CC BY
2УДК 94(476)"15/17"161.3
ПАЛ1ТЫЧНАЯ КУЛЬТУРА ШЛЯХТЫ ПОЛАЦКАГА ВАЯВОДСТВА У КАНЦЫ XVI - ПАЧАТКУ XVII СТАГОДДЗЯ У СВЯТЛЕ СОЙМ1КАВЫХ 1НСТРУКЦЫЙ
канд. фтас. навук, дац. I.A. БОРТН1К (Полацт дзяржауны утвератэт)
Разглядаюцца асаблгвасцг функцыянавання палгтычнай культуры шляхты Полацкага ваяводства у канцы XVI - пачатку XVII стагоддзя. У даследаванн дадзенага феномену на аснове соймкавых т-струкцый вылучаны тры аспекты: адноаны шляхты да iснуючай палтычнай сктэмы i яе важнейшых тстытутау; сацыяльна-палтычныя каштоунасцi i нормы паводзiн шляхты; рэакцыя шляхты на ра-шэнн тстытутау палтычнай астэмы, а таксама патрабаванн i пажаданн у адрас апошнх. Уста-ноулена, што шляхецкая культура Полаччыны характарызуецца высокай ступенню палтычнай актыу-насцi. Шляхта добра разумела сутнасць палiтычнай астэмы i была упэуненая у сваiх магчымасцях уплыву на палтычныя рашэнт. У яе палiтычнай свядомасцi замацавалкя таюя каштоунасщ як "вольнасць ", "роунасць", "братэрства", "згода", шанаванне традыцьп. Разам з тыму палтычнай культуры полац-кай шляхты захоувалюя асобныя элементы рэгiянальнай свядомасцi.
Уводзшы. У канцы XVI - пачатку XVII стагоддзя назiраецца працэс хуткай штэграцьп Полацкага ваяводства у сацыяльна-палиычную прастору Рэчы Паспалиай. Адным з важнейшых наступствау дадзенага працэсу з'яулялася завяршэнне фармiравання на Полаччыне станавай структуры грамадства. Мэта дадзенага даследавання - вызначыць асаблiвасцi функцыянавання палиычнай культуры шляхецкага стану у рэпянальных умовах Полацкага ваяводства у пазначаны перыяд.
Галоуным паняццем, якое выкарыстоуваецца у дадзенай рабоце, з'яуляецца "палпычная культура". Яно было уведзена у навуковы зварот амерыканск1м палiтолагам Габрыэлем Алмондам у працы "The Civis Culture" у 1956 годзе. Паводле яго, палпычная культура уяуляе сабою сукупнасць падыходау у адно-сшах да палiтычнай сiстэмы i яе асобных iнстытутау, а таксама уяуленняу грамадства адносна сваёй палiтычнай ролi у дадзенай сiстэме [Цыт. паводле: 1, s. 5]. Палпычная культура Рэчы Паспалггай на мяжы XVI - XVII стагоддзяу была грунтоуна даследавана у працы польскага псторыка Эдварда Апа-лiньскага "Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587 - 1652" [1]. Ён зрабiу выснову аб тым, што дадзеная культура належыць да культуры удзелу, адметным рысамi якой выступаюць падтрымка грамад-скасцю iснуючай палиычнай сютэмы i разуменне яе сутнасцi, палпычная актыунасць, перакананасць ва уласнай магчымасщ уплываць на палпычныя рашэннi, высокая ступень ведау i кампетэнтнасцi у сферы палпыю [1, s. 7, 294]. У беларускай пстарыяграфп спроба комплекснага аналiзу шляхты ВКЛ як сацыяльна-палпычнага феномену належыць П. Лойку [2].
Шляхецкая палпычная культура на Полаччыне не знайшла дастатковага асвятлення у пстарыяграфп. Выключэннем з'яуляецца артыкул В. Галубовiча, у як1м даследуецца канфесiйная праблематыка у дзейнасцi полацк1х соймiкаУ [10]. Сацыяльна-палиычныя штэнцып полацкай шляхты разглядалюя, як правiла, у кантэксце аналГзу розных бакоу грамадскага жыцця Рэчы Паспалиай, найперш канфесшна-палпычнай барацьбы [11, с. 239 - 240, 546; 12, s. 170 - 173, 212 - 218; 13, s. 143, 223, 234, 239 - 240, 266; 14, s. 29; 15, s. 93 - 94; 16, s. 127 - 128, 143 - 144]. На шструкцып полацшх соймжау спасылаюцца для iлюстрацыi асаблГвасцяу палиычнай культуры ВКЛ i Рэчы Паспалиай Э. АпалГньсш i П. Лойка [1, s. 28, 35, 138, 170, 194; 2, с. 87]. Падрабязна даследаваны дакументы, выпрацаваныя полацкай шляхтай падчас ро-кашу 1606 - 1609 гадоу у працах Я. Мацiшэускага i Г. Вiснэра [17, s. 157 - 159; 18, s. 207 - 208; 19, s. 294]. Пэуную ролю у разумент сутнасцi палиычнай культуры рэгiёну маюць даследаваннi В. Галубовiча, пры-свечаныя канфесiйным i этшчным асаблiвасцям полацкай шляхты [20 - 22].
Крынщаш дадзенага даследавання з'яуляюцца шструкцып полацк1х соймiкаУ канца XVI - пачатку XVII стагоддзя. Сярод Гх на наш час захавалГся наступныя:
фрагменты перадсоймавай шструкцып соймшу, яш адбыуся, вщавочна, у канцы снежня 1596 - на пачатку студзеня 1597 года [3, s. 422]; перадсоймавая шструкцыя соймГку, як1 адбыуся, вГдавочна, у сту-дзеш 1598 года [апубл. у: 4, s. 237 - 243]; шструкцыя соймГку, яш адбыуся 16 мая 1606 года, выдадзеная паслам на перадракашовы з'езд у Люблше [5]; шструкцыя соймшу, як1 адбыуся 18 сакаика 1607 года, выдадзеная паслам на ракашовы з'езд у Енджэёве [6; 7, k. 188 - 189]; перадсоймавая шструкцыя соймжу, як1 адбыуся у канцы сакавжа 1607 года [7, k. 190 - 191]; перадсоймавая шструкцыя соймГку, як1 адбыуся 4 снежня 1608 года [апубл. у: 8, с. 70 - 72]; перадсоймавая шструкцыя соймГку, яш адбыуся у жшуш 1611 года [9, k. 49 - 52].
У даследаванш палиычнай культуры полацкай шляхты на аснове соймшавых шструкцый намГ вылучаны тры аспекты:
- адносшы шляхты да Гснуючай палиычнай сютэмы i яе важнейшых шстытутау;
- сацыяльна-палпычныя каштоунасщ i нормы шляхты;
- рэакцыя шляхты на рашэнш шстытутау палГтычнай сiстэмы, а таксама naTpa6aBaHHi i пажаданнi шляхты у адносiнах да палГтычнай сiстэмы.
Адносшы шляхты да iснуючай палiтычнай сктэмы i яе важнейшых шстытутау. Пазначаны аспект уключае у сябе характар разумения шляхтай асноуных паняццяу-сГмвалау, звязаных з iснуючай палиычнай сiстэмай, ташх як "Рэч Паспалиая", "Айчына", веданне шляхецкай супольнасцю сутнасцi дзяржауна-пал1тычнага ладу, а таксама стауленне шляхты да асобных шстытутау пал1тычнай сютэмы.
Паняцце "Рэч Паспалиая" было найбольш шырока распаусюджаным сярод шляхты тэрмiнам, яш датычыу паттычнага уладкавання дзяржавы. Паводле Э. Апал1ньскага, Рэч Паспал1тая у свядомасцi шляхты разглядалася як дзяржава, як сукупнасць соймавых станау (кароль, сенат i пасольская iзба) i як су-польнасць усёй шляхты [1, s. 27 - 30].
У соймжавых шструкцыях полацкай шляхты дамшавала разуменне Рэчы Паспалггай як дзяржавы. У шэрагу выпадкау размова iшла пра агульную дзяржаву двух народау без iх спецыяльнай артыкуляцыi: "(...) Pewni b^d^c cnoty y zyczliwosci Ich M ktorey w sluzbie Rzeczy Pospolitey od Ich M zawsze dozna-walismy (...y1 [5, k. 3]; "Naprzod za obmyszliwanie JeKrM ktore o dobrym i pozytecznym Rptey czynic raczy pospolu z inszemi pany posly podzi^kowanie uczynic"2 [8, c. 71].
