаутком мясцовай родапляменнай знацi i быу, таюм чынам, элементам мясцовым. Кожная воласць юравалася з боку устаноуча-заканадаучага - вечам, а з боку выканаучага -князем" [17, с. 34]. Псторык ^натоусш - адзш з першых беларусшх навукоуцау, яш дакладна вызначыу нацыянальную нашраванасць сва1х прац i паказау, што беларусш народ - гэта не только аб'ект гiсторыi, залежны ад волi суседнiх народау, але i творца сваей гiсторыi, гаспадар свайго лёсу.
Савецкая riстарыягpафiя выпрацавала некальш новых падыходау наконт генезiсу усходнеславян-скай дзяржаунасцi. Найбольшае распаусюджанне атрымала думка, згодна з якой Старажытнаруская дзяр-жава з'яулялася прадуктам класавага грамадства, сфармiравалася у форме раннефеадальнай манархii, а у XII стагодда распалася на незалежныя або паузалежныя княствы [18]. Калi у дарэвалюцыйнай пстары-яграфii, у прыватнасцi у працах В.I. Сергеевiча, iснавала думка, што княжацкая улада з'яулялася народ -най уладай, а князь быу органам веча i абшчыны, то у савецкай пстарыяграфи сцвярджалася, што князь быу прадстаутком улады старажытнарускай знацi, абараняу яе класавыя iнтарэсы. Псторыя старажытна-руск1х княствау XI - XII стагоддзяу прадстаулена як псторыя феадалiзма на землях Усходняй Еуропы, а дзяржауны лад разглядауся як раннефеадальная манархiя, дзе, на думку Б.Д. Грэкава, князь ажыццяуляу перш за усе штарэсы баярскага класа [18]. Грэкау распрацавау феадальную канцэпцыю грамадскага раз-вщця усходнiх славян у IX - XIII стагоддзях. У сва1х працах ён даказвау, што ва усходтх славян, як i у германцау, разлажэнне першабытнаабшчыннага ладу прывяло да развщця феадальных адносiн. Таму у VI - VIII стагоддзях панавау дафеадальны лад, а у IX - пачатку XII - феадальны. Гiсторык сцвярджау пра далучэнне Полацка да Кiева князем Уладзiмiрам у 980 годзе, пра аутаномш Полацкай зямлi i пачатак барацьбы з Юевам пры князе Брачыславе Усяславчы [18].
Псторыя западных зямель Старажытнай Руа з выкарыстаннем пiсьмовых крынщ i даных археало-гii выкладзена маскоусшм гiсторыкам i археолагам Л.В. Аляксеевым у грунтоунай манаграфii "Полоцкая земля в IX - XIII вв.: Очерки истории Северной Белоруссии" [19]. Псторыя зямель Смаленскага княства прадстаулена у працы "Смоленская земля в IX - XIII вв.: Очерки истории Смоленщины и Восточной Белоруссии" [20].
Даследчык Л.В. Аляксееу пагаджауся са скандынаусшм паходжаннем першага вядомага полацкага князя Рагвалода, адзначаючы, што Рагвалод захапiу Полацк у 60 - 70 гады X стагоддзя, нягледзячы на тое, што крынщы не пацвярджаюць укняжэнне Рагвалода у Полацку шляхам яго захопу. Гiсторык пра-панавау сваю версш ажыццяулення улады Усяславам Брачыславiчам у час яго шеускага княжэння: "Нам важно, что в период киевского княжения Всеслав Полоцкий был полновластным великим князем, судившим и рядившим в своих новых владениях по своему усмотрению" [19, с. 248].
Зыходзячы з паведамленняу леташсау, Л.В. Аляксееу вызначае свой погляд на размеркаванне удзе-лау пасля смерцi Усяслава Полацкага памiж яго сынамi, вызначае асноуныя напрамю палтычнай арыента-цып полацк1х князёу. На яго думку, сын Усяслава, менсш князь Глеб, з'яуляуся актыуным членам анты-манамахаускай партыi, з главой якой - Сятаполкам Ьяслашчам - яго звязвалi роднасныя сувязi праз жонку.
Аналiзуючы палпычную псторыю Полаччыны у перыяд феадальнай раздробленасщ, даследчык адзначыу, што уключэнне Полацкай зямлi у агульнарускую палiтыку XII стагоддзя прыводзщь да паль тычнай залежнасцi полацк1х князёу ад розных пауднёварусшх палиычных партый [19, с. 252].
Псторык звярнуу увагу на асаблiвасцi княжацк1х iмён. Ён вызначыу, што кнм давалi iмёны сваiм сынам не выпадкова, што асаблiва адлюстравалася у XII стагоддзi. У гэты час драбленне Старажытнай Руа на удзелы выклжала барацьбу за княжэнне, у як1м патрабавалася паказаць прамое паходжанне ад тых ц
шшых продкау. Кожны княжацк1 род меу тады сваю групу характэрных iмен. Не быу у гэтым сэнсе вы-ключэннем i род полацк1х Ьяслаычау [19].
Вучоны прапанавау свой погляд на паведамленнi В.Н. Тацiшчава наконт падзей полацкай псто-р^11. Паведамленне аб наведваннi Уладзiмiрам Манамахам Смаленска з мэтай "рассмотрения несогласий и усмирения полоцких князей', якое Тащшчау адносiць да 1121 года, Л.В. Аляксееу атаясамляе як васаль-ную залежнасць князёу Полацкай зямлi ад Уладзiмiра Манамаха [19, с. 258]. Трэба адзначыць, што акра-мя звестак В.Н. Тацiшчава, гэтае паведамленне нвдзе не згадваецца, таму яе пстарычная даставернасць выклiкае сумненш [21]. Так1м чынам, Л.В. Аляксееу, разглядаючы узаемаадносшы памiж полацкiмi i ш-еускiмi князямi у першай палове XII стагоддзя, характарызуе iх як адносiны васалiтэта - суверыниэта. На яго думку, пасля перамог каалiцый пауднёварусюх князёу i рабавання Полацкай зямлi пытанне аб кан-дыдаце на княжацк1 стол у Полацку залежыла ад раскладу дамоуленасщ пам1ж княжацкiмi групоУкамi ВольгавiчаУ i Манамахавiчау, але князь у Полацку павшен быць мясцовым, бо даследчык адзначае, што немясцовыя князi нiколi доуга у горадзе не затрымл!вал!ся [19].
Падзеi сярэдзiны XII стагоддзя, калi у Полацку актыуна праяуляе сябе веча, Л.В. Аляксееу разгля-дае як супрацьстаянне Расцiслава з баярствам, якое узначальвала вечавыя сходы i было у саюзе з прад-стаунiкамi царквы [19]. Аналiзуючы палиычную псторыю Полаччыны другой паловы XII стагоддзя, п-сторык адзначае залежнае становiшча полацкiх князёу ад палпычных груповак пауднёварусюх князёу, раскол Полацкага княства на асобныя части са сваiмi спадчынныш князямi i далейшае узмацненне фе-адальнай раздробленасщ у Полацкай зямлi з паступовым падпарадкаваннем яго Лiтве [19].
