CC BY
11УДК 94(476.5)
ПОЛАЦК I ПОЛАЦКАЯ ЗЯМЛЯ У Г1СТАРЫЧНАЙ ПАМЯЦ1 ЖЫХАРОУ ВЯЛ1КАГА КНЯСТВА ЛГГОУСКАГА ХУ1 СТАГОДДЗЯ
А.А. СЕМЯНЧУК (Гродзенск дзяржауны ун1вератэт мя Янк1 Купалы)
Разглядаюцца праблемы фармiравання гктарычнай памящ у Вялiкiм Княстве Лтоусюм XVI ста-годдзя на прыкладзе Полацкай зямлi. Карыстаючыся метадалагiчнымi npbWMaMÍ нямецюх гiсторыкау Я. Асмана i О.Г. Эксле, аутар паказвае, што культурная памяць аб Полацку i Полацкай зямлi у XVI ста-годдзi па-рознаму iнтэрnрэтавалася у розных сацыяльных групах, сярод праваслауных i католiкау. Тут стваралiся гiсторыка-лiтаратурныя творы, ятя зафiксавалi свой вобраз рэчаiснасцi з мэтай стварэння так званай канэктыунай структуры грамадства.
Хто летатс твой скрау крывёй палпы...
Ул. Арлоу "Ёсць гарады прыдуманыя Богам"
Уводзшы. Сярод псторыкау няма аднадушша адносна щэ1 вызначэння супольнай памящ. Хтосьц1 сцвярджае: "Няма супольнай памящ. Памяць заусёды тольш 1ндыв1дуальная, чаго не змяняе факт, што некаторыя яе састауляючыя могуць быць агульным1 для мнопх асоб, i што шнуюць - як тсау фран-цузсш сацыёлаг Марыс Хальбвакс - грамадскiя рамкi памящ" (Ежы Ядлiцкi). Нямецкiя псторыш Алейда i Ян Асманы лiчаць, што супольная памяць юнуе. Прычым выдзяляюць у ёй 4 узроуш, у тым лiку памяць камунiкатыуную (актыуная памяць i дасведчаннi жывучых пакаленняу, якiя перадаюцца праз iнтэрак-тыуныя дзеяннi, але нефармальным спосабам, у выглядзе вуснай камунiкацыi), якая дзейшчае прыблiзна на працягу 3 - 4 пакаленняу; i памяць культурную, якая вызначаецца свядомым стасункам групы людзей да мiнулага на канкрэтнай культурнай прасторы, якая перадаецца праз розныя формы грамадскай каму-шкацын: пiсьмо, вобраз, святы, рытуалы i г.д. Ян Асман тсау: "Пераход ад вуснага да тсьмовага пераказу традыцыi азначау пераход ад дамшацьп паутарэння да дамiнацыi ажыццяулення (здзяйснення), гэта зна-чыць ад кагэрэнцш рытуальнай да тэкстуальнай. Так утварылася новая канэктыуная структура. Яна злу-чае i яднае ужо не дзякуючы захоуванню i перайманню, але дзякуючы памяцi i iнтэрпрэтацыi" [1, с. 32]. Нямецкi культуролаг сцвярджае, што канэктыуная структура злучае грамадства у часе i прасторы, ства-рае "сiмвалiчны свет значэнняу", зразумелых у дадзеным грамадстве. Дзякуючы яе аб'ядноуваючай сiле адзiнкi знаходзяць арыенщры у свеце i пачуццё бяспекi. Прычым злучае iх не тольш увядзенне пэунага парадку рэчау i звычаяу, але таксама сувязь сучаснасщ з мiнулым. Адбываецца гэта шляхам фармавання i захавання ютотных дасведчанняу i успамiнау, а таксама уключэння вобразау i аповесцяу з шшага часу у сучасны момант. Чыннiкам, як1 звязвае мiнулае з сучаснасцю, з'яуляюцца мiфiчныя i пстарычныя нара-цыi, а плёнам гэтай сувязi з'яуляецца надзея i памяць [1, с. 32].
У прынцыпе, у кан^пцыи Яна Асмана, як i шшых нямецкiх гiсторыкаУ i культуролагау, прысутш-чаюць iдэi, папулярныя яшчэ у Х1Х стагоддзi. Напрыклад, Густау Дройзэн (1808 - 1886) у сваёй "Псторыцы" (Histórica, тэорыя гiстарычнага пазнання) пiсау: "Праводзячы пстарычныя даследаванш, мы мусiм усве-дамляць, што змест нашага уласнага "я" ёсць вышкам шматразовага пераказу, ёсць рэзультатам пстарыч-нага працэсу. Усведамленне функцыянавання такога пераказу i ёсць уласна сутнасцю памящ" [2, с. 14].
Як адзначае выбггны нямецш псторык Отта Гергард Эксле, памяць ёсць удзел кожнага, хто у стане паглядзець на сябе i растлумачыць сваё "я" у кантэксце тагачаснай свядомасцi сваёй м^ушчыны. Яна таксама ёсць удзел груп, у адносiнах да якiх псторык можа сказаць, што яны не тольш мелi сваю гiсторыю, але старался гэтую псторыю пазнаць i зразумець. Гэта датычыць i груп, звязаных вузамi сваяцтва, сем'яу i родау шляхецкiх i мяшчанскiх, манасшх суполак, гiльдый, цэхау, унiверсiтэтау i усяляшх камун. Ва усiх гэтых выпадках мы маем дачыненне да "групавой памяцi", прычым у дваяшм значэннi: 1. Групавой абумоУленасцi усялякай жывой памяцi; 2. Memoria пстарычная ёсць сутнасць, а нават канстытутыуны чыннiк у працэсе пауставання i юнавання такiх груп" [2, с. 14].
Асноуная частка. Мы будзем весщ гаворку пра памяць i штэрпрэтацыю яе у наратыуных тэкстах жыхароу ВКЛ XVI стагоддзя. Прадметам гаворкi будзе iх культурная памяць пра Полацк i Полацкую зямлю. Культурная памяць - гэта прэрагатыва не адзiнкi, але арганiзаваных шстытуцый: рэлiгiйных суполак, гараджан, асяродкау улады i г.д., якiя свядома "ствараюць псторыю", часта далёкую ад рэальных падзей, але служачую iх актуальным штарэсам. Дзякуючы сваёй гiсторыi, захаванню ва успа-мiнах свайго светауяулення, суполкi знаходзяць погляд на генэзю уласнага, ужо усталяванага быцця, зда-бываюць як бы тлумачэнне сваёй сутнасщ i ведау пра самiх сябе. Гэтая самасвядомасць з'яуляецца супольнай уласнасцю уах членау дадзенага грамадства i робiць яго больш моцным, i чым больш багатая самасвядомасць, тым грамадства больш эмацыянальна скансалiдаванае.
Фармаванне культурнай памящ ажыццяуляецца праз свядомы выбар (селекцыю) памящ i мады-фжацыю формау яе перадачы i ахоплiвае тры узроуш, альбо "тры прасторы для рефлексп" [3, с. 28]: 1) чысты факт з мiнулага як прадмет актыунага памятання; 2) развiццë тоеснасщ культурнай групы, альбо, iншымi словам^ будаванне пачуцця прыналежнасцi да супольнасщ у асобных адзiнак; 3) працяг (кантынуацыя) вышэй згаданага, г. зн. стварэнне традыцп праз селекцыю i штэрпрэтацыю, якую пэуныя iнстытуцыi захоуваюць.
На прыкладзе Полацкай зямлi можна прадэманстраваць працэс фармавання культурнай памящ розных сацыяльных груп у Вялтм Княстве Штоусюм у XVI стагоддзя Тут мы маем дачыненне не да факта юнавання старажытнага Полацкага княства у IX - XIII стагоддзях, а да будавання пачуцця прана-лежнасцi да новай супольнасщ (ВКЛ), якое адбываецца праз селекцыю дадзеных i iх штэрпрэтацыю пэу-ныш шстытуцыят у рамках пашж памяццю камуткатыунай i культурнай. Як было сказана вышэй, куль -турная памяць вызначаецца свядомым стауленнем сацыяльнай групы да мiнулага на канкрэтнай культурнай прасторы. Таим чынам, нам трэба вызначыцца, па-першае, з сацыяльнымi групамi i iх шстытуцы-ямi, як1я стваралi камушкатыуную памяць. А па-другое, акрэслiць прастору, пра якую будзе весцiся га -ворка. Прастора гэтая не заусёды адпавядае тэрыторш Полацкага княства IX - XIII стагоддзяу, у XVI ста-годдзi гiсторыя Полацкай зямлi стваралася у тым лжу па-за яе геаграфiчнымi межамi i у прасторы "мен-тальнай". Ввдавочна, што у залежнасцi ад характару сацыяльных груп i культурнай прасторы, на якой яны дзейшчаюць, вынш даследаванняу будуць адрозн1вацца. Так ствараецца "супольнасць памяцi" (Пьер Нара), характэрная для кожнай грамадскай групы. Таму вельмi складана аб'яднаць у адну карцiну пстарычныя звесткi пра Полацк, якiя паходзяць з розных крынщ i прызначалiся для рознай публт, як дагэтуль ро-бяць сучасныя гiсторыкi пазiтывiстскага накiрунку.