У той жа час распаусюджанай з'явай было акцэнтаванне увап на дуал1стычным характары Рэчы Паспалггай. I Э. Апалiньскi i П. Лойка указват на словы з шструкцьп полацкага соймiка паслам на Енд-жэеусш з'езд у сакавку 1607 года аб "Rzeczy Pospolitey naszey wspolney tak Koronney yako y Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego"3 [1, s. 28; 2, c. 87; 6, k. 1]. У шструкцып паслам на Люблшсш з'езд 1606 года таксама у прэамбуле гаворка щзе аб "wszytkiey Rzeczy Pospolitey tak Corony yako y Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego"4 [5, k. 1]. Вельмi часта у шструкцыях гаворыцца пра дзяржаву з дапамогай тэрмiну "Карона i Вял1кае Княства Лггоускае". Асабл1ва частым было ужыванне дадзенага тэрмiну у iнструкцыi 1606 года [4, s. 237; 5, k. 1,2; 6, k. 3]. Гэта стаиць пад сумненне, прынама адносна полацкай шляхты, тэзiс Э. Апалшьскага аб тым, што дадзены тэрмiн меу маргiнальнае значэнне [1, s. 28 - 29].
Разам з тым у шструкцыях полацшх соймшау знаходзiць адлюстраванне ужыванне тэрмГну "Рэч Паспаттая" у значэннi супольнасщ шляхты. У iнструкцыi паслам на Люблшсш з'езд 1606 года гаворыцца пра тое, што шляхта з'язджалася на Стэнжыцш з'езд для таго, каб паслухаць аб "направе" сва1х правоу i вольнасцяу i каб знесщ "urazy Rzeczy Pospolitey"5 [5, k. 2]. У дадзеным кантэксце пад "крыудамi Рэчы Паспалггай" трэба разумець хутчэй не праблемы дзяржавы, а менавiта "крыуды", яшя был1 нане -сены шляхецкаму стану палiтыкай двара Жыпмонта Вазы, пакольш гаворка пра Гх щзе у неадрыунай су-вязГ з праблемай захавання правоу i вольнасцей шляхты. У таим жа сэнсе разумеецца Рэч Паспалиая i у далейшым тэксце шструкцып, дзе сцвярджаецца неабходнасць пакарання тых, хто Гмкнецца да абмежа-вання правоу i прывшеяу шляхты: "(...) tak jakoby y na potem zaden si§ nie wazyl mimo prawa wolnosci okolo Rzeczy Pospolitey stanowic zawirac y praktykowac (...)"6 [5, k. 2].
Таксама у шструкцыях полацшх соймГкау шырока выкарыстоувалася паняцце "Айчына". У ш-струкцып паслам на Енджэеусш з'езд 1607 года падкрэслГваецца "stala y nie odmienna ch§c i milosc swoie ku spolniey oyczyznie naszey"7 [6, k. 2]. У апошшх радках шструкцып 1608 года занатавана: "(...) wszytkie artykuly zgod^. nasz^. spolnie namowione JchM. P. poslom podane y powierzone maj^. Jch M dobrze uwazai^c potrzeby y zdrowosc Oyczyzny z stany wszytkiemi tak na Ziezdzie wprzod slonimskim iako y na walnym seymie znayzac y concordowac co by z dobrym y pozytecznym nas wszytkich y Oyczyznie naszey bylo"8 [8, c. 72]. У ташм сэнсе паняцце Айчыны фактычна атаясамлГвалася з паняццем Рэчы Паспалггай.
Анатз амватчных паняццяу, звязаных з палГтычнай сютэмай, мусщь быць дапоунены даследа-ваннем разумення шляхтай сутнасщ дзяржауна-палпычнага ладу. Агульнапрынятым у сацыяльна-палиычнай думцы XVI - XVII стагоддзяу было разглядаць Рэч Паспалиую у адпаведнасщ з арыстоцелеускай тэрмь налопяй як "змешаную манархш" ("monarchia mixta"). Гэта азначала тое, што у аснове дзяржаунага ладу
ь'(...) Будучы упэуненыя у цнотах i зычл1васщ 1х Мосцяу, пра яюя заусёды мы бачыт ад 1х Мосцяу у службе Рэчы Паспалггай (...)" (Пер. аут. ).
2 "Наперад за абмеркаванне Яго Каралеускай Мосцю, якое ён Гмкнецца рабщь супольна з шшыт панамГ пасламГ, аб дабры i карысщ Рэчы Паспалггай, зраб1ць падзяку" (Пер. аут.).
3"Рэчы Паспалггай нашай агульнай, як кароннай, так i Вялжага Княства Штоускага" (Пер. аут.).
4"усёй Рэчы Паспалггай так Кароны як i Вялжага Княства Штоускага" (Пер. аут.).
5"крыуды Рэчы Паспалггай" (Пер. аут.).
6"(...) так, каб i у далейшым шхто не адважвауся па-за правам вольнасщ у дачыненш Рэчы Паспалггай устанаутваць, заключаць i практыкаваць (...)" (Пер. аут.).
7"пастаянная i непахГсная наша прыхшьнасць i любоу да агульнай нашай айчыны" (Пер. аут.).
8"(...) усе артыкулы нашай згодай супольна наказаныя 1х Мосцям панам паслам, дадзеныя i даручаныя Гм, маюць 1х Мосщ, добра памятаючы пра патрэбы i здароуе Айчыны, з уит станам як на бягучым Слошмсюм з'ездзе, так i на вальным сойме абмяркоуваць i вырашаць, каб добра i карысна нам усГм у Айчыне нашай б^1ло" (Пер. аут.).
знаходзшася гарматчнае узаемадзеянне трох соймавых станау - караля, сенату i шляхты, якя адлюстроу-валi тры элементы палиычнай сютэмы - адпаведна манарxiчны, арыстакратычны i дэмакратычны.
У шструкцыях полацк1х соймжау няма глыбошх тэарэтычных рэфлексiй над сутнасцю дзяржауна-палиычнага ладу. Аднак некаторыя важныя з пункту гледжання шляхты уяуленш у ix змешчаны. У якас-цi гаранту стабiльнасцi палиычнай сютэмы разглядалася права. У шструкцьп на Люблiнскi з'езд 1606 года выказваецца абурэнне з нагоды неправавога завяршэння сойму 1606 года: " (...) zniewazenie praw y wolnosci naszych przysiçga K J M potwierdzonych y opresj^. glosоw wolnych panow poslow woiwodztw y powitow na seym poslanych zniesieniem praw starych takim nieslychanym zawiraniem seymow w tumulciech (...)"9 [5, k. 2]. Лептымнасць шляхецкага з'езду абгрунтоуваецца тым, што ён заклiканы вярнуць раней зацверджаныя парушаныя правы [5, k. 2 - 3]. Такiмi ж самым выразамi абгрунтоуваецца законнасць рокашу у iнструкцыi 1607 года на Енджэеусш з'езд: "(...) prawa, wolnosci y obowi^zki iako dawne, tak i teraznieysze nie odstepui^c ich ni w czem, przy nich siç opowiadamy y statecznie trwac chcemy (...)"10 [6, k. 1].
Больш цiкава разгледзець, яшм чынам полацкая шляхта бачыла месца i ролю у палиычнай сютэме асобных iнстытутау, ташх як кароль, сенат, сойм, а таксама шляхецш рокаш.
Кароль як адзiн з соймавых станау лiчыуся часткай Рэчы Паспалиай i адначасова яе шраушком. Стауленне да каралеускай асобы адзначалася асаблiвай павагай i пашанай. Нават у шструкцып паслам на Люблшсш з'езд 1606 года з выразна апазщыйным зместам кiраунiк дзяржавы называецца "Каралеускай Яго Мосцю, панам нашым мшасщвым" [5, k. 1]. Нават калi палiтыка караля выклiкала незадаволенасць, шляхта iмкнулася устрымлiвацца ад яго непасрэднай асабiстай крытыкi. У гэтай сувязi яскравай з'яуляецца прамова трайдэнскага кашталяна, прадстаунiка полацкай шляхты Пятра Стаброускага на Сан-дашрсшм ракашовым з'ездзе у жнiунi 1606 года, у якой вша за пралЫ у каралеускай палiтыцы ускла-далася на сенатарау [17, s. 284; 24, s. 50 - 51]. У шструкцып 1611 года полацкая шляхта, выступаючы супраць вайны з Маскоускай дзяржавай, не абвшавачвала непасрэдна у яе развязваннi караля, а патра-бавала ад яго знайсщ i пакараць падбухторшчыкау да вайны [1, s. 138; 9, k. 49].