У кшзе "Смоленская земля в IX - XIII вв.: Очерки истории Смоленщины и Восточной Белоруссии", даследуючы сацыяльна-палиычную структуру Смаленскай зямлi, аутар адзначае, што смаленсю князь Расщслау Мсцiславiч, не жадаючы драблення княства, як у Полацкай зямл!, вылучыу сыноу Рурыка i Давыда, даушы !м княжацк1я валоданнi у Пауднёвай Рус!, а Смаленск атрымау старэйшы сын Расцiслава, Раман. Таим чынам, Расщславу на пэуны час удалося захаваць адзшства Смаленскай зямл! [20].
Анал!зуючы асноуныя функцып князя у Смаленскай зямл! Л.В. Аляксееу вылучае яго дыпламатыч-ную дзейнасць. Князь прадстауляе вышэйшую судовую шстанцыю (у тым л!ку сямейнае ! шлюбнае права), таксама у кампетэнцыю князя уваходзш усе цяжбы з шшаземцам! Акрамя судовай дзейнасщ, асноуным абавязкам князя з'яулялася ваенная справа. У функцып князя уваходз!у збор апалчэння, але тут Аляксееу пагаджаецца з П.В. Галубоусшм у тым, што княз! рабш гэта згодна з дынастычным! меркаванням!, ! апалчэнне магло князя не падтрымаць [20].
Даследуючы узаемаадносшы князя ! веча, Л.В. Аляксееу не пагаджаецца з П.В. Галубоусшм у пы-танш рол! ! функцый гэтага органа улады у перыяд першай паловы XII стагоддзя. На думку маскоускага псторыка, у перыяд Расщслава веча яшчэ не было моцным, ! яно не вырашала п^гтанняу аб заснаванш ет-скапи у Смаленску. Таксама яно не выконвала заканадаучыя функцып, як гэта сцвярджау П.В. Галу-боусш. Паводле Л.В. Аляксеева, веча у Смаленску наб!рае моц у другой палове XII стагоддзя ! з гэтага часу падзяляе разам з князем вярхоуную уладу у княстве [20].
У 2006 годзе была выдадзена грунтоуная праца Л.В. Аляксеева "Западные земли домонгольской Руси", у якой абагульняюцца дасягненш рускай ! беларускай археалогп у вывучэнш псторып заход!х зя-мель Старажытнай Рус! IX - XIII стагоддзяу. Анал!з археалапчных ! тсьмовых крынщ дазваляе вылу-чыць асабл!вую дружынную стадыю, якая звязана са станауленнем княжацкай улады - "гнёздовский этап Руси ". Гэтая стадыя абумовша у заходнеруск1х землях параунальна ранняе развщцё дзяржаунасщ з характерным! рысам! эканомш ! культуры [22; 23].
Вялжае значэнне для развщця пстарычнай навук1 у даследаванш беларусшх зямель ранняга сярэд-нявечча зраб!у Г.В. Штыхау. У сваёй першай грунтоунай манаграфи "Древний Полоцк: IX - XIII вв." аутар вызначае асноуныя функцыи князя ! яго сувязь з дружыннай аргашзацыяй [24]. У працы "Города Полоцкой земли" даследчык характарызуе перыяд станаулення дзяржаунай улады у Полацкай зямл! IX - XI стагоддзяу як дружынны перыяд, адзначаючы, што першыя летатсныя "княжения" палачан узы-ходзяць да палпычных аргашзацый эпох1 ваеннай дэмакратып [25]. Штыхау вылучае адну з гшотэз уз-шкнення гарадоу у Падзвшш як вышк працэсу калашзацып ! усталявання даншы у гэтым рэпёне. Гарады, на думку Г.В. Штыхава, з'яулялюя цэнтрам збора даншы ! яе размеркавання. Згодна з псторыкам, к1руе гэтым працэсам князь з дапамогай сваёй дружыны [25].
Даследуючы ролю веча у палиычным жыцщ, на думку Г.В. Штыхава, з канца 20-х гадоу XII стагоддзя князь у Полацку запрашауся вечам, ! княжацкая улада была значна абмежавана у сва!м аб'ёме ! функцыях. Узмацненне веча сведчыць аб адасабленш Полацка ад астатшх зямель Старажытнай Рус! [24]. Анал!зуючы ролю ! функцып княжацкай улады у грамадска-палпычным жыцщ княства, вучоны роб!ць слушную выснову аб !снаванн! у Полацку абрада насталавання князя - прыкмета набыцця князем стала. "Важной особенностью выборности князя в Полоцке серединыXII вв., - адзначае Г.В. Штыхау, является ограничение выбора узким кругом полоцкой линии князей" [24, с. 16].
Псторык вызначыу значэнне летатснага паняцця "волость", атаясамлiваючы яго з паняццем "власть": "в X веке "власть (волость) в Полоцке" и "Полоцкая земля" - понятия равнозначные" [25, с. 28]. На яго думку, "волостью" называлася тэрыторыя, якая знаходзшася пад чыёй-небудзь уладай, адзначаючы, што тэрмiн "князя волость" ужывауся для абазначэння тэрыторыi асобных княствау [25].
У працы "Древний Полоцк: IX - XIII вв." псторык падрабязна прааналiзавау узаемаадносiны князя i веча. На яго думку, веча ажыццяуляла кантроль за дзейнасцю князя i здзяйсняла вышэйшы суд. Але пры усiх супярэчнасцях i канфлiктах, як1я iснавалi памiж двума органаш палиычнай улады, даследчык лiчыць, што веча абмяжоувала княжацкую уладу, але не знiшчала яе [24]. Парауноуваючы арганiзацыю улады у Полацшм i Наугародсшм княствах, на думку псторыка, у Полацку, у адрозненне ад Ноугарада, не склалася спрыяльных умоу для лiквiдацыi княжацкай улады: "Существование особого полоцкого князя было обязательным и традиционным условием государственного устройства Полоцка" [24, с. 20]. Навуковец П.В. Штыхау меу рацыю, калi лiчыу, што полацкае веча не мела развггага iнстытута прадстау-нiчай улады, каб iснаваць без князя, што абумоУлiвала палиычны дуалiзм у княстве [24].
Даследаваннем псторып i культуры Тураускай зямлi IX - XIII стагоддзяу займаецца гiсторык i ар-хеолаг П.Ф. Лысенка. У працах "Дреговичи", "Туровская земля", "Древний Туров", "Города Туровской земли" ён падрабязна асвятляе этшчную псторыю Тураускай зямлi, фармiраванне яе тэрыторыi, матэрыяльную i духоуную культуру, палиычную псторыю i грамадск1 лад. Разглядаючы палиычную п-сторыю тураускага княства, вучоны выказвае думку, што княства склалася у канцы X стагоддзя i захоу-вала сваё значэнне у XI стагодда [26]. Пiсторык прааналiзавау працэс станаулення i развiцця дзяржаунай улады у Тураусшм княстве ад племяннога "княжения" дрын^чоу да часоу феадальнай раздробленасщ.