Эксле О.Г. выказауся адназначна: на гэтыя пытанш не можа быць простых адказау щэалютычнага, матэрыялетычнага цi пазиывктскага характару, г. зн. 1х нельга растлумачыць супрацьпастауленнем "базюу" i "надбудовы" альбо "рэчакнасщ" i "щэалу" [3, с. 28]. Прычына у вышэйзгаданым: яны паходзш з роз -ных асяродкау, якiя знаходзiлiся у адносшах рознай ступенi блiзкасцi. Падобную атуацыю К. Крошэль назвау "складаным размежаваннем мiж сацыяльныш структурамi i iх паняццем пра сябе", а Ж. Дзюбi указау на тое, што у вырашэннi пытання аб "размежаванш мiж сацыяльнымi структурамi i iх паняццем пра самiх сябе" неабходна улiчваць тры моманты: па-першае, сацыяльную рэча1снасць, па-другое, той яе вобраз, яш склауся аб ёй у людзей; па-трэцяе, паводзiны людзей, яшя абумоулены не толькi рэча1снасцю, але i гэтым яе вобразам [3, с. 30]. Паводле гэтай канцэпцьи, мы маем справу 1) са звесткамi па полацкай гiсторыi X - XIII стагоддзяу, 2) а таксама з яе вобразам, яш склауся у людзей у XVI стагоддз^ прычым некаторыя з iх паходзiлi з iншых кра1н, напрыклад, з Масковii альбо Польшчы, шшыя з ВКЛ, але з роз -ных асяродкау - праваслаунага щ каталiцкага, г. зн. Slavia Orthodoxa i Slavia Latina (Ржарда Пiккiа) (i нават у праваслауным асяроддзi iснавалi розныя групы); 3) з паводзiнамi жыхароу ВКЛ, яшя абумоу-лены рэча1снасцю XVI стагоддзя, але таксама i вобразам малага.
Мэта працы - даследаваць культуратворчыя асяродззi i матывы з'яулення у iх наратыуных творау у XVI стагоддз^ што прымушала самiх жыхароу Полацкай зямлi змяняць сваю вiзiю мiнулага. Даслед-чыкамi даволi падрабязна прааналiзаваны звесткi пра Полацк i Полацкую зямлю у наратыуных творах XV - пачатку XVI стагоддзя: "Летатсцы вялiкiх князёу лггоусшх" i "Xронiцы Вялiкага княства Лггоускага", г. зн. I i II леташсных зводах i у "Xронiцы Быхауца" (XБ). Тут можна назваць найноушыя працы Алега Латышонка [4], Васшя Варонiна [5 - 7], Алега Лiцкевiча [8; 9], а таксама ранейшыя працы Барыса Флоры [10] i Юрыя Заяца [11]. У цэлым сучасную беларускую пстарыяграфш адрознiвае больш глыбокi i узважаны погляд на полацкую псторыю, чым у ранейшай лiтаратуры, калi з лёгкай рукi В.М. Тацiшчава у беларус-кай гiстарычнай навуцы з'явшася думка, быццам бы iснавау полацк летапiс, якi быу страчаны альбо нават зншчаны нядобразычлiуцамi. Чытаем у Ю. Заяца: "...в распоряжении М. Стрыйковского имелась не дошедшая до нас летопись, содержащая либо уже в переработанном, либо в оригинальном виде информацию о Завилийской земле. Во втором случае это могли быть полоцкие летописи" [11, с. 88]. Маскоускш псто-рыш Д. Аляксандрау i Д. Валадзiхiн перакананы, што, як "показали недавние исследования, известный русский историк (В.Н. Татищев - А. С.) пользовался многими не дошедшими до нас летописями, делая из них большие выписки» [12, с. 18]. Апошняя праца Аляксея Талочш пра В.М. Тацшчава дае падставы мерка-ваць, што гэта не адпавядае рэчакнасщ: у распараджэннi Тацiшчава не было крынщ, не вядомых сучаснай навуцы [13, с. 21]. Ускосна аб гэтым сведчыць усё тая ж Хротка Мацея Стрыйкоускага, яю выкарыстау амаль усе даступныя яму крытцы, i у якой мы амаль не сустракаем слядоу невядомых помнiкаУ тсьмен-ства, якiя былi б створаны на тэрыторыi ВКЛ, у тым лшу у Полацкай зямлг Усё больш крынщ Стрыйкоускага, акрамя тых, што ён сам указау у сва1х працах, ужо вядомыя даследчыкам. Напрыклад, Д. Аляк -сандрау i Д. Валадзiхiн лiчаць, што адной з крынщ Хронт Стрыйкоускага мог быць так званы "Рагожсш летатсец" альбо яшсьщ iншы летапiс, утрымлiваючы шфармацыю аб Смаленску [14, c. 70 - 74].
Вучоныя М. Ермаловiч, Ю. Заяц, А. Латышонак, Д. Аляксандрау i Д. Валадзiхiн, а таксама некаторыя шшыя даследчыш дапускалi думку, што полацк1 перыяд гiсторыi Беларусi XI - XIII стагоддзяу быу фальафжаваны. "Невольно возникает впечатление, что составитель свода (II звода - А. С.) сознательно
опускал сведения по истории белорусских земель, и прежде всего Полоцкой земли" [11, с. 86; 4, с. 266 - 267]. I далей Ю. Заяц тша: "В более поздних летописях и хрониках Великого княжества Литовского сведений по истории белорусских земель Х - XIII веков больше, чем в своде 1446 года, но те из них, что извлечены из древнерусских источников, представлены зачастую в значительно переработанном и искажен -ном виде" [11, с. 86].
Зразумела, што больш звестак магло з'явщца з -за таго, што асобныя сацыяльныя групы защкав> лкя сва1м м^лым i у эпоху Рэнесансу пачалi займацца пошукам iнфармацыi гiстарычнага характару дзеля магчымай самаiдэнтыфiкацыi. Той факт, што звестш пра Полацкую зямлю на старонках беларуска-ттоусюх леташсау II i III зводау саступаюць па колькасщ звесткам пра пачатковы перыяд фармiравання тэрыторыi ВКЛ цалкам натуральна: сегрэгацыя iнфармацыi адбывалася у адпаведнасцi з прыярытэташ элiт пэуных грамадскiх колау. Для рэдактарау II i III зводу было важна паказаць не стольш рускую аснову ВКЛ, што ужо было зроблена у I зводзе, кольш дадаць шфармацыю пра лтоускую аснову, якая была рау-напрауным этнакультурным складнiкам грамадства, а у палiтычных i рэлiгiйных адносшах у XV - па-чатку XVI стагоддзя выйшла на першае месца, аднак дагэтуль не была прадстаулена у гiстарычным дыскурсе унутры кра1ны. Варта нагадаць, што усе тры летапiсныя зводы працягвалi паралельна iснаваць i Уздзейнiчаць на пстарычную свядомасць насельнiцтва ВКЛ.
Сёння з дапамогай кантэнт-аналiзу цi герменеутычнага метаду даследчыи спрабуюць злучыць па-мiж сабой у адзiную тканiну звестш аб Полацкiм княстве, як1я паходзяць з абсалютна розных крынiц, iмкнучыся збудаваць "аб'ектыуную" гiсторыю гэтага протадзяржаунага утварэння. Гiсторык павiнен да-ваць сабе справаздачу, што яго пстарычная навука не апiсвае гiсторыю, якой яна была "сама па сабе" альбо "па сутнасщ", якой яна была "у сва1м рэальным iснаванii", "у пстарычным зерне", а спрабуе па-знаць пстарычныя феномены з дапамогай пэуных пастановак даследчых праблем i метадау, схем успры-няцця i тлумачэння, якiя з'яуляюцца адносньеш i аспектыунымi не у апошнюю чаргу менавiта таму, што саш яны былi апасродкаваны гiстарычна [3, с. 95].