Разам з тым для шляхты Рэчы Паспалиай, як гэта абгрунтавау Э. Апалшьсш, быу характэрны моц-ны недавер да караля, пакольш лiчылася, што манархам па сутнасщ сваёй уласцiвае iмкненне да абса-лютнай улады [1, s. 56 - 57]. Таму шляхта заусёды вельмi клапацiлася пра захаванне каралём абавяза-цельствау аб абмежаванш сваix паунамоцтвау. Ужо у 1590-я гады распаусюдзiлiся чутк аб iмкненнi Жыгiмонта Вазы да абсалютнага шравання. Гэта знайшло свой выраз у шструкцыях полацшх соймiкаУ 1597, 1598 i 1608 гадоу, у яшх ад караля патрабавалася прытрымлiвацца пунктау пакта канвента [3, s. 422; 4, k. 237; 8, с. 71]. Пра захаванне каралём гарантаваных iм правоу i свабод шмат гаварылася у iнструкцыi на Люблшсш з'езд 1606 года. У прыватнасщ там падкрэ^валася права вольнай элекцып [5, k. 1 - 3].
Наступным "соймавым станам" з'яуляуся сенат. Найбольш выразна разуменне полацкай шляхтай прызначэння i ролi сенату адлюстравана у iнструкцыi паслам на Люблшсш з'езд 1606 года: "(...) Ich MM pp. Senatorоw, iako strozоw praw wolnosci naszych, aby siç w to wlozyli y tak do tego JKM wiedli, jakoby te wszytkie urazy Rzeczy Popolitey zniesione byli, y Artykulom ktоrym ieszcze dot^d do KJM poprzysiçzonym dosic siç nie stalo, aby siç we wszytkim dosic siç stalo, autoritate sua senatoria w to siç wdali (...)"n [5, k. 1]. Ташм чынам, у свядомасцi полацкай шляхты дамшавала усеагульнае у Рэчы Паспалiтай уяуленне, што сенат павiнен выконваць кантралюючую, дарадчую (у адносiнаx да караля) i медыятыуную (у выпадку канфлжту памiж каралём i "абывацелямi") функцып [1, s. 60].
Надзвычай важная роля у свядомасцi шляхты належала сойму як шстытуту, як з'яуляуся галоуным увасабленнем шляхецкай дзяржавы. Менавиа з соймам "абывацелi" у першую чаргу звязвалi надзеi на рэалiзацыю сваix патрабаванняу i пажаданняу. Аб гэтым сведчылi ужо самi факты удзелу шляхты у перадсоймавых соймiкаx, складанне iнструкцый паслам. 1нструкцыя на Люблiнскi з'езд iлюструе вострую незадаволенасць полацкай шляхты з нагоды завяршэння сойму без прыняцця да увап каралём i значнай часта сенату патрабаванняу большай часта шляхецшх паслоу [5, k. 1 - 3].
У гэтай сувязi паустае пытанне пра змены у разуменнi ролi сойму у свядомасщ шляхты пад уп-лывам палиычных канфлiктау, а таксама пытанне пра яе уяуленне аб нефармальных шляхецшх з'ездах i рокашы. У шструкцын на Люблiнскi з'езд 1606 года пасля выказвання абурэння з нагоды парушэння правоу шляхты пры завяршэннi сойму сцвярджалася: "Gdyz na seymiech przez pany posly swe otrzymac nic nie
9"(...) знявага правоу i вольнасцяу нашых, пацверджаных прысягай Каралеускай Яго Мосщ, i няувага да галасоу вольных паноу паслоу з ваяводствау i паветау на сойм пасланых парушэннем старых правоу таюм нечуваным завяр-шэннем соймау у тумультах (...)" (Пер. аут.).
10"(...) правоу, вольнасцяу i абавязкау як даунейшых, так i цяперашшх, ni у чым не адыходзячы, прытрымлгваемся i жадаем пры ix цвёрда стаяць (.) (Пер. аут.).
11"(.) Ix Мосцяу паноу сенатарау як гарантау правоу i вольнасцяу нашых, каб яны раЫ i nастойвалi перад Яго Каралеускай Мосцю на тым, каб усе крыуды Рэчы Паспалггай былi скасаваны, а артыкулы, дадзеныя раней Каралеускай Яго Мосцю пад прысягай, яюя дагэтуль не выкатны, каб быт выкатны, выкарыстоуваючы свой сена-тарсю аутарытэт (...)" (Пер. аут.).
mog% insze sprawy potrzeby jako wszytka Rzeczy Pospolitej tak osobliwie woiwodztwa naszego zachodz^ce fidei forum poruczamy, b^d^c pewni ze wszem ostrzeg^. prawy wolnosci naszych (...)"12 [5, k. 3 - 4]. Падобныя дэкларацып у той час был! характэрныя i для MHorix шшых павятовых соймжау. Гэта сведчыла пра тое, што расчараванне шляхты у магчымасцях рэалiзаваць свае патрабаваннi з дапамогай сойму актуалiзавала Гдэю непасрэднай шляхецкай дэмакратыi у форме рокашу.
Пётр Стаброуск у сваёй прамове на Люблiнскiм з'ездзе у чэрвеш 1606 года даводзГу, што пакольш сенат не знаходзщца у адзшстве з шляхецк1м станам, таму з дапамогай сойму марна спадзявацца на рэалiзацыю патрабаванняу "абывацеляу". Ддзiнае выйсце, на яго думку, - гэта рокаш, яш разумеуся як з'езд усёй шляхты Рэчы Паспалггай, на яшм павшны адбыцца абмеркаванне найважнейшых дзяржауна-палиычных пытанняу, а таксама суд над парушальшкаш шляхецк1х правоу i вольнасцей [17, s. 186 - 187; 23, s. 22 - 23]. З прамовы зразумела, што на ташм сходзе вярхоуным нoсьбiтам улады выступае уся су-польнасць шляхты, а кароль i сенатары павiнны з'яуляцца на яго для таго, каб апраудвацца перад шля-xецкiмi прэтэнзГямг "Do rokoszu nalezy osoba krolewska, tak mi sie zda, aby deputaci z wojewodztw referowali urazy prywatne i publiczne, gdyz ex privatis personis res constat, i poslac wszystkie do krola i wokowac go w posrodek nas, aby sie nam z tego wszytkiego justifikowal, a tych ktorzy mu tej rady dodawali, nam tu wydal. Nadto zabiezec temu, iz Rzeczplita daje krolom skrypta do panowania, w mocy je tez ma, in tali praesertim casu zatrzymac i odchylic troch§ (...) Takze i ze strony pp. Senatorow, jesli ta perturbacyja za ich niedbalstwem, czy za rad^. i pomoc^. stala si§, aby standi i nam si§ justifikowali О-.)'3 [23, s. 23]. Як папярэджанне каралю гучау шшы магчымы варыянт дзеянняу шляхты: "(...) swiadcz^. annales, ze wiele panow degradowano, gdy prawa nie trzymali"14 [23, s. 22]. У дадзенай прамове можна зауважыць праяву yзнiкшай у еурапейскай думцы ран-няга Новага часу тэорып народнага суверэнiтэту i звязанага з Гм права на супращуленне тырани15. Суполь-насць шляхты выразна атаясамл1ваецца з дзяржавай, а кароль i сенатары разглядаюцца як слуп Рэчы Паспа-л1тай, як1я могуць быць адхшены у выпадку парушэння права або дрэннага выканання сва1х абавязкау.
УлГчваючы прыхшьны рокашу тон шструкцып на Люблшсш з'езд, наурад щ можна сумнявацца, што падобныя ГдэГ мелГ шырокую папулярнасць сярод полацкай шляхты. 2 лютага 1607 года полацкая шляхта нашравала л1ст да Януша РадзГвша, у яшм выказала яму падзяку за актыуную дзейнасць у справе рокашу. Дадзены лют падшсалГ каля 40 асоб [13, s. 239 - 240; 24]. У шструкцып паслам на Енджэеусш з'езд у сакавГку 1607 года пазиыуна ацэньваецца досвед Люблшскага i СандамГрскага з'ездау, адзнача-ецца невыкананне каралём патрабаванняу ракашовай шляхты i рашучае жаданне працягу рокашу. Харак-тэрна, што адным з трох паслоу на з'езд быу абраны Пётр Стаброусш. У той жа час шляхта выказала не-давер сойму, адмовГушыся высылаць на яго паслоу [6, k. 1 - 3]. Прауда, дадзеная шструкцыя не адлю-строувала усеагульнага настрою шляхты. Напярэдадш сойму 1607 года сярод яе адбыуся раскол. Частка шляхты аргашзавала новы соймк i нак1равала паслоу на сойм. Але нават шструкцыя гэтага соймка па-трабавала утчыць пажаданш ракашовай шляхты, выказаныя у "СандамГрсшх артыкулах" [7, k. 190 - 191].