Згодна з леташсным паведамленнем аб самастойным племянным княжаннi дрыгавiчоУ, П.Ф. Лысенка робщь выснову, што гэта племя належала да найбольш развпых у сацыяльна-эканамiчнх адносiнах пля-мён усходняга славянства. Ён адзначае вылучэнне сацыяльнай вярхушк1 i адзiнауладных племянных кня-зёу у дрыгавiчоУ, яшя, магчыма, ужо мелi спадчынную дынастычную уладу [27]. Працэс замены племянных княжанняу феадальнымi княствам^ як1 канчаткова адбыуся у форме адмшстрацыйнай рэформы ш-еускага князя Уладзiмiра Святаславiча, змянiу грамадска-палпычнае развщцё у дрыгавiцкiм племянным саюзе. Фармiраванне княжацкай улады адбывалася на падставе новай феадальнай структуры грамадства з фармiраваннем сталай дынастычнай улады князя [26]. Ташм чынам, гiсторык вылучае у ранняй паль тычнай псторын тураускай зямлi два этапы. Першы звязаны з псторыяй княства дрыгавiчоу. У другi пе-рыяд, яш пачынаецца у сярэдзiне X стагоддзя, дрыгавiчы апынулюя у межах уплыву шеускага князя. П-сторык лiчыць, што прызначэнне на тураускi прастол старэйшага прыёмнага сына Уладзiмiра Святаполка азначала высокую годнасць Тураускай зямлi сярод iншых зямель Кiеускай Руа, а сепаратыск1я iмкненнi Святаполка сведчылi аб высокай ступенi сацыяльна-эканамiчнай самастойнасц Тураускага княства [28].
У разглядзе палиычнай псторш Тураускай зямлi у XII - XIII стагоддзях П.Ф. Лысенка робщь выснову аб своеасаблiвасцi гэтага княства у астэме княствау Кiеускай Русi. Вялiкае значэнне тураускага княства тлумачыцца яго прыналежнасцю старэйшай лiнii Яраславiчау i той акалiчнасцю, што менавiта з Тураускага княства тураусшя князi пераходзiлi на шеусш вялiкакняжацкi стол [26]. Пасля умацавання на шеусшм прастоле Усевалада Вольгавiча змянiлася становiшча Тураускага княства. Да гэтага часу, калi iм кiравалi Манамахавiчы, княства захоувала сваю цэласнасць у складзе Юеускай Русi. Пры Усеваладзе Воль-гавiчы пачауся перыяд яго драблення [26]. Псторык роб^ выснову, што у Тураве з другой паловы XII стагоддзя сфармiравалася кола мясцовай знацi, якая аказвала значны уплыу на становiшча вышэйшай улады [26]. Аналiзуючы падзеi, як1я звязаны з аднауленнем самастойнасцi Тураускага княства, П.Ф. Лысенка адзначае, што "перарванае Уладзiмiрам Манамахам у 1113 г. самастойнае палтычнае развщцё Тураускага княства праз пакуты часовых падараванняу i драбленняу у 40 - 50-я гг. было адноулена у 1157 г. дзяку-ючы рашучасцi i мужнасцi нашчадка Iзяславiчаy Юрыя Яраславiча, гарачай i адданай падтрымк тураускага насельнщтва" [28, с. 193]. Так была адноулена адносная самастойнасць тураускага княства i дынас-тыя Iзяславiчау. Лысенка, даследуючы палиычнае жыццё Тураушчыны падчас драблення княства на асобныя удзелы, адзначыу мiрныя адносiны князёу Юр'евiчау. На яго думку, гэта было неабходнай умо-вай захавання iмi пэунай самастойнасцi i незалежнасцi [26].
У даследаванш станаулення дзяржаунасцi на землях Старажытнай Русi рэвалюцыйную значнасць мелi працы санкт-пецярбургскага гiсторыка 1.Я. Фраянава. Пiсторык асаблiвую увагу звяртау на дасле-даванне палтычных шстытутау на усходнеславянсюх землях, падрабязна разглядау так1я структуры улады, як князь, дружына, веча. Канцэпцыя псторш Старажытнай Руа !Я. Фраянава адмауляе юнаваушыя погля-ды марксiсцкай пстарыяграфи на прыроду i сутнасць дзяржаунай улады i утрымлiвае элементы цывшза-цыйнага падыходу. Пенезiс дзяржаунасцi у працах даследчыка прадстаулены як працяглы працэс станаулення асноуных яе прызнакау, як1 адбывауся на працягу VI - XII стагоддзяу. Фраянау падзяляе псторыю дамангольскай Русi на два асноуныя перыяды. Перыяд зараджэння i станаулення дзяржаунасц на усходне-славянсшх землях (VII - X стст.) звязаны з юнаваннем племянных саюзау. У Юеускай Русi VII - X стагоддзяу псторык бачыць грандыёзны суперсаюз плямёнау з цэнтрам у К1еве. Асноунывш элементамi дзяржау-
най улады у гэты перыяд з'яулялюя публiчная улада i падаткаабкладанне у выглядзе даншы [29]. Па мерка-ванш 1.Я. Фраянава, у працэсе зараджэння дзяржаунасщ улада князя была цесна звязана з ваеннай Слай. Улада належала таму, хто прадстауляу сабою ваенную моц. У Х - XI стагоддзях юнавала адносная рауна-вага палпычных Сл памгж князем i вечам. Улада князя абатралася на падтрымку дружыны, за вечам стаяла ваенная aргaнaiзaцыя гараджан [29].
Старажытная Русь XI - XIII стагоддзяу, на думку даследчыка, уяуляла сабой гарады-дзяржавы, якя сфaрмiрaвaлiся на аснове былых племянных саюзау i мелi дакласавы характар [29]. Канчаткова кан-цэпцыя гарадоу-дзяржау была аформлена у сумеснай працы I.Я. Фраянава i А.Ю. Дваршчэнк "Города -государства Древней Руси" [30]. У XI - XIII стагоддзях улада князя цесна звязана з абшчынай. На думку !Я. Фраянава, князь, прымаючы уладу у волaсцi, увaходзiць у пагадненне з вечам i прымае умовы, яшя ставяць яго у пэуныя рамш: "Князь заключал ряд с народным собранием - вечем. А это значит, что он превращался в известном смысле в общинную власть, призванную блюсти интересы местного общества" [29, с. 142]. Менавгга у гэты перыяд адбываецца станауленне трэцяга прызнака дзяржayнaсцi -размяшчэнне нaсельнiцтвa па тэрытарыяльнаму прынцыпу. З гэтага вынiкaе, што працэс станаулення дзяржавы у Старажытнай Рус у асноуных яе рысах быу завершаны. Так1м чынам, гiсторык сцвярджау, што Кiеyскaя Русь з'яулялася дзяржавай дакласавай - "потестарной". Гэта заключэнне заснавана на трох асноуных прынцыпах, як1я лiчaццa паказчыкам зaвершaнaсцi палпагенезу i фaрмiрaвaння дзяржавы: на-яунасць публiчнaй улады, аддзеленай ад асноунай масы нaсельнiцтвa, спагнанне падаткау для утрымання публiчнaй улады i размяшчэнне насельнщтва па тэрытарыяльным прынцыпе, а не на аснове крэуных су-вязяу, як гэта было пры старай родавай aргaнiзaцыi.
Пстарычная канцэпцыя I.Я. Фраянава аб рaзвiццi дзяржауных працэсау на землях Старажытнай РуС аказала значны уплыу на далейшую распрацоуку гэтага пытання. На падставе кaнцэпцыi iснaвaння гарадоу-дзяржау i дакласавым характары старажытнарусшх зямель сфaрмiрaвaлaся плеяда псторыкау, як1я рaзвiвaлi асноуныя палажэнш новай канцэпцш па матэрыялах асобных рэгiёнay дамангольскай Русi.