Нямеци гiсторык О.Г. Эксле дае нам прыклад, як можна даследаваць ментальную гсторыю асоб-ных грамадскiх груп, напрыклад, сярэднявечных гiльдый - суполак, аб'яднаных клятвай i гiльдзейскай трапезай. Француз Бернар Генэ даследуе зараджэнне культурнай памящ у асяроддзi тэолагау i манахау, мiран i клiру, праушкау i канцылярыстау [15]. Для даследавання падобных, скажам, купецюх аргатзацый у Полацку мы маем збор Полацюх грамат (выдадзены Ганнай Xарашкевiч), паводле яшх можна праса-чыць, што менавгга злучала полацкiх мяшчанау у адзшую сацыяльную групу, надавала iм кшталт культурнай групы. Нажаль, бедны комплекс наратыуных крынщ з Полацку (у тым лiку лiстоУ, мемуарау i г.д.) не дазваляе прадэманстраваць працэс фармавання культурнай памяцi у поуным аб'ёме, але такiя спецы-фiчныя помнiкi пiсьменства, як хронш (на наш погляд, трэба паступова адыходзiць ад прынятага дагэтуль тэрмша "беларуска-лiтоУскiя летапiсы" i замяняць яго на "хронiкi"), могуць даць пэунае уяуленне аб метадзе. Пры гэтым нельга дапускаць паблажлiвага щ пеяратыунага стаулення да асобных наратыуных крынщ, а спрабаваць паслядоуна i аднолькава сур'ёзна даследаваць iх усе.
Так, на старонках некаторых даследаванняу ледзь не асуджаецца дзейнасць Гаштольдау па стварэн-ш "Xронiкi Вялiкага Княства Лиоускага", дзе упершыню у аформленым выглядзе сустракаецца легенда аб рымскiм паходжанш лггоускай знацi. Але не звяртаецца увага на тое, што легенда была лггаратурна-публщыстычным памфлетам, щ, як пiсау У.Ц. Пашута, помшкам грамадска-палпычнай думкi XVI стагоддзя [16, с. 67, 73]. Яна на самой справе адлюстроувае памкненне этшчна лиоусшх колау увесцi улас-ны этнагенэз у гiстарычны дыскурс ВКЛ. Амаль сiнхронна з'яуляецца Хротка Быхауца, дзе аб'яднал1ся усе вядомыя звесткi летапiсау адносна так званых русшх земляу ВКЛ, што дае магчымасць гаварыць пра фармаванне щэалапчных падстау функцыянавання i кансалiдацыi розных элгт ВКЛ у цэлым. Дарэчы, наступным крокам у гэтым шрунку была riстарыяграфiчная дзейнасць Мацея Стрыйкоускага, аутара Хро-нт польскай, лтоускай, жмудскай i усей Руа, яш iнтэгруе беларуска-лiтоУскую псторыю у польсш гiстарычны дыскурс спецыфiчным спосабам свайго часу: ён аб'ядноувае легенду аб рымск1м паходжаннi лiтоУцаУ з так званай сармацкай тэорыяй паходжання палякау. У эпоху Рэнесансу падобныя этнагенетыч-ныя штудыi прадпрымалiся у розных крашах Еуропы [17]. Але займалюя гэтым элiты пэуных сацыяль -ных груп, якiх цiкавiла свая этшчнасць, канфесiйная прыналежнасць, культурна-пстарычная адметнасць.
Грамадзянскiя войны пачатку XV стагоддзя у ВКЛ наклалi свой адбиак на айчынную пстарыя-графiю. Так званы I леташсны звод 1446 года складаецца з некалькiх частак: "Пахвалы Вiтауту", хронiкi 1436 года, леташсу 1445 года i "Леташсца вялiкiх князёу лiтоУскiх", яюя адлюстроуваюць погляды сма-ленскiх епiскапау Гераама, Сямёна i Мiсаiла [18, с. 17 - 50], гэта значыць прывшеяванай часткi права-слаунага духавенства. Месцам стварэння летапiснага зводу даследчыю адзiнадушна л1чаць Смаленск [18]. Па тэксце сшсау I зводу можна прасачыць эвалюцыю поглядау мясцовага мру на уладу вялiкiх князёу лиоусшх Вiтаута ды Свiдрыгайлы. Вобраз Вггаута на старонках летапiсау змяняецца у адпаведнасцi са зменай iх аутарау, рэдактарау i заказчыкау. Патрыятычнае абурэнне гучыць у словах аутара Нтфарау-скага летапiсу (самага старажытнага з вядомых нам), якi пiша аб захопе Вггаутам Смаленска у 1395 годзе, а
потым у 1398 годзе: "И тако створи над ними обльсть, и вызва их из града лестью, акы право судити хотя, и разделити им очину по жребию. Они же веру яша словесем его, и выехаша к нему с дары, вси братя Святъславичи и вси князи смоленьскии, донедеже не оста ни един в граде, но и с бояры своими. Он же поимав их, всих князии смоленьских, и посла их в свою землю Литовьскую, а сам посад пожьже и люди многы полони, и тако все княжение Смоленьское взял за себе, и наместника своего посади, князя Ямонта да Василия Бореикова. Се пръвое взятие Смоленьское месяца септеврия 28, в вторник" [19, а 30].
Аднак абурэнне учынкамi Вгтаута змяняецца яго усхваленнем у адпаведным раздзеле Супрасльскага леташсу, яш пачынаецца словамi "Таину таити цареву добро есть, а дела велика господаря поведати добро жь есть. Xочю вамъ поведати о великомь князи Александри, зовемемь Витовъти литовскомъ и рускомь, иных многих земль господарь" [20, а 58 - 59], так званая "Пахвала Вгтауту".
Свщрыгайла, якому пасля смерщ Вгтаута да 1436 года належалi русшя землi ВКЛ, у тым лжу Полацк ("И прииде Шьвитригаило на Полътеск и на Смолнеск, и князи рускыи и боляре посадиша князя Шьвитригаила на великое княжение на Руское" [19, c. 34]), не знаходзщь у праваслаунага леташсца спа-чування, яго сiмпатыi, хутчэй, на баку Жыгiмонта Кейстутавiча ("И седе на великое княжение князь великыи Шьвитригаило Олгирдовичь на Вилне и на Троцех. И княжи великыи князь Шьвитригаило два года без дву месяцеи, и при своем княжении отпусти смоленьского владыку Герасима в Царьгород на митрополию. И не управляше земли. И Литва же посадиша великого князя Жидимонта Кестутьевича на великом княжении на Вилне и на Троцех месяца сентября 1 день"). Непрыхшьнасць да Свщрыгайлы выклшана, мiж iншым, тым фактам, што ён загадау спалщь мирапалгга Гераама. Гэта негатыуна адб> лася на характарыстыцы уах учынкау князя, як1 згубiу, на думку леташсца, прыхшьнасць Бога.
Нтфараусю леташс [19, с. 35] Супрасльсм летатс [20, с. 58]
На лето же събрашяся Шьвитригаило со князи рус-кыми и с боляры и с всею силою руською, и поиде на Литву, а мешьтерь приде с своею силою на помощь к Шьвитригаилу, и сняся с Шьвитригаилом в Бряславли. И божиим повелением паде на землю моча велика, за тым же не можааху в Литовьскую землю поити. Князь Шьвитригаило възвратися в свою землю, и мешьтерь поиде в свою землю, и распусти силу свою, князеи и бояр в Полоцьку, а сам поиде к Киеву. И на третее лето князь великии Шьвитригаило сожьже Герасима митрополита у Витебьску... И за то бог не пособи Шьвитригаилу, что сожьже митрополита Герасима, и поможе бог князю вяликому Жидимонту и его сыну князю Михаилу». На лето жь собрашася Швитригаило со князи руськими и со бояры и со всею силою рускою поиде на Литву, а мештер и своею силою приде на помощь Швитьригаилу, и соняша Швитригаиломь во Брясловли. И божиим повеление паде на землю моча велика, за тым не мо-жаху в Литовскую землю поити. Князь Швитригаило возовратися во свою землю, а мештерь во свою землю, и распусти силу свою, князеи и боярь в Полоцьку, а самь поиде ко Киеву. На тертее лето князь велики Швитьригаило сожьже Герасима митрополита у Витебску. И за то бог не пособи Шьвитригаилу, что сожьже митрополита Герасима, и поможе бог князю великому и его сыну князю Михаилу.