Шырокая падтрымка рокашу на Полаччыне выступае даволГ характэрнай з'явай. Гэта можна у пэунай ступеш патлумачыць тым, што полацкая шляхта была пераважна незаможнай i у рокашы магла бачыць спробу супернщтва з магнатэрыяй.
Сацыяльна-палiтычныя каштоунасщ i нормы паводзш шляхты. Пазначаны аспект уключае у сябе так1я сацыяльна-паттычныя каштоунасщ шляхты, як "вольнасць", "роунасць", "братэрства", "згода", шанаванне традыцыГ, а таксама нормы палпычных паводзш шляхты, што прадугледжваюць разуменне уласнай рол1 i месца у палиычнай астэме, спосабау рэалГзацып правоу i абавязкау.
Паняцце вольнасщ вельмГ часта выступае у шструкцыях полацшх соймкау, што у цэлым было характэрнай з'явай для палиычнага мыслення шляхты Рэчы Паспалггай. Як правша, яно выступае у выгля-дзе формулы "правы i вольнасщ" або "правы, свабоды i вольнасщ". Ташм чынам, вольнасць атаясамл1-валася са станавымГ правам! i прывшеямГ шляхты. Э. Дпал1ньск1 вылучае тры асноуныя вгды шляхецк1х вольнасцяу: свабода слова, веравызнання i выплаты падаткау [1, s. 80].
Свабода слова азначала права шляхцща да свабоднага выказвання сваГх думак i меркаванняу. Палиычнай машфестацыяй гэтага права было змяшчэнне скаргау i патрабаванняу у соймкавых шструкцыях i агучванне Гх паслам на соймах. Характэрна, што падчас рокашу яго щэолап разглядал1 сойм у
12"Паколью на соймах з дапамогай нашых паноу паслоу шчога атрымаць не можам, справы, патрэбныя як усей Рэчы Паспалггай, так i асаблгва нашаму ваяводству, даручаем бягучаму з'езду, будучы упэуненыя, што ён стане ва уам атрышчам нашых правоу i вольнасцяу" (Пер. аут.).
13"На рокашу павшна быць каралеуская асоба, як мне падаецца, каб дэпутаты з ваяводствау агалошвалГ свае пры-ватныя i супольныя крыуды. Трэба запрасщь да нас караля, каб ён нам усё гэта патлумачыу, а тых, хто давау яму парады, нам выдау. Трэба разумець, што калГ Рэч Паспалпая дае каралям права да юравання, то у яе моцы таксама некаторым спосабам яго трои абмежаваць i затрымаць (...) Таксама калГ якая-небудзь пертурбацыя адбылася з-за нядбальства або парад i дзеянняу паноу сенатарау, каб ян^1 перад нам! стал! i растлумач^глГ (_) (Пер. аут.).
14"(...) аналы сведчаць, што шмат уладароу дэтранГзавана, калГ ян^1 не прытрымлгвалГся права" (Пер. аут.).
15Пра сувязь ракашовай думкГ у Рэчы Паспалггай з дадзенымГ канцэпц^1ямГ гл. [1, s. 66 - 67].
першую чаргу як пляцоуку для актуалiзацыi, абмеркавання i увядзення у жыццё шляхецк1х патрабаванняу. Усведамленне каштоунасщ свабоды слова можна назiраць у полацкай iнструкцыi на Люблшсш з'езд 1606 года. Крытыкуючы неправавое ухваленне падаткау на сойме, полацкая шляхта указвае: "A iz conclusia tych podatkow niezgodna y z wielu woiewodztw i powiatow przeciw temu siç protestowali, ktorych glosy wolne zagluszane byli"16 [5, k. 1]. Як ввдаць, пратэст быу абумоулены у значнай ступеш тым, што на сойме не был выслуханы i улiчаны меркаванш прадстаушкоу шляхецкага стану.
Свабода веравызнання азначала роунасць правоу шляхты незалежна ад iх веравызнання у межах хрысцiянства, а таксама права да змены веравызнання без яшх-небудзь прававых наступствау. Дадзенае права было абаронена актам Варшаускай канфедэрацыi 1573 года, яш быу уключаны у Статут 1588 года. Патрабаванш захавання рэлшйнага мiру i дапаунення акту Варшаускай канфедэрацып канкрэтнымi пра-вавым гарантыямi гучаць ва усiх вядомых полацшх шструкцыях разглядаемага часу [3, s. 422; 4, k. 237 -238; 7, k. 191; 8, c. 71; 9, k. 51 - 52]. У шструкцын 1611 года шляхта патрабавала забяспечыць свабоду права-слаунага культу згодна з соймавай канстытуцыяй 1609 года. Нагодай для гэтага стау гучны канфлiкт уш-яцкага мiтрапалiта Iпацiя Пацея з Вшенсшм праваслауным брацтвам. У прыватнасщ, у iнструкцыi змя-шчалася патрабаванне вызвалення арыштаванага брацкага пiсара Лявонщя Карповiча. Характэрнай вы-ступае пры гэтым аргументацыя: "A yz pisarz ych bracki szlachcic uczciwy, iako go mianuj^. prawem nie przekonany iest wprzod przez prywatn^. ludzie do wiezienia wziçty. A potem przez rozne wiezienie y dot^d iest utrapiony snac w czym prawo nasze pospolit^. wolnosci szlacheckiey s^. naruszon^. (...)"17 [9, s. 51]. Ташм чынам, свабода веравызнання разумелася перадуам як спецы^чны шляхецк прывiлей.
Падатковая свабода азначала вызваленне шляхты ад выплаты абавязковых падаткау. Пытанне аб дазволе на "пабор" было, як правша, адным з цэнтральных на соймiках. Часта так1 дазвол звязвауся з задавальненнем на сойме шляхецшх патрабаванняу. Так, полацк соймж 1606 года перад адпрауленнем паслоу на Люблшсш з'езд адмовiуся выплочваць "пабор" з прычыны нежадання караля i сената задаво-лiць на сойме патрабаванш шляхецкага стану [5, k. 1 - 2]. 1нструкцыя 1598 года адмауляла у выплаце "пабору" (мiж iншым тое ж самае сцвярджалася у iншых шструкцыях з ВКЛ) з прычыны голаду у Вялi -к1м Княстве [4, k. 238; 12, s. 214]. У шструкцын 1608 года давауся дазвол на "пабор" для патрэб вядзення вайны у 1нфлянтах, аднак ён звязвауся з выкананнем шэрагу патрабаванняу, як1я далей змяшчалюя у тэ-ксце [8, c. 71]. Усё гэта сведчыць пра тое, што полацкая шляхта выразна разумела сваё вольнае права адносна выплаты падаткау i выкарыстоувала яго як рычаг нащску на паллычныя элiты дзяржавы з мэтай забеспячэння уласных iнтарэсау.
Наступнай базавай каштоунасцю шляхты Рэчы Паспалiтай з'яулялася роунасць. Паводле яе пад-крэслiвалiся адсутнасць iерархii i аднолькавыя правы i магчымасщ удзелу у палiтычным жыцщ у межах шляхецкага стану. Дадзеная каштоунасць адлюстроувалася у тэрмiналогii таго часу у паняццi "братэрства". Папулярны моуны зварот "браццi нашы" выкарыстоувауся для абазначэння грамадска-палггычнай агуль-насщ шляхецкага стану Рэчы Паспалiтай [1, s. 89 - 92; 2, c. 92 - 93]. Пры гэтым вельмi часта падкрэсль валася дзяржауная прыналежнасць шляхты ("браццi нашы Вялжага Княства ЛiтоУскага", "1х Мосщ брац-цi нашы каронныя"). У шструкцш паслам на Енджэеусш з'езд 1607 года выкарыстоувауся зварот '^anowie bracia naszy koronni y Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego"18 [6, k. 2]. У якасщ формулы станавай салщарнасщ выкарыстоувалася таксама паняцце "мiласцi (прыязш) братэрскай". Ва узгаданай iнструкцыi 1607 года занатавана: "A zeby na tym rokoszu wszytko zgodnie z milosci braterskiey zachowui^ce qualitate stanu naszego szlacheckiego (...)"19 [6, s. 3]. Братэрская прыязнь, безумоуна, магла уяуляцца тольк1 пам1ж роУнымi па статусу людзьмг
Таксама фундаментальнай шляхецкай каштоунасцю з'яулялася згода. Даследчык палиычнай псто-рш Рэчы Паспалiтай Я. Экес нават вылучае дадзенае паняцце у якасцi галоунага пры разуменш сутнасцi палиычнага працэсу у дзяржаве [25]. У шструкцыях полацшх соймжау можна вылучыць некальк1 аспек-тау дадзенага паняцця. Па-першае, згода разумелася у значэннi знаходжання кампрамiсу у межах шляхецкага стану. Яскравым прыкладам гэтага будзе наказ з шструкцып паслам на Енджэеусш з'езд 1607 года: "Od nas na rokoszu poslanym wszytko zgodnie ze wszytkiemy stany namawiac i zawierac, tak iakobysmy od opresij wszelakiey wolny byc mogli"20 [6, k. 3]. Па-другое, згода азначала прыняцце агульнага рашэння на сойме. У ташм сэнсе дадзены тэрмiн ужываецца найчасцей. Так, напрыклад, шструкцыя 1611 года па-
16"А паколькi ухваленне тых падаткау не было згодным i з многiх ваяводствау i паветау супраць iх пратэставал^ вольныя галасы якiх быт заглушаныя" (Пер. аут.).