У дадзенай рабоце нельга абыйсщ увагай манаграфш украшскага псторыка П.А. Талочка "Князь в Древней Руси: власть, собственность, идеология", якая упершыню пасля кнш А.Е. Праснякова (1909 г.) падрабязна асвятляе сiстэму м1жкняжацшх aдносiн у дамангольскай РуС [31]. Акрамя даследавання станаулення i характару княжацкай улады i м1жкняжацшх aдносiн, псторык падрабязна разглядае yяyленнi аб княжацкай уладзе у старажытнарусшм грамадстве.
Анaлiзуючы тэрмiнaлогiю летaпiсных крынщ, аутар прыйшоу да высновы, што пaняццi "земля" i "волость" у кантэксце распаусюджання княжацкай улады маюць рознае значэнне. "Волость", на думку псторыка, - гэта неадчужаемая, умоуная зямельная уласнасць, aнaлaгiчнaя заходнееурапейскаму бенефь цыю, а "земля" - гэта тэрыторыя, на якую распаусюджваецца дзяржауная улада князя, не заусёды супа -даючая з яго yлaдaльнiцкiмi прaвaмi [31]. Разглядаючы ключавое пытанне работы аб праблеме мiжкня-жацк1х aдносiн, псторык адзначае неурэгуляванасць наследавання шеускага стала. Асновай мiжкняжaц-к1х aдносiн на РуС, паводле А.П. Талочш, з'яуляецца паняцце "родового сюзеренитета", кaлi уся тэры-торыя Кiеyскaй РуС з'яуляецца калектыуным валоданнем рода Рурыкaвiчay [31]. У гэтым кантэксце вы-ключэннем з'яуляецца Полацкая зямля, на якую у XI - XII стагоддзях улада шеусшх князёу амаль не рас-паусюджвалася. На думку А.П. Талочка, "система старейшинства" першапачаткова iснaвaлa на Русi, што супярэчыць гiпотэзaм шшых гiсторыкaУ [14]. Паводле А.В. Назарэнм, уяyленнi аб старэйшынстве як заключнай фазе "родового сюзеренитета" пачынаюцца з "ряда Ярослава" (сярэдзша XI ст.) [32, с. 173].
У главе, прысвечанай щэалогй княжацкай улады, аутар у асобных раздзелах закранае ташя штанга, як "Доктрина коллективной власти Рюриковичей", "Старейшинство", "Отчина" [31, с. 64 - 102]. Асаб-лiвую увагу аутар надае пытанню "идеи империи" i старажытнарусшм уяуленням аб суверэнiтэце княжацкай улады [31]. На думку псторыка, у перыяд княжэння Яраслава Улaдзiмiрaвiчa imitatio imperii зво-дзiлaся да кaпiявaння канстантынопальсшх звычаяу i з'яулялася своеасабовай формай адмаулення iдэi су-светнай улады канстанцшопальскага iмперaтaрa. У сувязi з далейшым уплывам хрысцiянiзaцыi адбыва-юцца адваротныя працэсы успрыняцця вiзaнтыйскiх традыцый i iх перанясення на старажытнарускую глебу [31]. Аутар звяртае увагу на тытулатуру i атрыбутыку княжацкай улады. У леташсным тэрмiне "великий князь" псторык бачыць не тытул ва уласным сэнсе слова, а стылютычны прыём, побач з шшы-мi yзорaмi кшталту "благоверный князь", "христолюбивый князь" i да т.п. [31]. Спыняючыся на праблеме старажытнарусшх атрыбутау княжацкай улады i абраду штратзацш, П.Ф. Талочка лчыць, што у Старажытнай Русi юнавау дастаткова дыферэнцыраваны абрад насталавання шеусшх князёу, як уключау у ся-бе урачыстую сустрэчу князя пад сценaмi горада i узвядзенне яго на стол у саборы св. Сафп [31].
Кнiгa А.П. Талочш каштоуная у даследаваннях узaемaaдносiн пaмiж князямi у пытаннях улады у Юеускай Русi i спадчыннага права. Але псторык разглядае феномен княжацкай улады выключна скрозь прызму мiжкняжaцкiх aдносiн, не закранаючы пытaннi развщця княжацкай улады у палиычнай структуры старажытнарусшх зямель i адносшы пам1ж князем i aсобнымi сацыяльньЕШ iнстытутaмi.
Значны уплыу на метадалапчную распрацоуку i далейшае даследаванне працэсау зараджэння i станаулення дзяржаунасцi на усходнеславянсшх землях аказау артыкул Е.А. Мельшкавай, прысвечаны тыпалогii раннедзяржауных утварэнняу у Пауночнай i Усходняй Еуропе [33], якая выступша супраць уста-ляванага у савецкай пстарыяграфи погляду на зараджэнне дзяржаунасцi як працэсу утварэння класау i феадальнай фармацыi. На яе думку, паступовы пераход ад родавага да класавага (феадальнага) грамад-ства ва Усходняй i Пауночнай Еуропе ажыццяуляуся праз некальк1 паслядоуных тыпау сацыяльна-палиычных сiстэм: "вождийство", "дружинное государство" i раннефеадальная дзяржава [33].
Першы тып сацыяльна-палпычнай аргашзацш з'яуляецца яшчэ дадзяржауным утварэннем са знач-ным уплывам племянной элпы. Для гэтага перыяду характэрна распаусюджванне улады i уключэнне у свой склад шшых плямёнау на аснове канфедэрацып, заваёвы або падпарадкаванне у форме абкладання данiнай, што суправаджалася значным павелiчэннем прыбавачнага прадукту. У гэтых умовах няроунасць сацыяльных статусау у доступе да выкарыстання i прысваення залiшняга прадукту выклiкала нарастанне сацыяльнай i маёмаснай дыферэнцыяцш [33]. У "дружинном государстве", паводле Е.А. Мельшкавай, патэстарныя структуры прадстаулены ваеннай аргашзацыяй. Палоунай асаблiвасцю палиычнай сiстэмы гэтага утварэння з'яуляецца прыналежнасць вярхоунай улады у грамадстве яе ваешзаванай частцы - дру-жыне на чале з князем. Менавгга дружына, згодна з Е.А. Мельшкавай: "образует органы управления центральной власти, еще примитивные и слабо расчлененные" [33]. Даследчык адзначае, што у фармiраван-нi раннефеадальных дзяржау нельга вылучаць толькi адзiн фактар, як пауплывау на развiццё дзяржава-творчых працэсау i з'яуляуся прычынай утварэння дзяржаунасцi. На яе думку, асноунывш фактарамi, так цi шакш пауплываушымi на утварэнне раннефеадальнай дзяржавы на землях усходнiх славян, былi вы-творчая гаспадарка, вайна i гандаль па рачных камушкацыях Усходняй i Пауночнай Еуропы з арабским светам i Вiзантыяй [33].
Даследаванню iнстытута княжацкай улады на усходнеславянсшх землях у VI - XIII стагоддзях прысвечана манаграфiя пецярбургскага псторыка М.Б. Свярдлова [34]. Вучоны пры паслядоуным выка-рыстанш сiстэмна-структурнага i генетычнага метадау у пстарычным даследаванш прааналiзавау выто-к1 княжацкай улады на землях Усходняй Еуропы. На думку даследчыка, праблема аналiза грамадска-палиычных структур старажытнарускага перыяду павшна разглядацца як генетычны працяг сацыяльных iнстытутау iндаеурапейскай цывiлiзацыi [34].