Эвалюцыя стаулення да улады вялiкiх князёу лiтоУскiх у праваслауным асяроддзi усходшх земляу Вялiкага Княства Лттоускага (былыя Полацкае i Смаленскае княствы) напрыканцы XV - пачатку XVI ста-годдзяу зводзiцца да цалкам лаяльнай пазщып у адносiнах да цэнтральнай улады ("Братие, бога боитеся, а князя чтите" [20, а 58]). Пасля таго як Вiтаут лшвщавау Полацкае княства i пачау прызначаць у Полацк сва1х намеснiкау, ва унутрыпалиычнай сiтуацыi амаль нiчога не змяншася [21, c. 50 - 52]. Больш таго, нам вядома, што смаленсшя i полацкiя етскапы Герасiм, Сiмяон, М1са1л, Iосiф былi прыхiльнiкамi iдэй фларэнцкай унii [22, а 158 - 166], таму улада каталiцкiх гаспадароу ВКЛ успрымалася iмi адэкватна. Адсюль у II i III летапiсных зводах у цэлым пераважае патрыятычная танальнасць.
Барыс Флора адзначау, што у II леташсным зводзе "захавалася памяць аб тым, што у пэуны пста-рычны момант дынастыя князёу, яшя панавалi у Полоцку, перарвалася, i горад пераутварыуся у сама-стойную рэспублiку. Верагодна, у якасцi такой рэспублт Полацк вёу перамовы з гаспадарамi Вялiкага княства ЛiтоУскага аб умовах пераходу пад iх уладу, але звестак аб гэтым у афщыйным летапiсаннi Вя-лiкага княства Лгтоускага не захавалася. У адносна невялiкiм апавяданнi «^ронЫ» аб старажытным Полацку двойчы сустракаюцца спасылкi на парадш у Ноугарадзе i Пскове, каб чытачу сталi зразумелымi асаблiвасцi палiтычнага ладу Полацка. Вiдаць, у першыя дзесяцiгоддзi XVI стагоддзя ва уяуленнях на-сельнiцтва ВКЛ Ноугарад i Пскоу выступаюць як свайго роду узор гарадской рэспублiкi" [10, а 115].
Аднак трэба вярнуцца да пачаткау полацкай гiсторыi, якая з'яуляецца на старонках так званага II летапiснага зводу, а потым у "Хронщы Польскай, Лтоускай, Жмудскай i усей РусГ Мацея Стрый-коускага. На думку М. Стрыйкоускага, упершыню лiтоУскiя князi Кернус i Гiмбут перайшлi Вiлiю i заваявалi Завiлейскiя землi, як1я належалi Полацкаму княству у 1065 годзе, калi адбывалася паустанне у Кiеве, i вялiкi князь Iзяслау Яраславiч уцёк у Польшчу (дату Стрыйкоусш рэканструявау сам, на самой справе - 1068 год [23, с. 86; 24, а 128]). Ю. Заяц меркавау, што паход легендарных лгтоусшх князёу быу акцыяй у адказ на прасоуванне палачан унiз па Вши [11, а 88].
Паводле "Леташсца Вялжага княства Лггоускага i Жамойцкага" першым легендарным правщелем Полацка з лггоускай дынастьи быу Мiнгайла, сын Навагрудскага князя Сшрмунта (паводле XpoHiKi Быхауца - сын Эрдзiвiла).
Летапiс Красшскага [25, с. 231 - 232] XpoHiKa EHxayna [26, c. 478 - 480]
а Скирмонт на Новегородце, и на многых Руских городех и много лет княживши Скгирмонтоу на тых городех и оумре, а по нем начнет княжити сынъ его Минъкгайло собравши воиска свои и поиде на город Полтескъ и на моужи Полочане которыи вечом спра-вовалися яко великии Новгород и Пъсковъ, и напервеи пришли к городу ихъ реченомоу Городец, и моужи Полочане ополъчившися полки своими и стретили ихъ под Городцомъ а великий бой и сечоу межи собою вчинили и поможе Богъ великомоу князю Мингкаилоу и побил моужов Полочанъ на головоу, и городъ ихъ Городець сожже и город Полтескъ возмет и остал великим княземъ Полоцким (sic!) и пановалъ много летъ и умре и оставит по собе двоух сыновъ своихъ одного Шварт, а другого Кгинвила. И Шварнъ почне княжити на Новегородце, а Кгинвилъ на Полоцку, и поимет Кгинвилъ дочку оу великого князя Тверьского Бориса именем Марью, для которое жъ окристился в Роуску веру, и дали ему имя тестя его князя Тверского Борис, и тот Кгинвилъ, нареченныи Борис вчинил город на имя свое на реце Березыни, и назвал его Борисовъ, и будучи емоу Русином был велми набоженъ. И вчинил церковъ каменую в Полоцку святое Софии. Другую святого Спаса девич монастырь оу верхъ реки Полоты. От града оу полоу мили третию церковъ на Белици святых Бориса и Глеба манастырь. И пануючи ему в Полоцкоу. Был ласкав на подданых своихъ и дал им подданым своим волности и вечо мети и въ звонъ звонити, и потомоус справовати яко оу великом Новегороде и Пъскове. И тот князь Борис с тою жоною мелъ двое детеи. Сына Глеба а дочкоу Парасковгию. И сам оумре а по собе на Полоцку зоставит сына своего Глеба. А дочка Парасковгия обецала девитство свое заховати в целости до живота своего и пострыглася в черницы оу святого Спаса в монастыри над Полотою Y panuiczy welikomu kniaziu Wykintu w Zomoytskoy zemli, a Jerdywill w Nowohorodcy y w tych wyszereczennych horodech, y zatym umre kniaz weliki Wykinth, y po nem nacznet kniazyty Zywinbud kniaz weliki Litowski, obema tymi kniazenij Litwoiu y Zomojtiju, a Jerdywil na Nowohorodcy i na wsich tych wyszey reczennych Ruskich horodech y mnoho let Erdywil kniaz zywszy na tych horodech y umre. A po nem nacznet kniazyty syn jeho Mingaylo. Y po smerty otca swoieho kniaz weliki Mingaylo sobrawszy woyska swoi, y poyde na horod Poltesk, y na muzy Poloczane, kotoryie weczom sia sprawowali, kak weliki Nowhorod, y Pskow y naperwey pryszli ko horodu ich recenomu Horoden, y muzy Poloczanie opolczywszysia polki swoimi, y stretyli ich pod Horodcom, y welik boy y seczu mezy soboiu wczynili, y pomoze Boh welikomu kniaziu Mingaylu, iz pobil wsiech muzej Poloczan, na holowu y horod ich Horoden sozze, y horod Poltesk otmet, y ostal welikim kniazem Polockim (sic!) y buduczy iemu welikim kniazem Polockim y Nowhorodskim y panowal mnoho let, y umre|| Y ostawil po sobi dwuch synow swoich, odnoho Skirmunta, a druhoho Ginwila, y Skirmunt nacznet kniazyty na Nowohorodce, a Ginwil na Polocku, a poymet Ginwil doczku u welikoho kniazia Twerskoho w Borka imenem Maryiu, dla kotoroiez ochrystylsia w Ruskuiu wiru, y dali imia jemu Jurij, y tot Jurij panowal nemnoho let i umre. A po sobi zostawil syna swoieho Borysa na Polocku, y tot kniaz Borys wczynil horod na imia swoie na rece Berezyni i nazwal ieho Borysow. Y buduczy iemu Rusinom byl welmi nabozon, y wczynil cerkow kamennuiu u Polocku swiatoie Sofij. Druhuju swiatoho Spasa, dewic monastyr, u werch reki Poloty ot horoda w polu mili. Tretiuiu cerkow monastyr na Belczycy swiatoho Borysa y Hleba. A panuiuczy iemu w Polocku byl laskaw na poddanych swoich, y dal im poddanym swoim wolnosty, y weczu mety y w zwon zwonity, y potomu sia radyty kak u Welikom Nowohorode y Pskowe, a potom kniaz Borys Polocki umre. A po sobi zostawil syna wsojeho na Polocku Rohwoloda prerekomoho Wasilja, y tot kniaz Wasilie Polocki zyw nemalo na Polocku y umre. A po sobe zosawil syna Hleba, y doczku Paraskowiiu i taia doczka obicafa dewictwo swoie zachowaty
и мешкала там сем летъ Богу служачи и книги пишучи на церковъ, а потом забралася до Рима и в Риме слу-
жила Богу пилне и мешькала колко годовъ. И оста-
лася которую называють святая Пракседыс. А по
Рускии Парасковгия, которой ж в Риме и костел w celosty do zywota swoieho, y postryhlasia w czernicy u
збоудовали. На имя ее святое там же ее положили swiatoho Spasa, u monastyry nad Polotoiu,|| y meszkala tam
(падкрэслена - А. С.). А брат ее князь Глеб Полоцкии в молодых летех своих. Княживши не много лет в Полоцку и оумре и положенъ быс оу святое Софии в Полоцьку. Со отцомъ своим во одном гробе. А Полочане потом почали зася вечом справоватися. Как оу великом Новегороде и Пъскове. А пана над собою не мели, и възвратимися воспак. sem lit Bohu sluzeczy, y knihi piszuczy na cerkow. A potom
zobralasia do Ryma, y w Ryme meszkaiuczy Bohu sluzyla pilne, y meszkala kolkos hod, y oswiatylasia, kotoruiu zowut swiataja Praxedis, a po Rusku Paraskowia, kotoroy ze w Ryme i kostel zbuidowali, na imia ieie swiatoie, y tamze ieie polozyli (падкрэмена -A. C.). A brat ieie kniaz Hleb Polocki, w molodych letech swoich umre, y polozon byst u swiatoie Sofij w Polocku, so otcom swoim u odnom hrobi. A Polczane poczali weczom sia sprawowaty kak u Welikom Nowohorode y Pskowe, a pana nad soboju ne meli, i obratymsia wospak.