17"Шсар iх браню, паважаны шляхцщ, як кажуць, у парушэнне права зняволены прыватным асобамi. I потым будучи: некалью разоу арыштаваны дагэтуль знаходзщца у зняволенш, што з'яуляецца парушэннем нашага паспалггавага права шляхецкай вольнасщ" (Пер. аут.).
18"паны браццi нашы каронныя i Вялжага Княства Штоускага" (Пер. аут.).
19"Каб на тым рокашы усё згодна з мшасцю братэрскай, захоуваючы роунасць стану нашага шляхецкага (...)" (Пер. аут.).
20"Ад нас на рокаш пасланым усё згодна з усiмi станамi абмяркоуваць i вырашаць, каб мы быт пазбаулены усяляюх складаных спуацый" (Пер. аут.).
трабавала, каб справа, звязаная з "тумультам" i зруйнаваннем Вiленскага евангелiцка-рэфармаванага збо-ру, на сойме "za zgod^. wszytkich byla uspokojona"21 [9, k. 51]. У тым жа сэнсе полацкая шляхта на соймжу у чэрвенi 1606 года не прызнала ухвал сойму, як адбыуся напярэдадш, пакольш яны "mimo zgodnie niektorych pp. Poslоw woiewodztw zupelnych takze y innych niektоrych z woiewodztw y powiatow protestancie tak Coronnych iako y Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego uczynione"22 [5, k. 1]. Нарэшце, па-трэцяе, згода ра-зумелася у сэнсе спакою, мiру. Так, у шструкцьп паслам на Люблiнскi з'езд гаворыцца пра тое, "aby nie samemi tylko podatkami, ale y zgode Rzeczy Pospolitey wedle powinnosci panskiey obrona byla czyniona"23 [5, k. 3].
Важную ролю мела таксама такая каштоунасць, уласщвая для палиычнага мыслення сярэднiх вякоу i ранняга Новага часу, як шанаванне тра^шый. У адпаведнасцi з ёй любыя паллычныя шцыятывы, нават тыя, як1я прадугледжвал1 увядзенне прынцыпова новых з'яу, патрабавалася абгрунтаваць дауняй традыцыяй. У прамове Пятра Стаброускага на Люблшсшм з'ездзе 1606 года доя супращулення тыранй падмацоувалася шматлiкiмi спасылкамi на старажытныя прыклады з псторып кра1ны [23, s. 22 - 23]. Ха-рактэрна тое, што пры дапамозе канцэпту шанавання трацыцып i "даушх правоу" полацкая шляхта лiчыла неабходным захаванне прывiлею Полацкай зямл1, як1 апошнi раз пацвярджауся Жыгiмонтам Аугустам у 1547 годзе [3, s. 422; 5, k. 3; 6, k. 3], хаця мнопя яго палажэнш не адпавядат новай сацыяльна-паллычнай сiтуацыi i нават супярэчылi прынцыпам шляхецкай дзяржавы.
На аснове сацыяльна-палпычных каштоунасцей сфармiравалiся нормы, яшя рэгулявалi паводзiны шляхты. Сярод iх можна вылучыць так1я, як дзейнасць у адпаведнасщ з правам i кампрашснасць.
Дзейнасць у адпаведнасщ з правам грунтавалася на тым, што шляхта фактычна атаясамл1вала дзяржаву са сва1м станам i таму дзяржаунае права разглядала не як знешнюю форму нацiндывiцуальнага пры-мусу, а як сродак рэгуляцып грамадсшх ацносiн, створаны самой шляхтай для забеспячэння яе уласных штарэсау. Дадзеная дзейнасць была цесна звязаная з практычнай абаронай шляхецкiх вольнасцей. Яскра-вым прыкладам для разумення гэтай сувязi можа быць цытата з iнструкцыi на Люблiнскi з'езд 1606 года: "(...) yesliby ktory kolwiek y yakieykolwiek condityj stanu nie mai^c w tym zadnego respektu na osoby winnym pokazal na ktorego by pewne a nie w^tpliwe dowody siç pokazali, ktoryby rad^. sw^. y praktykami na opresj^. stanu naszego rycerskiego a na w inszem czemu praw wolnosci naszych radzil praktyki czynic prawo pospolite zniewazal przeciw niemu iawnie y tajemnie czynil do sedyciy y tumultow przyczyne dawal pokoy pospolity gwalcil, wyklady praw naszych inaczey nizli slowa opisane siç maia czynil, taki kazdy iako perduelis Rzeczy Pospolitey aby karan na wszytkim byl, tak yakoby na wszytkie przyszle czasy, pami^tka wieczna zostawala (...)"24 [5, k. 3; 17, s. 157 - 158]. Пастаянныя узгадш пра неабходнасць абароны шляхецшх вольнасцей сведчаць пра тое, што iх практычная рэалiзацыя лiчылася нормай палиычных паводзiн.
Кампрамiснасць як норма палиычных паводзiн вынiкала з каштоунасцей згоды, а таксама прыз-нання вольнасщ i роунасщ усiх "абывацеляу" Рэчы Паспалпай. Менавiта таму дзеяннi караля i сенатарау падчас сойму 1606 года выклiкалi адмоуную рэакцыю полацкай шляхты. 1мкненне да кампрамiсу можна прадэманстраваць таксама на узгаданым ужо прыкладзе падтрымк рэлшйных свабод шляхтай розных веравызнанняу. Культура кампрамiсу выклжала стрыманае стауленне да насiлля. Шляхта нават ва умо-вах палиычных канфлштау, як, напрыклад, рокаш, дэманстравала iмкненне да пераважна мiрнага выра-шэння супярэчнасцяу i адмоунае стауленне да тых, хто"pokoy pospolity gwalcil"25 [5, k. 3].
Рэакцыя шляхты на рашэнш шстытутау палiтычнай сктэмы, а таксама naTpa6aBaHHi i пажаданш шляхты у адносiнах да палггычнай сiстэмы. Пазначаны аспект уключае у сябе спосабы рэага-вання шляхты на дзейнасць уладных шстытутау, яшя адлюстроуваюць ступень падтрымк грамадскасцю палиычнай сiстэмы i узровень сацыяльнай дысцыплiны. Таксама сюды уключаны тыпы патрабаванняу i пажаданн^у шляхты у дачыненнi да асобных iнстытутау палиычнай сютэмы. У межах дадзенага аспекту неабходна прааналiзаваць некалькi праблем, звязаных з агульнадзяржаунай i рэгiянальнай палиыкай.
Патрабаваннi i пажацаннi полацкай шляхты у сферы дзяржауна-палиычнага парадку i рэакцыя на адпаведныя рашэннi палиычных шстытутау былi у значнай ступеш абумоуленыя уяуленнямi пра належ-нае функцыянаванне палиычнай сiстэмы i шляхецкiмi сацымльна-паллычныЕШ каштоУнасцямi.
21"за згодай усх была заспакоеная" (Пер. аут.).
22"нягледзячы на складзеныя узгоднена ад цэлых ваяводствау, а таксама ад некаторых (паслоу - Заувага аут.). ваяводствау i паветау як каронных, так i Вялжага Княства Лгтоускага пратэстацш" (Пер. аут.).
23"абы не толью аднымi падаткам^ але i згодай Рэчы Паспалпай абарона (знешняя - Заувага аут.) паводле павiннасцi да уладара была учынена" (Пер. аут.).
24"(...) калi б хто-небудзь якога-небудзь стану, не маючы нiякага асабютага iнтарэсу, абвшаващу пэуную асобу i калi б цвёрдыя i несумненныя доказы выявЫ, што нехта сваiмi парацамi i практыкамi iмкнууся да пагаршэння становь шча нашага рыцарскага стану цi у чым-небудзь абмежавання правоу i вольнасцяу, зневажау права паспалпае, ад-крыта або таемна пагарджау iм, iмкнууся да мяцяжоу i забурэнняу, спрыяу парушэнню грамадскага спакою, iнакш тлумачыу нашыя правы, чым як яны натсаны, таю кожны, каб быу пакараны як здрадтк Рэчы Паспалiтай так, каб на усе будучыя часы захавалася пра гэта памяць (...)" (Пер. аут.).