Аналiзуючы грамадск1 лад славян у VI - VII стагоддзях, вучоны раскрывае у iм месца i значэнне улады князя у параунаннi з агульна1ндаеурапейсшм перыядам i вызначае яе змест як далейшае развщцё шстытутау улады у славянским свеце. Пры гэтым даследчык асаблiвую увагу надае параунальна-пстарычным дадзеным. Выкарыстоуваючы параунальна-пстарычныя матэрыялы сшхрастадыяльных грамадствау, ён парауноувае характар вярхоунай улады у старажытных германцау i славян. Пiсторык прыйшоу да высно-вы, што у позшм племянным грамадстве (VI - VII стст.) князь абiрауся на народным сходзе для шраван-ня племенем. Такое абранне, на думку даследчыка, працягвала агульную iндаеУрапейскую традыцыю. Абраць князем маглi только чалавека знатнага роду. Князь станавiуся главой племеш, але яго улада была абмежавана саветам старэйшын i народным сходам [34].
Эканамiчнае i сацыяльна-палиычнае становшча, у як1х адбывалася далейшае станауленне шсты-тута княжацкай улады у VIII - IX стагоддзях, ютотна змяняюцца. Агульныя змены звязаны з шырошм рассяленнем усходнеславянск1х плямёнау. На працэсы утварэння м1жплемянных саюзау i племянных "княжений", а таксама на структуры улады пауплывау эканамiчны фактар, яш быу звязаны з сютэмай водных камунiкацый: Волхауска-Волжсшм i Балтыйска-Чарнаморсшм гандлёвымi шляхамi. Менавiта гэ-ты фактар, як адзначае М.Б. Свярдлоу, пауплывау на утварэнне племяннога княжэння славен, пскоусшх крывiчоУ i фша-вугорскага племенi меры [34]. Адзначаючы свой погляд адносна iнтэрпрэтацыi леташс-нага сказання аб запрашэннi варагау, даследчык лiчыць яго адлюстраваннем акта абрання князя, якое Узыходзiла да старажытнай традыцыi славян на апошняй стадын племяннога ладу i сведчыла аб пачатку дзяржаватворчых працэсау на усходнеславянсшх землях [34]. У кантэксце размеркавання гарадоу Рурыка сва1м мужам М.Б. Свярдлоу асаблiвую увагу надае Полацку. Вучоны адзначае, што згадванне Полацка i Растова у Сказаннi магло быць адлюстраваннем пстарычнай памяцi як трансфармаванае сведчанне аб асноуных напрамках ваенна-палиычнай экспансii Рурыка i Алега. Ён пагаджаецца з Л.В. Аляксеевым у тым, што горад мог быць захоплены Рагвалодам у 60-я гады X стагоддзя падчас балканских паходау ш-еускага князя Святаслава Iгаравiча [34].
Рэформы княгiнi Вольп у другой палове X стагоддзя па замене племяннога падзелу на тэрытары-яльны вызначыл утварэнне дзяржавы з асноунывш палпычнывш iнстытутамi. У гэты перыяд знiклi раней-шыя племянныя органы улады - савет старэйшын i народны сход. У вышку адбываецца далейшая кан-цэнтрацыя i узмацненне улады князя i усталяванне у Старажытнай Русi X - першай палове XI стагоддзя раннефеадальнай манархiчнай княжацкай улады [34]. Асноуны прынцып княжацкага атрымання у спад-чыну па прамой сыходнай мужчынскай лiнii стау, на думку М.Б. Свярдлова, асноунай прычынай мiжкня-жацк1х сутыкненняу у перыяд дынастычных крызiсау, як1я вялi да феадальнай раздробленасщ. Сярод яе
асноуных прычын даследчык вылучыу наступныя: 1) распаусюджванне бацькоускага уладання KHacrBaMi i, як вынiк, фармiраванне мясцовых княжацк1х дынастый; 2) рост мясцовых землеуладальшкау; 3) экана-мiчная i сацыяльная эвалюцыя гарадоу, якая вяла да аутаномнасщ ад княжацкай улады [34]. У гэтых умо-вах, па меркаванш М.Б. Свярдлова, асаблiвае значэнне набывау суб'ектыуны фактар - мера таленту князя як палиычнага шраушка.
Даследуючы працэсы развщця iнстытута княжацкай улады у другой палове XII - першай трэщ ХШ стагоддзя, вучоны адзначае усталяванне на прасторы Старажытнай Русi трох розных сiстэм: 1) княжацкай манарХчнай улады (якая была уласщва для Пауночна-Усходняй, Пауднёва-Усходняй i Заходняй Русi); 2) Наугародскай баярскай рэспублЫ з выбарнымi органамi гарадскога кравання; 3) тэрыторыi Пауднёва-Заходняй i Пауднёвай Русi, дзе на палггычны працэс уплывал як iнстытут княжацкай улады, так i баяр-ская арыстакратыя. Даследчык адзначае, што у княствах перыяду феадальнай раздробленасцi да першай трэщ XIII стагоддзя князi захавалi асноуныя функцыi вярхоунай улады. Нават у Ноугарадзе, дзе княжац-кая улада была iстотна абмежавана вечам, вялшае значэнне князя захоувалася у ваеннай i судовай справе [34].
У апошшя дзесяцiгоддзi у беларускай пстарычнай навуцы дыскутуецца пытанне аб пачатку дзяр-жаунасцi на беларусшх землях. Псторык галоуную ролю у дзяржаватворчых працэсах на тэрыторьп Беларусi адводзяць Полацкаму княству. Полацкае княства разглядаецца як дзяржава з усiмi атрыбутамi незалежнасцi. Пры гэтым у пастаянным iмкненнi да аутаномп ад К1ева полацк1я князi, ад Брачыслава Iзяславiча да нашчадкау Усяслава, вымушаны уступаць з паУднёварускiмi князямi у ваенныя канфлiкты. Як адзначае абсалютная большасць беларуск1х гiсторыкаУ, полацшя князi усведамлялi Полаччыну сваёй спадчыннай зямлей i не мелi прэтэнзш на кiеускi стол.
Альтэрнатыуны погляд на гэтае пытанне прадстауляе I.A. Марзалюк. На яго думку, Юеуская Русь -адзiная спадчына як для беларусшх княствау, так i для астатнiх зямель Русi. Як пазначае вучоны у працы "Гстарычная самаiдэнтычнасць насельнщтва Беларуау XI -XVIIстст.", у аснове канфлжту памiж Усяславам Полацк1м i Яраславiчамi ляжалi прэтэнзй полацкага князя на шеусш "стол". Усяслау з'яуляуся праунукам шеускага князя Уладзiмiра Святаславiча. З-за таго, што дзед Усяслава, Ьяслау, памёр яшчэ пры жыцщ свайго бацьк1 у 1001 годзе i не княжыу у Юеве, па спадчыннаму праву яго нашчадш пазбау-лялiся вялiкакняжацкага стала у К1еве. Пацвярджэннем намаганням Усяслава здабыць шеуск1 пасад з'яу-ляецца сумеснае княжанне у К1еве яго бацьш Брачыслава i Яраслава Уладзiмiравiча пасля 1021 года. Як адзначае даследчык: "З'яуляючыся князем Полацкай 3&mi i не маючы права прэтэндаваць на асобныя частк Юеускай Pyci, Усяслау валодау правам на вярхоунуюуладуу ёй" [35].