Гэтае паведамленне мае характар асобнага апавядання. Як адзначау М.М. Улашчык, звычайна складальнiк леташсау устауш, запазычаныя з iншых крынiц, скончвау гэтым "възвратимся воспак". Ён жа упершыню называе гэты урывак "аповесцю пра Полацк" [27, с. 163], на што нядауна звярнула увагу маладая украшская даследчыца Марына Фiлiповiч [28]. Два вышэйпрыведзеныя урыуш адрозшваюцца
нязначным деталями па-першае, Мшгайла у другiм зводзе лiчыцца сынам Сшрмунта, а у трэцiм - Эрдзiвiла. Сын Мiнгайлы Гiнвiл паводле II звода прыняу хрысцiянскае iмя Барыс, паводле III - Юрый. Далей Хро-тка Быхауца дадае два пакаленш да генеалогii, прынятай у друпм летапiсным зводзе. Барыс аказваецца сынам Юрыя, а не Мшгайлы, i будуе горад Барысау на Бярэзше. Ён жа меу сына Рагвалода, "рэкомага Васiль". Апошнi з'яуляецца бацькам Глеба i Прасковii (магчыма, Еуфрасiннi). Як зауважыу Б. Флора: "Упомянутые князья могут быть отождествлены с сыном Всеслава Полоцкого Борисом, скончавшимся в 1129 г., сыном Бориса, Василием-Рогволодом, сидевшим на полоцком столе в 50 - 60-е годы XII века (последний раз упоминается в 1171 г.) и сыном Василия-Рогволода, Глебом (упоминается в Ипатьевской летописи под 1180 г.)" [10, а 112].
Не уступаючы у палемшу з папярэднiмi даследчыкамi беларуска-лиоусшх летатсау (В. Чамярыцюм, М. Улашчыкам), а таксама прызнаючы уласные памылш (аб юнаванш полацкага летапiсу [29, c. 24 - 29]), у дадзеным тэксце мы пакажам, як дзейнiчалi мехашзмы фармавання культурнай памяцi, на прыкладзе Полацкай зямлi. Механiзмы мата быць iнстытуалiзаваныя i неiнстытуалiзаваныя. Да першых належаць асяродкi улады, культуры, рэлМ, адукацыi. Да другiх - памяць камушкатыуная, пераважна вусная псто-рыя. Зразумела, што у XVI стагоддзi iнстытуалiзаваныя механiзмы перадачы пстарычнай памяцi набы-ваюць важнейшае значэнне у параунаннi са стъгайныш формамi камунiкатыунай памяцi. Сацыяльныя гру-пы, якiя разумелi iх важнасць i карысталiся гэтымi механiзмамi, аказвалiся у больш выгадным стано -вшчы. Тыя ж, хто iх недаацэньвау, не толькi адставалi у сва1м развiццi, але маглi знiкнуць для самой п-сторыi (сваеасаблiвая энтратя).
У XV стагоддзi гiстарычны дыскурс Вялшага Княства ЛiтоУскага быу прадстаулены шматлiкiмi летапiснымi творамi мясцовага i не толькi паходжання. Кнiжнiкi i iнтэлектуалы таго часу актыуна кары-сталiся летапiсамi з Ноугарада, Пскова, Валыш, Кiева i iншых праваслауных тэрыторый i асяродкау, але з прасторы так званай Slavia Оrthodoxa як блiзкiх сабе па духу i зместу (добра бачна гэта у так званым I леташсным зводзе). Нагадаем, што найбольш вядомым леташсным творам, паходжанне якога з земляу Вялшага Княства ЛiтоУскага не выклжае сумнення у сучасных даследчыкау [30, c. 62 - 85], з'яуляецца Радзiвiлаускi летапiс. Належыць падкрэслщь, што стваральнiкамi летапiсау былi менавгга духоуныя асо-бы, у адрозненне ад мiранау (не кранаючы iх больш дробныя групы i генэзю як першых, так i апошшх). Менавiта у сярэднявечных духоуных асяродках зарадзшася мемарыяльная традыцыя (memoria) - форма лиурпчнага успамiну жывых i памерлых i адначасова яго "тсьмовы субстрат" [3, c. 234]. Дык чым жа з'яуляецца вышэйпрыведзенае пералiчэнне полацкiх князёу ад Мiнгайлы да Глеба, як не сярэднявечнай метопа! Напачатку XVI стагоддзя упершыню рабшася спроба упарадкаваць камунiкатыуную памяць i трансфармiраваць яе у культурную. Адсюль блытанiна з iмëнамi, якую, зрэшты, можна растлумачыць iм-кненнем аутара Хронiкi Быхауца быць больш дакладным: прыблiзна ведаючы з iншых русшх крынiц храналогiю, ён бачыу недастатковую колькасць пакаленняу, як1я змянiлiся на працягу вялiкага перыяду. Адсюль жаданне дадаць пару iмëнау у генеалопю полацкiх князёу [12, c. 22]. Дарэчы, аналагiчны прыём выкарыстау ён (умоуны аутар XБ) i у выпадку з легендарнымi князямi лггоусшм^ нашчадкамi Палямона, якiх яму падалося занадта мала, каб запоУнiць прамежак часу ад Палямона да Мшдауга. Тады ён, дарэчы, змянiу дату i прычыну уцёкау Палямона з Рыма: замест пачатку I ст. н.э. ад Нярона з'явшася дата 401 год ад Атылы [27, c. 145].
Увогуле, хрысцiянства Эксле назвау "рэлiгiяй успамiнання", таму, бясспрэчна, хрысщянству нале-жыць пяршэнства у культурнай памяцi, i усё, што мы звязваем з паняццем памящ, прасякнута бiблей-скiмi алюзiямi, эсхаталагiчнымi матывамi. Прычым не лiтургiчныя моманты пранiкалi у свецкую тсь-менную i кнiжную культуру, а наадварот, у лiтургiчныя, патрыстычныя, тэалапчныя тэксты пачыналi Уводзiцца свецкiя матывы, ехетр1а i г.д. З хрысцiянскай тетогга звязана i навучанне гiсторыi.
Як вядома, напрыканцы XV стагоддзя, у 1498 годзе, у Полацку з'яуляецца кляштар ордэна бернардынау, щ францiшканау-абсэрвантау (статус асобнага ордэна iм надау папа Лявон X у 1517 годзе). Рэ-фарматар ордэна, Бернардын з Сiены (1380 - 1444) заахвочвау членау сваёй манаскай супольнасцi зай-мацца казнадзействам i навучаннем [31, с. 48 - 49]. З гэтай мэтай бернардыны арганiзавалi у Полацку школу, дзе, праудападобна, вучыуся Францiшак Скарына. Уплыу iдэй гэтага каталiцкага ордэна на мала-дога Скарыну застаецца нявывучаным; нават у энцыклапедычным даведнiку "Францыск Скарына i яго час" адсутшчае артыкул аб полацкiх бернардынах. Польсш правiнцыял ордэна Уладзiслау з Гельнава быу вядомым паэтам, грамадсшм i рэлжшным дзеячом, а першы гвардыян кляштара у Полацку Лявон з Ланьцута, якi выконвау свае абавязш да 1512 года, таксама меу прагрэауныя погляды адносна асветы мясцовага на-сельнiцтва [32, а 87 - 88; 33, а 237]. Бясспрэчна, навучыцца латынi i атрымаць неабходныя веды, каб працягваць навучанне у Кракаускай акадэмii, Скарына мог у бернардынау. Але нас перш за усё щкавщь стауленне бернардынау да пытання рэбаптызацыi мясцовага насельнщтва. Яны ажыццяулялi сваю душ-пастырскую дзейнасць у асяроддзi пераважна праваслауным. Каб рабiць гэта эфектыуна, не патрабавалi перахрышчвання вернiкау усходняга абраду у каталiцтва. У гэтым бернардынау не падтрымлiвала ката-лщкае духавенства Каралеуства Польскага, таксама у ВКЛ яны не сустракалi паусюднага разумення. Па-добная талерантная пазщыя бернардынскага ордэна да традыцый i культуры мясцовага насельнiцтва, вi-
давочна, мела прыхшьшкау у асяродда самога насельнщтва. Прынама рысы талерантнасщ у творчасцi Скарыны можна звязваць з тым, што ён бачыу яшчэ у дзяцiнстве у родным горадзе.