25"парушау грамацскi мiр" (Пер. аут.).
У першую чаргу сюды трэба залчыць naTpa6aBaHHi да караля аб захаванш агульных асноу дзяржауна-пал^ычнага ладу, яшя манарх абавязвауся выконваць i якiя уключалюя у пакт канвента [3, s. 422; 4, k. 237; 8, с. 71]. У шструкцьп 1598 года змяшчалася патрабаванне да караля аб гарантыях выканання "Генрыкавых артыкулау", у прыватнасщ пункта, яш прадугледжвау кантраляванне дзейнaсцi караля 16 сенaтapaмi-pэзiдэнтaмi [4, k. 237]. Чутк1 аб спробах караля увесщ у Рэчы Паспалгтай спадчынную манархш вык^^лТ патрабаванне захавання "вольнай элекцыГ у шструкцып на Люблшсш з'езд 1606 года [5, k. 2]. Полацк1 соймш 1598 года выказвауся за узмацненне pолi у парламенцкай сiстэме дзяржавы пасольскай iзбы. Было выказана пажаданне, каб сенатары не Увaходзiлi у склад рэ^эзентацып соймiкaУ [4, k. 237 - 238; 12, s. 216]. Яшчэ больш рашуча полaцкi соймш выступау за павышэнне pолi пасольскай iзбы у палиычнай сiстэме у 1606 годзе [5, k. 1]. У "ракашовых" шструкцыях да шляхецшх з'ездау у Люблiне i Енджэеве змяшчалася патрабаванне, якое традыцыйна адрасавалася соймавым станам, - забес-пячэнне шляхецк1х правоу i вольнасцей. Адметным выступае патрабаванне суда шляхты над тыеш сена-тapaмi, як1я парушаюць права [5, k. 3]. Характэрным прыкладам pэaкцыi полацкай шляхты на парушэнне права з боку караля быу яе удзел у барацьбе "абывацеляу" ВКЛ супраць нaмiнaцыi на пасаду вiленскaгa бiскупa паляка Бернарда Мацеёускага насуперак Статуту ВКЛ, што доужылася 10 гадоу i скончылася перамогай лiтвiнскaй шляхты. Гэты удзел зафжсаваны у патрабаваннях соймiкaУ 1597 i 1598 гадоу аб адмене нaмiнaцыi Б. Мацяёускага [3, s. 422; 4, k. 241].
Як ввдаць, полацкая шляхта паслядоуна дамагалася захавання прававых падстау Рэчы Паспалиай, як1я зaбяспечвaлi пануючаму стану статус актыунага суб'екта дзяржаунай палпыш, i востра рэагавала супраць спробау абмежавання станавых правоу i пpывiлеяу.
Што датычыцца патрабаванняу полацкай шляхты адносна pэлiгiйнaгa пытання i яе pэaкцыi у адпавед-най сферы, то яны дастаткова поуна разгледжаны у працах В. Гaлубовiчa, Т. Кэмпы i Л. Яpмiньскaгa [10; 12, s. 170 - 173, 213 - 217; 13, s. 143, 223, 234, 239 - 240, 266]. Нягледзячы на паллычныя i канфесшныя разыходжанш, полацкая шляхта рашуча выступала у абарону прынцыпу рэлтйнай тaлеpaнцыi на аснове акту Варшаускай канфедэрацып. Прычыну гэтага можна бачыць не только у колькаснай перавазе пратэ-станцк1х i праваслауных "абывацеляу" на Полаччыне, але i у тым, што шляхта к1равалася кaштоУнaсцямi шляхецкай вольнaсцi, адным з аспектау якой была свабода веравызнання.
Неадназначным было стауленне полацкай шляхты да знешняй пaлiтыкi, пpaводзiмaй улaдaмi Рэчы Паспалгтай. На працягу 1592 - 1599 гадоу Жыпмонт Ваза з'яуляуся спадчынным каралём Шведскага Каралеуства. Яго прауленне на працягу усяго гэтага перыяду было нестaбiльным i абатралася на вузкую сацыяльную базу. Крытычны момант нaступiу у 1598 годзе, кал Жыпмонт Ваза склiкaу вальны сойм з мэтай атрымаць згоды на паездку у Швецыю ва умовах падрыхтоуш узброенай барацьбы за уладу з гер-цагам Карлам Сундэрманландсшм. Полацк1 перадсоймавы соймж, як i большасць шшых соймiкaУ ВКЛ, выказау згоду на ад'езд караля, аднак у той жа час выказау занепакоенасць перспектывай уцягвання Рэчы Паспалгтай у вайну ва умовах адсутнасщ трывалага мТру з Маскоускай дзяржавай i Асманскай импе-рыяй: "Aby Corona y Wielkie Ksiestwo Litewskie w zadn^. wojn§ s Krolestwem Szwedzkim zaci^gac nie pozwolili, ogl^dai^c nieprzyjaciol pogranicznych tak koronnego iako y Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego s ktorymi nic zawartego strony pokoiu nie mamy"26 [4, k. 237]. Адначасова трэба звярнуць увагу на тое, што полацкая шляхта i у 1597, i у 1598 гадах выступала за aктывiзaцыю мТрных перамовау з Масков1яй [3, s. 422; 4, k. 237]. З-за адсутнасщ крынщ мы не ведаем пра пазщыю полацкай шляхты у перыяд пачатку вайны шмТж Рэччу Пaспaлiтaй i Швецыяй у 1600 - 1611 гадах. У шструкцып 1608 года змяшчаюцца меркаванш наконт да-лейшага паспяховага вядзення вайны; пры гэтым пaдкpэслiвaеццa неабходнасць захавання мТрных ад-носш з Мaсковiяй i Турцыяй [8, s. 71].
У 1609 годзе Рэч Паспаллая апынулася у стане вайны з Маскоускай дзяржавай. Нягледзячы на паспяховы пачатак вайны, яе далейшы працяг не выклiкaу энтузиазму сярод значнай частш шляхты Рэчы Паспалгтай. 1нструкцыя полацкага соймТку 1611 года не змяшчала выразау падзяк1 каралю за вайсковыя пеpaмогi i пашырэнне межау дзяржавы. Сярод вядомых перадсоймавых шструкцый з ВКЛ 1611 года гэта быу адзшы выпадак (у Каралеустве Польским не змясцш выразау падзяк1 пяць соймiкaУ). На думку Э. Апа-лiньскaгa, гэта была беспрэцэдэнтная з'ява, якая парушала даушя палиычныя тpaдыцыi [1, s. 138 - 139]. Полацкая шляхта скардзшася на зацягванне вайны, на небяспеку з боку ТТТвецы! i Турцып. Больш за тое, яна асудзша сам факт развязвання вайны, патрабавала выявщь i пакараць яе аргашзатарау, а таксама забара-нщь распачынаць войны без згоды сойму [9, k. 49; 26, s. 66]. Аналапчнае патрабаванне было змешчана у шструкцый люблiнскaгa соймТку ад 22 жшуня 1611 года Э. Апалшьсш вызначае падобныя пaтpaбaвaннi як пераломны момант, кaлi шляхта Рэчы Паспалгтай упершыню пaстaвiлa пад сумненне права манархау распачынаць войны без згоды сойма [1, s. 138].
26"Каб Карона i Вялжае Княства Лгтоускае ш у якую вайну з Каралеуствам Шведскiм уцягнуць сябе не дазволш, маючы на увазе непрыяцеляу памежных, як Кароны, так i Вялiкaгa Княства Штоускага, з яюмТ не маем усталяванага мТру" (Пер. аут.).
З анатзу соймшавых шструкцый можна зауважыць пераважна негатыунае стауленне полацкай шляхты да войнау, як1я праводзша Рэч Паспалiтая, i iмкненне да падтрымання мГрных адносiн з суседнiмi дзяр-жавамi. Чым гэта можна патлумачыць? 1стотная роля у фармiраваннi так1х поглядау належыць, безу-моуна, распаусюджанню сярод шляхты негатыунага стаулення да правядзення войнау за межамi дзяржавы [1, s. 200]. Аднак трэба мець таксама на увазе канкрэтна-пстарычныя абставiны. Сярод полацкай шляхты у разглядаемы час яшчэ захоувалася памяць пра 1нфлянцкую вайну 1558 - 1583 гадоу, кат частка ваяводства разам з Полацкам была акупавана маскоУскiмi войскамi. Падчас войнау пачатку XVII стагоддзя тэрыторыя Полацкага ваяводства выкарыстоувалася для дыслакацьп войска Рэчы Паспалiтай. Насельнiцтва цярпела ад самавольства жаунерау. Улiчваючы тое, што пераважная большасць полацкай шляхты была незаможнай, падобныя факты адмоуна адбiвалiся на яе эканамiчным становiшчы. Да таго ж пастаянна юнавала небяспека распаусюджання баявых дзеянняу у войнах як са Швецыяй, так i з Масковiяй на тэрыторыю Полаччыны.