У працы I.A. Марзалюка прадстаулена арыпнальная канцэпцыя, паводле якой Усяслау Брачысла-вiч, пабудаваушы Сафiйскi сабор, выказвау ташм чынам пэуныя прэтэнзй на гегемонш свайго цэнтра у Юеускай Рус [35]. Факт будаунiцтва Усяславам Сафшскага сабора сведчыць аб запазычанш гэтай iдэi i перанясення iдэi сакральнасщ на полацкую прастору.
У гэтай сувязi погляды I.A. Марзалюка у шэрагу пытанняу сугучны з поглядам расiйскага псто-рыка 1.Я. Дашлеускага, як1 пазначае, што кожны з гарадоу, яш прэтэндавау на ролю цэнтра Рускай зям-лi, аутаматычна прымау на сябе абавязак стаць "трэщм Рымам" i "Новым Iерусалiмам". У сувязi з гэтым тут з'яулялюя i знешнiя атрыбуты стал^1 свету: Залатыя вароты, новы цэнтральны храм i да т.п. [36]. Даншеусш у сваiх працах асвятляе "старажытнарускую дзяржаву" скрозь прызму тэалапчных пабудоу складальнiкау усходнеславянск1х летапiсау. Даследуючы герменеутычныя асновы старажытнарусшх на-ратыуных крын1ц, даследчык робiць высновы аб паралелях летатсных тэкстау са Свяшчэнным Пiсаннем [37]. Так1м чынам, ён разглядае палиыка-щэалапчныя рэалп ранняга рускага сярэднявечча у рэчышчы хры-сщянскага светапогляду. Адзначаючы яго вялiкi унёсак у даследаванне пiсьмовых крынщ i новыя метады пстарычнага даследавання, трэба адзначыць яго перабольшванне хрысцiянскай карщны свету у света-поглядзе старажытнарускага грамадства, пры тым што значная маса насельнщтва XI - XII стагоддзяу захоувала язычнщкае светауспрыманне [38, с. 35]. Назвы асноуных прац даследчыка "Древняя Русь глазами современников и потомков (IX - XII вв.)" i "Древнерусские земли глазами современников и потомков (XII - XIV вв.)" [39; 40] хутчэй за усё адпавядаюць уяуленням iнтэлектуальнай элiты Старажытнай РуС, як1я, магчыма, з пункту погляду гiсторыка з'яуляюцца яе "современниками".
Сярод прац апошшх гадоу варта адзначыць манаграфiю беларускага гiсторыка С.М. Цемушава "Начало Руси: генезис государственности в источниках и исторической традиции" [41]. У працы аутар аналiзуе комплекс тсьмовых i археалалчных крынiц па праблеме генезiсу дзяржаунасцi на землях усходшх славян у IX - X стагоддзях. Даследчык, як i Е.А. Мельнiкава, звязвае фармiраванне патэстарна-палиычных структур з пераразмеркаваннем залшняга прадукту, доступ да якога забяспечвае вылучэнне правадыроу i фармiраванне племянной арыстакратыi. Таксама, згодна з Е.А. Мельшкавай, С.М. Цему-шовым у перыядзе "вождества" атрыманне залiшняга прадукту звязвае з трыма асноуныш фактарамг па-велiчэннем прадукцыйнасцi працы, гандлёвай дзейнасцю i вайной. Менавiта апошш фактар даследчык лiчыу найбольш выразным, ён узмацняу аутарытэт правадыра [41]. На думку даследчыка, асноуным пра-цэсам, як1 прывёу да утварэння дзяржавы, была сацыяльная дыферэнцыяцыя. Асноунай яе перадумовай
было з'яуленне рэгулярнага прыбавачнага прадукту, якi адрознiваУся ад залiшняга: "большей стабильностью и меньшей зависимостью от экологической обстановки" [41, с. 82].
Падрабязна разглядаючы ролю скандынаускага этнiчнага элемента у працэсе утварэння старажыт-нарускай дзяржавы, С.М. Цемушау адзначае, што ва умовах м1жплемянных сутыкненняу памiж славя-наш i фiна-вугорскiмi плямёнамi найбольш спрыяльнымi для добрага функцыянавання новай сацыяль-най сiстэмы з'яуляюцца прадстаунiкi з шаэтшчнага асяроддзя, якiмi былi варап [41].
Асвятляючы дзейнасць Алега, аутар прыйшоу да высновы, што, захоплiваючы гарады на шляху з "вараг у грэк1" i сажаючы там сва1х "мужей", Алег так1м чынам дау пачатак аргашзацьп апарата княжац-кага к1равання гарадамi-цэнтрамi будучых валасцей. Адбываецца якасна новы узровень палиычнага раз-вiцця вярхоунай улады: фармiруецца дзяржауны апарат к1равання, сiстэма налогаабкладання, адбываецца усталяванне кадыфжаванага заканадауства. Таксама змяняецца характар знешняй палiтыкi, яш забяспеч-вау элiце грамадства рынак збыту прадукцыi, спагнанай з падуладнага насельнiцтва у выглядзе данiны.
У асобным артыкуле, як1 прысвечаны заходне- i усходнеславянсшм паданням аб узшкненш кня-жацкай улады, С.М. Цемушау адзначае, што пры пэуных адрозненнях у крынiцах на акалiчнасцi утварэння новага палиычнага iнстытута у славянских шсьмовых помнiках варта зауважыць агульныя моманты. Сярод iх даследчык вылучае паведамленнi аб запрашэннi князя звонку як прадстаушка iншага асяроддзя. Звяртае на сябе увагу агульнасць паведамленняу аб князе як гаранце унутранай стабiльнасцi i спа-кою у грамадстве i вылучэнш галоуных функцый княжацкай улады [42].
Даследаванню генезiса i лептьЕшзацьп княжацкай улады у Старажытнай Русi прысвечана праца В.А. Плотнiкавай. У сваiм даследаваннi аутар робiць выснову аб расколе у VIII - IX стагоддзях улады пам1ж калектыуным органам шравання - саветам старэйшын i уладай абраных мясцовых князёу, яшя на-бiралi моц, падпарадкоуваючы сабе племя. У гэтай сувязi старэйшыны з мэтай паслаблення улады мясцовых князёу запрашаюць скандынавау як алу, якая iстотна паслабiла, а затым i знiшчыла iнстытут мясцовых князёу. У вышку шшародная улада укаранiлася на усходнеславянскай глебе [43].
Даследуючы эвалюцыю тытулатуры князёу, В.А. Плотшкава звярнула увагу на тое, што разам з фiзiчным зшшчэннем мясцовых племянных князёу зткае тытул "светлый князь", а тытул "великий князь" становiцца дынастычным i звязаны з уладаннем Кiева [43]. Яна адзначыла, што канчатковае узвышэнне i лептьЕшзацыя улады князя завяршаецца у сярэдзiне XI стагоддзя, чаму садзейнiчала прыняцце хрысщян-ства i атаясамленне княжацкай улады з уладай ад Бога. Даследчык адзначае вызначальную ролю храма св. Сафп для працэсу легiтымiзацыi княжацкай улады. На падставе даследавання тэксталагiчных парале-лей вызначана атаясамленне гэтага храма з iншымi сусветнымi святынямi хрысцiянства [43].