Гiсторык ордэна бернардынау Ян з Камарова (ён, дарэчы, у 1511 - 1514 гадах быу гвардыянам кляштара у Вiльнi) шсау: "Памiж прэлатамi i дактарамi (касцёлу), з аднаго боку, i нашымi братамi, з друго-га, дайшло да разважанняу аб рэбаптызацыi грэкау, абрад якiх захоуваюць русiны, i аб дапушчэнш ix да святых абрадау у нашых лацiнскix касцёлах. Свецшя прэлаты i дактары сцвярджал^ што грэкi пры пера-ходзе на наш абрад павiнны быць нанова хрышчаныя (rebaptisari) i тольш тады могуць прыступаць да сакра-мантау у нашых касцёлах, у той час як нашыя браты, а перад усiм мiнiстр правшцьп айцец Ян (Vitreatoris) прытрымлiвалiся супрацьлеглай думкi, што менавiта рэбаптызацыя тут непатрэбная, але дастаткова пры-знаць адзiную галаву касцёла, г. зн. папу рымскага, i абяцаць быць яму паслухмяным; хто гэтак зрабiу, таму можна без усялякай рэбаптызацыi... прыступаць да сакрамантау у нашых касцёлах" [33, с. 238].
У асяроддзi полацшх бернардынау альбо блiзкix да ix колау псторыя Еуфрасшш Полацкай магла трансфармавацца у гюторыю дачк1 Барыса-Гiнвiла Параскоуi з II летапснага зводу (цi Рагвалода-Васiля з ХБ) [34; 4, с. 273], якая з'ехала у Рым, дзе стала вядомая як святая Паракседа (Параскоуя). На гэтую псторыю шхто з даследчыкау не паглядзеу герменеутычна, только М. Цixамiрау адзначау, што Еуфрасшню маглi пе-раблытаць з Еупракйяй-Ддэльгейдай, жонкай iмператара Генрыха IV, звязанай з Рымам [35, с. 365, прим. 4]. Некаторыя у гэтай блытанiне бачаць жаданне сцерщ з памяцi нашчадкау iмя праваслаунай святой Еуфра-сiннi. Дднак, калi б гэта было так, то дадзенага урыуку папросту не было б у леташсу. Дле ён ёсць i у ХБ, i у Хротцы Стрыйкоускага, што, на нашу думку, сведчыць аб юнаванш трывалай традыцыi, але транс-фармаванай пэунымi коламi для сва1х патрэбау.
Прыгледзiмся да меркавання Стрыйкоускага. Ён сумленна шукау звесткi пра Еуфрасшню у розных крынiцаx. "Po nim na xi?stwie Polockim zostal Hleb syn i córka Poroskawia, a ta poslubiwszy Panu Bogu dziewicy stan w czystosci chowac, postrzygla si? w cernice w monasterze S. Spassa, nad rzek^. Polot^ w którym mieszkala siedm lat Panu Bogu sluz^c i ksi?gi do kosciolów pisz^c. To póty ku rzeczy o tej Poroskawi pisz^. Latopiszcze Litewskie i Ruskie. Ale dalej cos dziwnego o niej powiedajq w ty slowa: I potym dzi? swietaja Poroskawia wezbrala si? do Ryma i w Rymie kilko lat mieszkaj^c, Bogu pilnie sluzyla, i tamze umierla i potym dzi? si? oswi?cila, którq. zowi^. swi?ta Praxidis, a po rusku: Praskowia. Którejze dzi? to w Rymie i cerkiew zbudowano, i na imi? jeje swiatoje i tamze jeje cielo pohrebli. To poty wszystki Latopiszcze jednako o tej Poroskawi, xi?znie Polockiej, swiadcz^. Ale iz si? ja z wielkam pilnosci^. staram i na tom siedmioletn^. prac^. podj^l, abych Litewsk^. a Rusk% takze Polsk^. historj^, nie z domniemania, ale z pewnych dowodów na swiat pokazal: tedym tez o tej Poroskawi nie maio ksiqg koscielnych zwartowai, któraby to z xi?zny Polockiej swi?ta Praxed^. w Rzymie zostac miala, alem tego nigdziej nalesc ani si? dopytac mógl; tylko ta pospolita jest historja o S.Praxedzie w legendach swi?tych, i w leda wiatiku: Praxedis virgo venerabilis Prudentis Romani filia, amissis parentibus etc. (на палях: A tez si? to dzialo roku 140 od Christusa za Antonina 13 cessarza Piusa rzeczonego i za papieza Piussa 10, a Polocko w ten czas niewiem jesli bylo jeszcze, o czym Volateranus in Anthropologia lib.18 etc. Et Carion lib. 3 ect.)" [23, с. 242 - 243].
Таим чынам, напрыканцы XVI стагоддзя, калi СтрыйкоУскi пiсау сваю Хротку, захавалася тра-дыцыя тольш аб Праскоуi (Пракседзе). "Жыцiя св. Еуфрасшш" Мацею Стрыйкоускаму сапрауды не уда-лася знайсцi, хаця даследчыю сцвярджаюць, што яно было нап1сана ужо у канцы XII стагоддзя [36, c. 459; 37, c. 575, 632 - 633, 638]. Прауда, адзначаецца, што "напiсаная у канцы XII стагоддзя, гэтая аповесць дайшла да нашага часу тольк1 у пераробках XVI - XVIII стагоддзяу" [36, c. 459]. Звестак пра Еуфрасшню Полацкую няма i у Кiева-Пячэрскiм пацерыку, куды павiнны был быць зроблены адпаведныя запiсы па-сля пераносу яе рэштак з Ерусалiма [38]. Напрошваецца выснова, што сшсы Жыцiя св. Еуфрасiннi (а ix больш за 130) даволi позняга паходжання [39, c. 147 - 148], i, сапрауды, Мацей Стрыйкоусш мог не ведаць пра ix. Традыцыя ушаноування Еуфрасiннi Полацкай магла быць адноулена тольк1 у канцы XVI стагоддзя [40, c. 322; 41, c. 103], калi Iван Грозны у 1563 годзе вярнуу у Полацк знакамиы крыж Лазара Богшы.
Беларуси даследчык Жыцiя Еуфрасiннi Полацкай Дляксей Мельшкау прыxодзiу да высновы, "што у аснову легенды пра Параскеву Полацкую ляга рэальныя факты з жыцця дачк1 полацкага князя Рагвалода-Барыса Усяславiча, сястры Глеба Полацкага - ... Звешславы-Еупраксп, стрыечнай сястры Еуфрасiннi Полацкай, якая таксама шанавалася як святая заступнща Полацкага краю. Яна на самой справе здзей-снiла паломнщтва у Святую Зямлю - не у Рым, як пiша пра тое каталщш аутар, а у Канстанцiнопаль ... i Iерусалiм" [41, c. 110].