З правядзеннем войнау i абарончых мерапрыемствау былi цесна звязаныя праблемы падаткова-фiнансавай палiтыкi. Згода на збор "пабору" сведчыла аб узроУнi сацыяльнай дысцыплiны сярод шляхты, але яна таксама часта суправаджалася патрабаваннямi да забеспячэння iнтарэсау "абывацеляу". Щкавыш з'яуляюцца праекты рэфармавання падаткова-фiнансавай сiстэмы, прадстауленыя у шструкцыях полацк1х соймiкаУ 1598, 1606 i 1611 гадоу, яшя разглядатся у даследаваннях Л. Ярмшьскага i Я. Мацiшэускага [12, s. 214 - 215; 17, s. 158]. У 1598 годзе полацкая шляхта патрабавала перадачы на карысць дзяржаунага скарбу трацiны даходау з каралеушчын, прыбыткау ад манетнага двара, а таксама выплаты на карысць скарбу пэуных сум прусшм князем i шшыеш леннiкамi Рэчы Паспалггай. У згодзе з iншымi соймiкамi ВКЛ была актуалiзавана прапанова аб тым, каб выдатш, звязаныя з адпрауленнем данiны Крымскаму ханству ("памшкау татарских"), ажыццяулялГся за кошт Польскага Каралеуства [4, k. 238]. 1нструкцыя 1606 года таксама змяшчае патрабаванне стварэння сталай крынщы фiнансавага забеспячэння войска з дзяржауных маёмасцяу [5, k. 3]. Можна пагадзщца з Я. Мащшэусшм, што у падобных патрабаваннях гучала iмкненне дробнай шляхты перакласщ цяжар фiнансавых выдаткау на магнатау, як1я часта з'яуля-люя трымальшкамГ дзяржауных маёнткау [17, s. 158].
Акрамя агульнадзяржауных полацкая шляхта змяшчала у соймiкавых шструкцыях таксама пасту-латы рэгiянальнага характару. Найбольш важным сярод Гх выступаюць патрабаванш выбарау полацкага ваяводы i скасавання унутраных мытняу у дзвшсшм гандлГ.
Першае з Гх упершыню выступае у шструкцый 1597 года [3, s. 422]. Больш разгорнута гэтае патрабаванне сфармулявана у шструкцш паслам на Люблшск з'езд 1606 года: "(...) o to siç starac mai% aby ten przywilej nasz wcale byl trzymany, a co by przeciwnego prawu naszemu bylo aby to zniesiono moca zjazdu tamtesznego bylo, a osobliwie iz mamy wolne obiranie wojewody y insze wolnosci temu nalez^ce, tedy aby po smierci kazdego wojewody wolna electia nam zostawala"27 [5, k. 3]. Справа у тым, што прывшеГ вялЫх князёу лггоусшх Полацкай зямлГ утрымлГвалГ пункт, паводле якога на пасаду полацкага ваяводы павшна быць прызначаная асоба, якую абрала мясцовая шляхта: "давати нам воеводу нашого полочаном по их воли. А который будеть воевода наш нелюб, и нам им воеводу нашого дати по их воли" [27, c. 90]. Як абгрунтавалГ у сваГх даследаваннях I. Лапо, М. Стрыдонау i В. Варонш, у рэчакнасщ ваяводы пры-значалюя вялЫм князем [28, с. 582 - 583; 29, с. 28; 30, с. 7]. На гэта яскрава паказвае i патрабаванне шляхты у шструкцый 1606 года. Аднак полацкая шляхта захоувала веданне зместу Полацкага прывшею i Гмкнулася да рэалГзацый змешчаных у Гм пастулатау. Гэта з'яуляецца сведчаннем захавання у яе асяроддзГ уяуленняу аб аутарытэтнасщ мясцовага права i элементау рэпянальнай самасвядомасцг
Патрабаванне скасавання унутраных мытняу у дзвшсшм гандл было змешчана у шструкцыях 1598 i 1606 гадоу [4, k. 239; 5, k. 343]. Полаччына традыцыйна падтрымлГвала цесныя гандлёвыя сувязГ з Рыгай. На тэрыторыГ Полацкага ваяводства знаходзшся дзве мытныя акруп у Полацку i Дзюне. Памеры мыта павялГчышся падчас вайны са Швецыяй 1600 - 1611 гадоу. 1снаванне унутраных мытняу было вы-гадна для буйных магнатау РадзГвшау i Сапегау, клГенты як1х займал вядучыя адмшютрацыйныя пасады на землях у сярэдшм цячэннГ Дзвшы [31, с. 143 - 147]. У шструкцый 1606 года утрымлГвалася патрабаванне да Люблшскага шляхецкага з'езду лГквщаваць унутраныя мытш, пакольш яны перашкаджаюць разввдю гандлю i садзейшчаюць павышэнню коштау. На сойме 1607 года было забаронена браць мыта са шляхецк1х таварау у ^га^аузе i Дынабургу (1нфлянты), аднак зборы з купцоу захавалюя [32, с. 449]. Адметна тое, што соймГкавая шструкцыя 1606 года выступала у дадзенай справе у абарону не тольк полацкай шляхты, але i мяшчанства: "стан шляхецк1 i купецк маюць цяжкасщ". Прычынай такой салщар-насщ можа быць не тольш эканамГчны штарэс, але i захаванне сярод полацкай шляхты рэшткау агульна-грамадзянскай свядомасщ жыхароу Полацкай зямлГ, якая на той час яшчэ не была цалкам выцеснена кар-
27"(...) павшны Гмкнуцца да таго, каб прывшей наш быу цалкам захаваны, а тое, што супярэчыць нашаму праву, каб было лжыдавана на бягучым з'ездзе, а асаблГва маем на увазе вольнае абГранне ваяводы i шшыя вольнасщ з гэтым звязаныя, каб пасля смерщ кожнага ваяводы была б вольная элекцыя" (Пер. аут.).
паратыунай станавай свядомасцю. Праз некальш дзесяцiгоддзяу, у перадсоймавай iнструкцыi 1632 года, дзе шмат увап было прысвечана праблеме недапушчэння у прывшеяваны стан новых людзей, ужо выраз-на прасочваецца дамшацыя карпаратыунай свядомасщ [33, c. 54 - 55].
Заключэнне. Праведзены аналiз палиычнай культуры полацкай шляхты на мяжы XVI - XVII ста-годдзяу дазваляе сцвярджаць, што дадзеная культура характарызуецца высокай ступенню удзелу у функ-цыянаванш палиычнай сiстэмы. Шляхта, прынамс тая яе частка, якая прымала удзел у соймiках, праяу-ляла значную паллычную актыунасць. Шляхта добра разумела сутнасць палиычнай сiстэмы i была упэу-неная у сва1х магчымасцях уплыву на палиычныя рашэннц яна ведала свае правы i заусёды была на-пагатове да iх абароны. У палиычнай свядомасщ прадстаушкоу прывiлеяванага стану трывала замацава-лiся такiя каштоУнасцi, як "вольнасць", "роунасць", "братэрства", "згода", "шанаванне традыцыГ, а так-сама вытворныи ад iх нормы паллычных паводзiн, ташя як дзейнасць у адпаведнасцi з правам i кампра-мiснасць. У сваiх паллычных патрабаваннях полацкая шляхта акцэнтавала увагу на неабходнасцi заха-вання iснуючага дзяржауна-палиычнага i прававога парадку, рэлiгiйнай талерантнасцi, правядзення знеш-няй палiтыкi, арыентаванай на мiрныя адносiны з суседнiмi дзяржавамi, эфектыунай арганiзацыi дзяр-жауных фiнансау. Разам з тым у палиычнай культуры полацкай шляхты у гэты перыяд яшчэ захоУвалiся элементы рэгiянальнай свядомасщ. Гэта пацвярджаецца павагай да полацкай палиычнай i прававой тра-дыцып, добрым веданнем мясцовых прывiлеяу, iмкненнямi да рэалiзацыi асобных элементау аутаномй Полаччыны, якая iснавала у папярэдшя стагоддзi.
Л1ТАРАТУРА
1. Opalinski, E. Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587 - 1652 / E. Opalinski. - Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1995. - 347 s.
2. Лойка, П.А. Шляхта беларусшх зямель у грамадска-палиычным жыцщ Рэчы Паспалiтай другой паловы XVI - першай трэщ XVII ст. / П.А. Лойка. - Мшск: БДУ, 2002. - 99 с.