Падзел зямель Уладзiмiрам Святаславiчам памiж сваiмi сынам^ з пункту гледжання В.А. Плотшка-вай, нельга разглядаць як пачатак афармлення васальных адносш на Русi. На думку даследчыка, надзя-ленне зямлёй сыноу вялЫх князёу Уладзiмiра i Яраслава трэба разглядаць як: "временное генетическое пожалование с правом управления" [43]. Устаноулена, што "ряд" Яраслава заклау пачатак права вотчы-ны, замацаванага у далейшым на Любецкiм з'ездзе, з улшам таго, што ужо да 1054 года прэтэндэнты на уладу iншых лiнiй былi лшвщаваны [43].
У артыкуле, прысвечаным крысталiзацыi iнстытута княжацкай улады у Старажытнай Русi, даследчык асобна звяртае увагу на спадчынны удзел полацшх Iзяславiчау. У гэтай сувязi, парауноуваючы п-сторыю радавога сюзерэнiтэту франкау i Усходiх славян, яна знайшла тыпалапчна блiзкiя выпадк1. Так, нягледзячы на тое, што сын Карла Вялжага Пiпiн, кароль Пауночнай Гили, пры жыцщ бацьк1 пашнуу нашчадкау, але памёр раней (810 г.), ягоныя нашчадк1 заставалiся iтальянскiмi каралямi пад кiраваннем франкскага манарха. У сваю чаргу, з паУночнаiтальянскiмi уладарамi В.А. Плотнiкава парауноувае по-лацшх Iзяславiчау, як1я не мелi права прэтэндаваць на шеусш пасад згодна з законамi радавога сюзерэ-штэту, як1 назаусёды выключыу нашчадкау Ьяслава (як1 памёр раней за бацьку Уладзiмiра) з прэтэн-дэнтау на Юеу [44].
Так1м чынам, падводзячы вынiк разгляду пстарыяграфп шстытута княжацкай улады на беларусшх (усходнеславянск1х) землях, трэба адзначыць, што псторыя станаулення i развiцця дзяржаунасцi - аб'ект шматгадовых, складаных дыскусiй. Тым не менш вопыт папярэднiх даследчыкау дазваляе па-iншаму з!р-нуць на гэтую праблему. У розныя перыяды юнавання расiйскай i беларускай пстарычнай навуш, пачы-наючы з XVIII стагоддзя i заканчваючы апошнiмi гадамi XX стагоддзя, шстытут княжацкай улады раз-глядауся пад рознымi пунктамi погляду у залежнасцi ад грамадск1х прыярытэтау перыяду, у як1м праца-валi даследчык!, яго сацыяльных, палиычных i экашшчных складнiкау.
У беларускай пстарыяграфп перыяду IX - XIII стагоддзяу няма працы, якая б была асобна прысвечана праблеме генезюу i эвалюцыi княжацкай улады як асобнага палпычнага iнстытута. У працах беларус-к1х даследчыкау княжацкая улада, княжацш апарат к1равання, веча разглядалюя як палпычныя шстыту-ты з яскрава вылучаным i рэгламентаваныш функцыям! заканадаучай i выканаучай улады, што хутчэй адпа-вядае сацыяльна-палпычным рэалiям Новага часу, чым светапогляду i уяуленням Чалавека сярэднявечча.
Новае даследаванне патрабуе праанал!заваць шстытут княжацкай улады у яго узаемасувяз! з ш-шым! сащильна-палпычным! шстытутам!, прасачыць працэсы вылучэння улады князя у родапляменным грамадстве, яе генезк ! эвалюцыю на працягу IX - першай паловы XIII стагоддзя. Пры даследаванш станаулення ! развщця княжацкай улады трэба ул!чваць этшчныя, эканам!чныя, палиычныя, культурна-рэлтйныя фактары. Важнае значэнне мае адлюстраванне працэсу станаулення дзяржаунай улады у ка-лектыуных ! !ндыв1дуальных уяуленнях насельнщтва усходнеславянсшх зямель. Комплексны падыход у даследаванш дазволщь праанал!заваць феномен княжацкай улады на беларусшх землях у сумесным ! ар-гашчным функцыянаванш з сацыяльным! шстытутам! усходнеславянскага грамадства.
ЛIТАРАТУРА
1. Татищев, В.Н. История Российская / В.Н. Татищев. - М.: Эксмо, 2006. - 736 с.
2. Штыхау, Г.В. Сярэднявечная псторыя Полацка ! Полацкай зямл! (да канца XIII ст.) у расшскай пстарыяграфп XVIII - пачатку XX ст. / Г.В. Штыхау // Псторыя ! археалопя Полацка ! Полацкай зямлг матэрыялы IV м1жнар. навук. канф. - Полацк: НПГКЗМ, 2003. - С. 314 - 319.
3. Карамзин, Н.М. История государства Российского: в 3-х кн. Кн. 1 / Н.М. Карамзин. - СПб.: Кристалл, 2000. - 704 с.
4. Дербин, Е.Н. Институт княжеской власти на Руси IX - начала XIII века в дореволюционной отечественной историографии / Е.Н. Дербин. - Ижевск: Издат. Дом "Удмуртский университет", 2007. - 268 с.
5. Беляев, И.Д. Рассказы из русской истории. История Полотска, или Северо-Западной Руси, от древнейших времен, до Люблинской унии, Ч. 1: [Строй жизни Полотска и ВКЛ]. / И.Д. Беляев. - М.: Синодальная тип., 1865. - 456 с.
6. Беляев, И.Д. Лекции по истории русского законодательства / И.Д. Беляев. - М.: Типо-Лит. С.А. Петровского и Н.П. Панина, 1879. - VIII, 728 с.
7. Соловьёв, С.М. Об истории древней России / С.М. Соловьёв. - М.: Просвещение, 1993. - 753 с.
8. Сергеевич, В.И. Древности русского права / В.И. Сергеевич. - М.: Зерцало, 2006. - Т. 2: Вече и князь. Советники князя. - 510 с.
9. Сергеевич, В.И. Лекции и исследования по древней истории русского права / В.И. Сергеевич. - 2-е изд., дополн. - СПб.: Тип. М.М. Стасюкевича, 1899. - VI, 480 с.
10. Довнар-Запольский, М.В. Очерк истории Кривической и Дреговической Земель до конца XII столетия / М.В. Довнар-Запольский. - Киев: Тип. Т-ва И.Н. Кушнерев и К в Москве. Киев. отд-ние, 1891. - 178 с.
11. Довнар-Запольский, М.В. Политический строй Древней Руси. Вече и Князь / М.В. Довнар-Запольский. -М.: Т-во М.А. Сытина, ценз. 1906. - 63 с.
12. Данилевич, В.Е. Очерки истории Полоцкой земли до конца XIV столетия / В.Е. Данилевич. - Тип. В.! Завадского, 1896. - 260 с.
13. Голубовский, П.В. История Смоленской земли / П.В. Голубовский. - Киев: Тип. Имп. ун-та Св. Владимира. - 337 с.