Дб дзвюх святых - Еуфрасшш i Параскеве - шсау у XVIII стагоддзi i базылiянiн fr-нат Стэбельскi у сваёй кшзе "Dwa wielkie swiatla na horyzoncie polockim z cieniów zakonnych powstaj^cy czyli zywoty ss. Panien y matek Ewfrozyny y Parascewii zakonnic y hegumeniy pod ustaw^. s. o. Bazylego W. w monastyrze s. Spasa za Polockiem zyj^cych, z chronologi^ i przydatkiem niektórych sluz^cych do tego pozytecznych krajowych wiadomosci, z rozmaitych dziejopisów y pism zebranych" (Вiльня, 1781). У гэтым сва1м творы, прысвеча-ным манаxiне мiнскага базылiянскага манастыра Брыгiдзе Любашчыньскай, Iгнат Стэбельскi шсау, што жыще Еуфрасiннi ён пераклау з "славенскага дыялекту" з рукашсу мiтрапалiта Макарыя (жыу у 1542 годзе
у Маскве), а жыще Параскевы знайшоу у адной старой ктзе, а таксама вышсау з Стрыйкоускага i Гвагнша. Аднак гэты факт не змяняе ciтуaцыi, што пра Еуфрасшню Полацкую напачатку XVI стагоддзя пстарыч-ная памяць практычна не захавалася, у той жа час защкауленым! у падарожжы Параскевы-Еуфрасшш у Рым, замест Еруcaлiмa, i узвядзенш у яе гонар касцёла у Рыме мaглi быць каталщшя колы, альбо права-слауныя прьтльнш фларэнцкай унп (aрхiепicкaп Iоciф), напрыклад, полaцкiя бернардыны, як1я тамм чынам мaглi "знаходзщь" кaтaлiцкiя тралы^и у Полацку яшчэ у XII стагоддзг
З 1513 да 1519 года полацшм ваяводам быу Альбрыхт Гаштольд (? - 1539), якога прынята лiчыць шщыятарам стварэння першага Статута ВКЛ 1529 года, а таксама так званага другога летaпicнaгa зводу з легендай аб рымcкiм паходжанш лiтоУcкaй знaцi; 29 лiпеня 1518 года ён рaзбiy войск! Вааля III пад Полацкам [42, c. 517]. Энерпчная дзейнасць гэтага чалавека наклала aдбiтaк на мнопя галшы грамадска-пaлiтычнaгa жыцця ВКЛ. Той факт, што доя стварэння другога летатснага зводу ВКЛ паходзша з ката-лiцкaгa асяроддзя, здаецца, не аспрэчваецца шводным даследчыкам. Аднак было б прымггыуна i занадта проста знаходзщь у cпicaх гэтага зводу выключна кaтaлiцкiя уплывы. Дастаткова успомшць словы Хро-híkí Вялiкага Княства Лтоускага: "и поймет Кгинвилъ дочку оу великого князя Тверьского Бориса именем Марью, для которое жъ окристился в Роуску веру" (падкрэслена - А. С.) [25, с. 23].
Аб чым можа сведчыць ужо згаданая фраза з "Хрошш вялЫх князёу лггоусюх" : "и поможе Богъ великомоу князю Мингкаилоу и побил моужов Полочанъ на головоу... и город Полтескъ возмет и остал великим княземъ Полоцким", акрамя яе канкрэтна пстарычнага значэння? Як было сказана, у даслед-чыкау ёсць розныя меркаванш адносна рэaльнacцi асобы князя Мшгайлы, аднак з'яуленне яго у друпм зводзе выводзiлa асобу полацкага князя на гарызонт пстарычнай пaмяцi не тольш жыхароу Полацкага княства, але i усяго Вялiкaгa Княства Лггоускага. Пaдкрэcлiвaнне свабод i вольнасцяу "мужоу Палачанау, яшя вечам cпрaвaвaлicя", таксама сведчыць на карысць таго, што на пачатку XVI стагоддзя был! грамад-сшя сшы, зaцiкayленыя у пaдтрымaннi пaмяцi пра адметную псторыю Полацкага княства. На свой манер, як гэта магло быць больш зразумела у XVI cтaгоддзi, але памяць культывавалася. Так, аутару "Хрошш Быхауца" падалося ктотным напачатку свайго аповеду узгадаць Венецыю (яшчэ адна "еурапейская" алю-з!я iнгэлектуaлa XVI стагоддзя). Ён знаходз!ць падабенства памж дэмакратычным ладам Полацка i трады-цыям! Венецыянскай рэспублт, якая стала у XVI cтaгоддзi больш актуальнай, чым параунанне полацкага веча з пскоусшм щ нaУгaродcкiм народным сходам. Гэтая згадка ператварылася у "Xронiцы Лггоу-скай i Жмойтскай" у асобную аповесць "О полоцкой свободности або Венеции" [45, с. 20 - 21]. Пры гэ-тым паслядоунай пазщыи адносна грамадскага ладу у Полацшм княстве не кнавала, альбо не надавалася спецыяльнай увап таму факту, рэспублжа гэта была щ манарх!я ("остал великим княземъ Полоцким").
У "Аповесщ пра Полацк" адчуваецца жаданне штэграваць полацкую псторыю, як i псторыю Вял> кага Княства Лггоускага у цэлым у еурапейскую псторыю (аповесць пра Еуфрасшню-Праскоу'ю-Пракседу таксама павшна была служыць гэтым мэтам). Цдкавым уяуляецца i той факт, што, кал! у 1518 годзе па шщыятыве вшенскага бккупа А. Радз!вша i ордэна бернардынау пачауся працэс беатыфжацып карале-в!ча Каз!м!ра, сына Каз!м!ра Ягелончыка, менавгга цудоунае заступнщтва будучага святога выратавала Полацк у биве з Масквой у 1518 годзе [43; 44, с. 537 - 538].
Дадае значэння Полацкай зямл i факт падпарадкавання уладзе вялшх князёу лггоусшх так1х уплы-вовых феадальных рэспублж, як Пскоу i Ноугарад. У "Xронiцы Лггоускай i Жмойтскай" гэты факт звя -заны з дзейнасцю таго ж легендарнага полацкага князя Рагвалода-Вааля, яю быццам бы вёу доугую вай-ну с Псковам, у вышку чаго Пскоу трату у залежнасць ад Полацка ("псковян долгою войною примусил до голду" [45, с. 23]).
Заключэнне. У цэлым можна зрабщь выснову, што грамадства ВКЛ на пачатку XVI стагоддзя яшчэ уяуляла з сябе слаба штэграваныя супольнасщ, яшя, паводле тэорыи Рыкарда П1ша, можна аднесщ як да асяроддзя Slavia orthodoxa, так i Slavia romana. Лггаратура Slavia orthodoxa будавалася не на жанравай аснове, а на прынцыпе пераймання узорау i мадэляу, а таксама на пэуных "правшах гульш". "Пакуль "прав!лы гульш" задавальняюць асноуным характерным крытэрыям лггаратурнай астэмы, яна застаецца трывалай i самастойнай. Кал! "прав!лы гульш" ютотна змяняюцца... так, што ранейшыя узаемасувяз! разбураюцца, - лггаратурная астэма губляе шдывщуальнасць, трансфармуецца щ распа-даецца" [46, с. 8]. На рубяжы XV - XVI стагоддзяу у ВКЛ наз!раецца змена "правшау гульш" (чытай -парадыгмау), кал! грамадства паступова дрэйфуе з прасторы Slavia orthodoxa у прастору Slavia romana. Канчатковага накладання гэтых двух абшарау у нашай ментальнай прасторы так i не адбылося, але яно выразна прасочваецца, у тым лжу на прыкладзе уключэння пстарычнай памящ аб традыцыйна праваслауных тэрыторыях былой Полацкай зямл! у культурную памяць Вялшага Княства Лиоускага.
Л^АРАТУРА
1. Assmann, J. Pami^c kulturowa. Pismo, zapami ^tywanie i polityczna tozsamosc w cywilizacjach starozytnych / J. Assmann. - Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2008. - 361 s.
2. Oexle, O.G. Spoleczenstwo sredniowiecza. Mentalnosc-grupy spoleczne-formy zycia / O.G. Oexle. - Torun: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, 2000. - 180 s.
3. Эксле, О.Г. Действительность и знание: очерки социальной истории Средневековья / О.Г. Эксле. -М.: Новое литературное обозрение, 2007. - 360 с.
4. Latyszonek, O. Od Rusinow bialych do Bialorusinow. U zrodel bialoruskiej idei narodowej / O. Latyszonek. -Bialystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Bialymstoku, 2006. - 388 s.
5. Варонш, В. Полаччына i палачане у нацыянальна-культурным i рэлтйным жыцщ Вялiкага Княства Лггоускага першай паловы XVI ст. / В. Варонш // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. - Bialystok, 2002. -S. 211 - 219.
6. Варонш, В. "Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego Kroniczka krotko pisana" / В.Варонiн // Беларуси пста-рычны агляд. - 2004. - Т. 11. - Сш. 1 - 2 (20 - 21). - С. 41 - 57.
7. Варонш, В. Палачане: забытая памяць пра мора / В. Варонш // ARCHE-Пачатак. - 2009. - № 4. -С. 63 - 73.