3. Dyaryusze sejmowe r. 1597; wyd. E. Barwinski. - Krakow: Naklad Akademii Umiejetnosci, 1907. -XXVIII, 545 s.
4. Biblioteka ksi^z^t Czartoryskich (BCzart.) w Krakowie. - Sygn. 2234.
5. Archiwum Glowny Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie. - Archiwum Radziwillow (AR). - Dzial II. -Nr 450.
6. Archiwum Glowny Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie. - Archiwum Radziwillow (AR). - Dzial II. -Nr 510.
7. Biblioteka Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejçtnosci (BPAU-PAN) w Krakowie. -Sygn. 360.
8. Галубовiч, В. Шструкцыя полацкай шляхты на сойм 1608 г. / В. Галубовiч, А. Радаман // Полацшя пстарычныя зашск! - Т. III. - 2006. - С. 70 - 72.
9. Biblioteka Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejçtnosci (BPAU-PAN) w Krakowie. -Sygn. 365.
10. Галубовiч, В. Канфесшная праблематыка на соймшах Полацкага ваяводства у канцы XVI - сярэдзше XVII ст. / В. Галубовiч // Хрысцiянства у пстарычным лёсе беларускага народа: зб. навук. арт.: у 2-х ч. Ч. 1; рэдкал.: С.В. Марозава [i шш.]. - Гродна: ГрДУ, 2009. - С. 179 - 185.
11. Жукович, П. Сеймовая борьба православного западнорусского дворянства с церковной унией (до 1609 года) / П. Жукович. - СПб.: Тип. Главнаго Управления Уделов, 1901. - XXI, 594 с.
12. Jarminski, L. Bez uzycia sily: dzialalnosc polityczna protestantow w Rzeczypospolitej u schylku XVI wieku / L. Jarminski. - Warszawa: Semper, 1992. - 269 s.
13. Kempa T. Wobec kontrreformacji. Protestanci i prawoslawni w obronie swobod wyznaniowych w Rzeczypospolitej w koncu XVI i w pierwszej polowie XVII wieku / T. Kempa. - Torun: Adam Marszalek, 2007. - 624 s.
14. Opalinski, E. Sejmiki szlacheckie wobec kwestii tolerancji religijnej w latach 1587 - 1648 / E. Opalinski // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. - T. 34. - 1989. - S. 21 - 40.
15. Wisner, H. Rozroznieni w wierze. Szkice z dziejow Rzeczypospolitej schylku XVI i polowy XVII wieku / H. Wisner. - Warszawa: Ksi^zka i wiedza, 1982. - 216 s.
16. Wisner, H. Sejmiki litewskie i kwestia wyznaniowa 1611 - 1648 / H. Wisner // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. - T. 23. - 1978. - S. 123 - 150.
17. Maciszewski, J. Wojna domowa w Polsce (1606 - 1609): studium z dziejow walki przeciw kontrreformacji. Cz. 1: Od Stçzycy do Janowca / J Maciszewski. - Wroclaw: Zakl Nar. im. Ossolinskich, 1960. - VI, 368 s.
18. Maciszewski, J. Jeziorna 1607 (wokol uniwersalu detronizacyjnego rekonesans badawczy) / J. Maciszewski // Swiat pogranicza/ [red. nauk. M. Nagielski, A. Rachuba, S. Gorzynski]. - Warszawa: "DiG", 2003. -S. 210 - 221.
19. Wisner, H. Litwa wobec rokoszu (1606 - 1607) / H. Wisner // Kwartalnik Historyczny. - T. - 1972. - Z. 2. -S. 278 - 299.
20. ГалубовГч, В.У. Каталщкая царква у Полацк1м ваяводстве у канцы XVI - першай палове XVII стст. / В.У. ГалубовГч // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Серия Д. Гуманитарные науки. - 2011. - № 1. - С. 13 - 17.
21. ГалубовГч, В.У. Праваслауная шляхта у кантэксце канфесшнага жыцця Полацкага ваяводства у другой палове XVI - сярэдзше XVII стст. / В.У. ГалубовГч // Мжканфесшныя адносшы у Полацк1м ваяводстве (другая палова XVI - першая палова XVII ст.): отчет о НИР (заключ.) / Полоц. гос. ун-т; рук. темы И.Д. Бортник. - 2011. - С. 25 - 31 - № Г09ПЛ-003.
22. ГалубовГч, В. Шляхта польскага паходжання у Полацшм ваяводстве у канцы XVI - XVII ст. / В. ГалубовГч // Матэрыялы псторыка-краязнаучай канферэнцый: да 80-годдзя Полацкага краязнау-чага музея. - Полацк: НПГКМЗ, 2008. - С. 47 - 55.
23. Rokosz Zebrzydowskiego. Materyaly historyczne poprzedzone przedmow^. i rozpraw^. pod tytulem Konfederacya i rokosz w dawnem prawie panstwowem polskim; wyd. A. Rembowski. - Warszawa: Druk. E. Lubowskiego i S-ki Mazowiecka, 1893. - XXX, [315], 535 s.
24. Archiwum Glowny Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie. - Archiwum Radziwillow (AR). - Dzial II. -Nr 507.
25. Ekes, J. O panstwo zgody: Z dziejow ideologii politycznej w Polsce w latach 1587 - 1605. Praca doktorska / J. Ekes. - Warszawa, 1974. - 332 s.
26. Bylinski, J. Sejm z roku 1611 / J. Bylinski. - Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, 1970. - 248 s.
27. Полоцкие грамоты XIII - начала XVI в.: в 5 т.; изд. Д.Л. Хорошкевич. - М.: Изд-во АН СССР, 1977 - 1983. - Вып. 3; 1980. - 215 с.
28. Лаппо, И.И. Великое Княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии да смерти Стефана Батория (1569 - 1586). Опыт исследования политического и общественного строя / И.И. Лаппо. -Т. 1. - СПб.: Тип. И.Н. Скороходова, 1901. - XVI, 780 с.
29. Варонш, В. Паллычны лад Полацкага ваяводства у першай палове XVI ст. / В. Варонш // Беларуси пстарычны агляд. - Т. 5. - Сш. 1 (8). - 1998. - С. 27 - 66.
30. Стрыдонау, М. Полаччына у сярэдзше XVI ст. / М. Стрыдонау // Полацшя пстарычныя зашск! -Т. I. - 2004. - С. 5 - 19.
31. Якубау, В.У. Сапеп у барацьбе Жыпмонта Вазы за шведскую карону 1594 - 1611 г. / В.У. Якубау // Леу Сапега (1557 - 1633) i яго час: матэрыялы м1жнар. навук.-тэарэт. канф., Гродна 4 - 5 красавка 2007 г.; рэдкал.: С.В. Марозава, В.У. ГалубовГч, A.I. Груша. - Гродна, 2007. - С. 143 - 149.
32. Volumina legum: w 9 t. / przedruk zbioru praw staraniem xx. pijarow w Warszawe, od r. 1732 do r. 1782, wydanego. - SPb.: Druk. J. Ohryzki, 1859 - 1860. - T. 2: Ab anno 1550 ad annum 1609. - 1859. - 483 s.
33. ГалубовГч, В.У. Шструкцыя полацкай шляхты на элекцыйны сойм 1633 г. / В.У. ГалубовГч // Псторыя i археалопя Полацка i Полацкай зямлГ матэрыялы V мГжнар. навук. канф. (24 - 25 кастр. 2007 г.). -Полацк: НПГКМЗ, 2009. - С. 51 - 58.
Пастушу 03.04.2013
THE POLITICAL CULTURE OF THE POLATSK VOIVODESHIP NOBILITY AT THE END OF THE XVIth - BEGINNING OF THE XVIIth CENTURIES AS PRESENTED IN THE INSTRUCTIONS OF THE DIETINES
I. BORTNIK
The article deals with the peculiarities of the functioning of the political culture among the Polatsk voivodeship nobility at the end of the XVIth - beginning of the XVIIth centuries. The research of this phenomenon idone on the basis of the dietine instructions makes it possible to single out the following three aspects: the attitude of the nobility to the current political culture and its most important institutions; the nobility's socio-political values and the standards of their conduct; the response of the nobility to the decisions of the political institutions, the nobility's demands and wishes to them. It is stated that the culture of the nobility in the lands ofPolatsk was characterized by the high level ofpolitical activity. The nobility understood the essence of the political system very well and were sure of their own abilities to influence political decisions. Such values as "liberty", "equality", "brotherhood", "amity" and respect to traditions were ingrained in the nobility's political consciousness. Still some elements of the regional consciousness were preserved in the political culture of the nobility ofPolatsk at the same time.