14. Пресняков, А.Е. Княжое право в Древней Руси / А.Е. Пресняков. Подгот. текста ст. и примеч. М.Б. Свердлова. - М.: Наука, 1993. - 634 с.
15. Пресняков, А.Е. Лекции по русской истории / А.Е. Пресняков. - М.: Гос. соц.-экон. изд-во, 1939. -Т. 2: Западная Русь и Литовско-Русское государство. - 245 с.
16. Вилкул, Т.Л. Люди и князь в древнерусских летописях середины XI - XIII вв. / Т.Л. Вилкул. - М.: Квадрига, 2009. - 408 с.
17. ^натоусш, У.М. Каротш нарыс псторып БеларуС / У.М. ^натоусш. - Мшск: Беларусь, 1992. - 190 с.
18. Греков, Б.Д. Киевская Русь / Б.Д. Греков. - М.: ООО "Издательство АСТ", 2003. - 578 с.
19. Алексеев, Л.В. Полоцкая земля (очерки истории Северной Белоруссии) в IX - XIII вв. / Л.В. Алексеев. -М.: Наука, 1966. - 296 с.
20. Алексеев, Л.В. Смоленская земля в IX - XIII вв. / Л.В. Алексеев. - М.: Наука, 1980. - 260 с.
21. Толочко, А.П. "История Российская" Василия Татищева: источники и известия / А.П. Толочко. - М.: Новое литературное обозрение; Киев: Критика, 2005. - 544 с.
22. Алексеев, Л.В. Западные земли домонгольской Руси: очерки истории, археологии, культуры: в 2 кн. / Л.В. Алексеев: Ин-т археологии РАН. - М.: Наука, 2006. Кн. 1. - 2006. - 289 с.
23. Алексеев, Л.В. Западные земли домонгольской Руси: очерки истории, археологии, культуры: в 2 кн. / Л.В. Алексеев; Ин-т археологии РАН. - М.: Наука, 2006. Кн. 1. - 2006. - 167 с.
24. Штыхов, Г.В. Древний Полоцк (IX - XIII вв). / Г.В. Штыхов. - Минск: Наука и техника, 1975. - 136 с.
25. Штыхов, Г.В. Города Полоцкой земли (IX - XIII вв.) / Г.В. Штыхов. - Минск: Наука и техника, 1978. - 160 с.
26. Лысенко, П.Ф. Туровская земля IX - XIII вв. / П.Ф. Лысенко. - Мшск: Беларус. навука, 1999. - 268 с.
27. Лысенко, П.Ф. Дреговичи / П.Ф. Лысенко. - Мшск: Наука и техника, 1991. - 215 с.
28. Псторыя Беларуси у 6 т. / рэдкал: М. Касцюк (гал. рэд.) [i шш.]. - Мшск: Экаперспектыва, 2000. -Т. 1: Старажытная Беларусь: Ад першапачатковага засялення да сярэдзшы XIII ст. - 351 с.
29. Фроянов, И.Я. Начало русской истории / И.Я. Фроянов. - М.: Издат. дом. "Парад", 2001. - 975 с.
30. Фроянов, И.Я. Города - государства Древней Руси / И.Я. Фроянов, А.Ю. Дворниченко. - Л.: Изд-во Ленингр. унт-та, 1988. - 269 с.
31. Толочко, А.П. Князь в Древней Руси: власть, собственность, идеология / А.П. Толочко. - Киев: Наук. думка, 1992. - 224 с.
32. Назаренко, А.В. К проблеме княжеской власти и политического строя Древней Руси. Замечания и размышления по поводу книги: Толочко А.П. Князь в Древней Руси: власть, собственность, идеология. - Киев, 1992 / А.В. Назаренко // Средневековая Русь. Ч. 2. - М.: Эдиториал УРСС, 1999. - 208 с.
33. Мельникова, Е.А. К типологии предгосударственных и раннегосударственных образований в Северной и Северо-Восточной Европе (Постановка проблемы) [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www. rusladoga.ru/bb/viewtopic.php?t=138&sid=2564553d151ee543622722d87cb727ce. - Дата доступа: 03.01.2013.
34. Свердлов, М.Б. Домонгольская Русь: Князь и княжеская власть на Руси VI - первой трети XIII в. / М.Б. Свердлов. - СПб.: Академ. проект, 2003. - 736 с.
35. Марзалюк, !А. Пстарычная самащэнтычнасць насельнщтва Беларуа у XI - XVII стст. / !А. Марзалюк [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: http://www.lingvo.minsk.by/mab/Glook/BVGKS/Albaruthenica.htm. -Дата доступу: 09.01.2013.
36. Данилевский, И.Н. Загадки "Русьской земли" / И.Н. Данилевский [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www. krotov.info/history/10/2/1997dani.html/. - Дата доступа: 09.01.2013.
37. Данилевский, И.Н. Повесть времянных лет: герменевтические основы источниковедения летописных текстов / И.Н. Данилевский. - М.: Аспект-Пресс, 2004. - 370 с.
38. Пузанов, В.В. Древнерусская государственность: генезис, этнокультурная среда, идеологические конструкты / В.В. Пузанов. - Ижевск: Издат. Дом "Удмуртский университет", 2007. - 624 с.
39. Данилевский, И.Н. Древняя Русь глазами современников и потомков (IX - XII вв.) / И.Н. Данилевский. -М.: Аспект-Пресс, 1998. - 205 с.
40. Данилевский, И.Н. Русские земли глазами современников и потомков (XII - XIV вв.) / И.Н. Данилевский. -М.: Аспект-Пресс, 2001. - 389 с.
41. Темушев, С.Н. Начало Руси: генезис государственности в источниках и исторической традиции / С.Н. Темушев. - Минск: БГУ, 2008. - 159 с.
42. Темушев, С.Н. Легенды о происхождении власти в западно- и восточнославянских источниках / С.Н. Темушев // Крынщазнауства i спецыяльныя пстарычныя дысцыплшы. Вып. 1 / рэдкал.: С.М. Xодзiн [i шш.]. - Мшск: БДУ, 2002. - С. 160 - 171.
43. Плотникова, О.А. Генезис и легитимизация института княжеской власти в древнерусском обществе VI - XII вв. [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://dibase.rU/article/23032009_plotnikovaoa/5. -Дата доступа: 16.01.2013
44. Плотникова, О.А. Кристаллизация института княжеской власти как социально-политического компонента древнерусской цивилизации / О.А. Плотникова [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://zpu - jornal.ru/e zpu/2008/6/Plotnikova_crystallization. - Дата доступа: 16.01.2013.
nacmyniy 05.03.2013
PRINCELY POWER ON BELARUSIAN LANDS OF THE IXth - FIRST HALF OF THE XIIIth CENTURY IN BELARUSIAN AND RUSSIAN HISTORIOGRAPHY
JU. KEZHA
The main works of Belarusian and Russian historians of the XVIIIth - the early XXIth centuries are considered, which are devoted to researches of the process of establishing and developing of the statehood and princely power in the context ofpolitical history and political system of Ancient Russia of the IXth - the first half of the XIIIth century. In different periods of Russian and Belarusian historical science the institute of princely power was considered from different points of view according to civic priorities of the period of work of a researcher and his social, political and economical components.