8. Лiцкевiч, А.У. Пра некаторыя сшсы "Леташсца вялтх князёу лггоусшх" маскоускага i наугародскага паходжання (на марпнэзе выданняу М. Улашчыка i В. Варонша) / А.У. Лiцкевiч // Вялшае Княства Лггоускае i яго суседзi у XIV - XV стст.: сапернщтва, супрацоунщтва, урок1: да 600-годдзя Грунвальд-скай бивы: матэрыялы мiжнар. навук. нанф., Гродна, 8 - 9 лш. 2010 г. - Мшск: Беларус. навука,
2011. - С. 207 - 223.
9. лщ^вгч, А.У. Атручэнне князя Сшргайлы у Кiеве (1395 год). пстарычны каментарый i праблема аутарства другой часткi "Летапiсца вялтх князёу лггоусшх" / А.У. Лiцкеiвiч // ARCHE-Пачатак. -
2012. - № 3. - С. 8 - 52.
10. Флоря, Б.Н. Историческая традиция об общественном строе средневекового Полоцка / Б.Н. Флоря // Отечественная история. - 1995. - № 5. - С. 110 - 116.
11. Заяц, Ю. История Белорусских земель X - первой половины XIII в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского / Ю. Заяц // Пстарычна-археалапчны зборшк. - Мшск, 1997. -№ 12. - С. 85 - 91.
12. Александров, Д.Н. Борьба за Полоцк между Литвой и Русью в XII - XVI веках / Д.Н. Александров, Д.М. Володихин. - М., 1994. - 205 с.
13. Толочко, А. «История Российская» Василия Татищева: источники и известия / А. Толочко. - М.: Новое лит. обозрение; Киев: Критика, 2005. - 544 с.
14. Александров, Д. «Русская хроничка» Стрыйковского // Д. Александров, Д. Володихин // Вестн. Моск. ун-та. Серия 8: История. - 1993. - № 2. - С. 70 - 74.
15. Гене, Б. История и историческая культура средневекового Запада / Б. Гене. - М.: Языки славянской культуры, 2002. - 496 с.
16. Пашуто, В.Т. Образование литовского государства / В.Т. Пашуто. - М.: Наука, 1959. - 531 с.
17. Ulewicz, T. Sarmacja. Studium z problematyki slowianskiej XV i XVI w. Zagadnienie sarmatyzmu w kulturze i literaturze polskiej (problematyka ogolna i zarys historyczny) / T. Ulewicz. - Krakow: Collegium Columbinum, 2006. - 268 s.
18. Mikulski, J. Smolenski osrodek latopisarski w latach 20 - 50. XV w. / J. Mikulski // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. - Bialystok, 2010. - № 33. - S. 17 - 50.
19. Никифоровская летопись // Полное собр. рус. летописей. - Т. 35: Летописи белорусско-литовские. - М.:, 1980. - С. 19 - 35.
20. Супрасльская летопись // Полное собр. рус. летописей. - Т. 35: Летописи белорусско-литовские. - М., 1980. - С. 36 - 67.
21. Макарау, М. Ад пасада да магдэбурги: прававое становшча насельнщтва местау Беларускага Падзвш-ня у XIV - першай палове XVII ст. / М. Макарау. - Мшск: УП "Экаперспектыва", 2008. - 248 с.
22. Семянчук, А. Распаусюджанне щэй Фларэнцкай унп у Вялшм Княстве Лггоусшм у канцы XV - пачатку XVI ст. / А. Семянчук // Xрысцiянства у пстарычным лёсе беларускага народа: зб. навук. арт.: у 2 ч. - Гродна: ГрДУ, 2009. - Ч. 1. - С. 158 - 166.
23. Stryjkowski, M. Kronika Polska, Litewska, Zmodzka i wszystkiej Rusi / M. Stryjskowski. - Warszawa, 1846. - T. I. - 392 s.
24. Рогов, А.И. Русско-польские культурные связи в эпоху Возрождения (Стрыйковский и его Xроника) / А.И. Рогов. - М.: Наука, 1966. - 310 с.
25. Летопись Красинского // Полное собр. рус. летописей. - Т. 17: Западнорусские летописи. - М.: Языки славянских культур, 2008. - С. 153 - 190.
26. Xроника Быховца // Полное собр. рус. летописей. - Т. 17: Западнорусские летописи. - М.: Языки славянских культур, 2008. - С. 473 - 572.
27. Улащик, Н.Н. Введение в изучение белорусско-литовского летописания / Н.Н. Улащик. - М.: Наука, 1980. - 262 с.
28. Фшпович, М. Полоцька земля у наративных та актових джерелах (друга половина XIII - перша половина XVI ст.): автореф. дис. ... канд. icT. наук / М. Фiлiповiч. - Кшв, 2011.
29. Семянчук, А.А. Беларуска-лгтоусшя летапicы i польская хронiкi / А.А. Семянчук. - Гродна: ГрДУ, 2000. - 161 с.
30. Толочко, А. Прорисовки зверей к миниатюрам Радзивиловской летописи и проблема происхождения рукописи / А. Толочко // Ruthenica. - Кшв, 2005. - Т. IV. - С. 62 - 85.
31. Sredniowiecze. Encyklopedia popularna. - Warszawa, 1996. - S. 48 - 49.
32. Галенчанка, Г.Я. Францыск Скарына - беларуcкi i усходнеславянсю першадрукар / Г.Я. Галенчанка. -Мшск: Навука i тэхнiка, 1993. - 280 с.
33. Семянчук, А. Франщшак Скарына у Кракаве / А. Семянчук // Дзеяслоу. - Менск, 2007. - № 2(27). -С. 236 - 244.
34. Сапунов, А. Католическая легенда о Параскеве, княжне Полоцкой / А. Сапунов. - Витебск, 1888.
35. Тихомиров, М.Н. Древнерусские города / М.Н. Тихомиров. - М.: Гос. изд-во "Политическая литература", 1956. - 478 с.
36. Кшга жыцш i хаджэнняу; пер. са старажытнарус., старабеларус. i польск. / уклад., прадм. i камен-тарьи А. Мельшкава. - Мiнcк, 1994. - 503 с.
37. Назаренко, А.В. Древняя Русь на международных путях: Междисциплинарные очерки культурных, торговых, политических связей IX - XII вв. / А.В. Назаренко. - М.: Языки рус. культуры, 2001. - 784 с.
38. Древнерусские патерики. Киево-Печерский патерик. Волоколамский патерик. - М.: Наука, 1999. -496 c.
39. Воронова, Е.М. Житие Евфросинии Полоцкой / Е.М. Воронова // Словарь книжников и книжности Древней Руси. - Л., 1987. - Вып. 1. - С. 147 - 148.
40. Майоров, А.В. Русь, Византия и Западная Европа: Из истории внешнеполитических и культурных связей XII - XIII вв. / А.В. Майоров. - СПб.: Изд-во «Дмитрий Буланин», 2011. - 800 с.
41. Мельшкау, А.А. З неапублжаванай спадчыны: манагр., арт., вершы, матэрыялы навук. канф., успа-мшы сучасшкау / А.А. Мельшкау. - Мшск: Выдавецтва "Чатыры чвэрщ", 2005. - 592 с.
42. Пазднякоу, В. Гаштольд Альбрэхт Марцiнавiч / В. Пазднякоу // Вялшае княства Лиоускае: энцыкл.: у 2 т. - 2-е выд. - Мшск: БелЭн, 2007. - Т. 1: АбаленскьКадэнцыя. - С. 517.
43. Lipnicki, A. Zycie, cuda i czesc sw.Kazimierza / A. Lipnicki. - Wilno, 1907.
44. Sarbiewski, M.C. Oda S.Casimirus in oppugnanda Polocia milites trans Dunam ducit / M.C. Sarbiewski // Mathiae Casimiri Sarbiewski. Poemata omnia. - Starawies, 1892. - S. 537 - 538.
45. Xроника Литовская и Жмойтская // Полное собр. рус. летописей. - М.: Наука, 1975. - Т. 32: Летописи белорусско-литовские. - С. 15 - 127.
46. Пиккио, Р. Slavia Orthodoxa: Литература и язык / Р. Пиккио. - М.: Знак, 2003. - 720 с.
nacmyniy 15.11.2012
POLOTSK AND POLOTSK LAND IN HISTORICAL MEMORY IN THE GRAND DUCHY OF LITHUANIA IN THE XVIth CENTURY
А. SEMIANCHUK
The article is devoted to the formation of memory in the Grand Duchy of Lithuania in the XVIth century.
Using the methodological tools of German historians Y. Assmanna and O.G. Eksle, the author shows that the
cultural memory of Polotsk and Polotsk land in the XVIth century was interpreted differently in different social
groups, the Orthodox and Catholics. Historical and literary works, designed to fix their own image of reality in
order to create a so-called connectivity structure of society were created there.
