CC BY
7УДК [94(476)+94(438)+323.22/28(438)(091)] "1733/1735"
ШЛЯХТА УСХОДН1Х ВАЯВОДСТВАУ ВЯЛ1КАГА КНЯСТВА ЛГГОУСКАГА I РАСШСКШ ВОЙСК1 ПАДЧАС "ВАЙНЫ ЗА ПОЛЬСКУЮ СПАДЧЫНУ 1733-1735 ГАДОУ"
канд. г^т. навук А. У. МАЦУК (1нстытут гкторьи НАН Беларуы, Мшск)
Даследуюцца узаемадачынент шляхты усходтх ваяводствау ВКЛ (Аршанскага павета, Вщебскага, Полацкага i Мсщслаускага ваяводствау) з расiйскiмi войскамi, ятя 6bai уведзены з мэтай змагання з nрыхiльнiкамi Станклава I Ляшчынскага i падтрымт мясцовых прьтльткау Аугуста III. Зауважана, што Станклава I Ляшчынскага падтрымала большасць шляхты Аршанскага павета i Полацкага вая-водства. Супраць ix i былi натраваны дзеяннт расшстх войскау з корпуса Юрыя Раптна. Гэтыя ра-стстя войск сталi прычынай таго, што на баку Аугуста III выказалася вщебская шляхта. Выяулена, што пры падтрымцы расшсшх войскау перавагу у Мсщслаустм ваяводстве таксама атрымалi прыхшь-нк Аугуста III; перамогi расшстх войскау над прыxiльнiкамi Ляшчынскага з Полацкага ваяводства i Аршанскага павета прымусш мясцовую шляхту да канца 1734 года прызнаць уладу Аугуста III.
Уводзшы. Абранне каралём 13 верасня 1733 года Сташслава I Ляшчынскага не было прызнана часткай шляхты Рэчы Паспалиай, якая 5 кастрычшка 1733 года пры падтрымцы расшсюх войскау абрала каралём пад iMeM Аугуста III саксонскага курфюрста Фрыдэрыка Аугуста. Сярод пращушкау Сташслава I Ляшчынскага i выбаршчыкау Аугуста III большасць прадстауляла Вялшае Княства Лггоускае. З усходшх ваяводствау Княства гэта была нязначная частка шляхты, якая у асноуным прадстауляла Мсцюлаускае i Полацкае ваяводствы. Шляхта шшых усходшх ваяводствау, а таксама i большасць полацкай i мсщслау-скай шляхты выказалкя на элекцыйным сойме у падтрымку Сташслава I Ляшчынскага. Зразумела, што у таюм выпадку былi слабыя спадзяванш аб падтрымцы Аугуста III шляхтай усходшх ваяводствау ВКЛ. Для узмацнення iх пазiцый у гэтых ваяводствах i для змагання з прыхiльнiкамi Сташслава I Ляшчынскага было вырашана увесщ спецыяльны корпус расiйскiх войскау.
Узаемадзеянш расiйскiх войскау i шляхты ВКЛ ужо былi у цэнтры увагi даследчыкау [1-7]. Аднак большасць гэтых даследаванняу датычылася цi усёй Рэчы Паспалiтай, цi усёй тэрыторьи Вялiкага Княства. Пры такiм падыходзе узаeмадзeяннi шляхты усходнiх паветау ВКЛ i расiйскiх войскау толькi упамша-лiся у некаторых з вышэйзгаданых даследаваннях.
Актуальнасць дадзенай працы як раз i заключаеццау тым, што нашай мэтай будзе даследаванне узаемаадносш шляхты усходшх ваяводствау Вялшага Княства Лиоускага з расiйскiмi войскамi падчас "вайны за польскую спадчыну 1733-1735 гадоу".
Асноуная частка. Расiйскiя войсю у выглядзе корпуса князя Юрыя Рапнша увайшлi у ВКЛ i раз-мясцiлiся на усходзе Княства 12 лктапада 1733 года каля мястэчка Якавiчы. Гэты корпус складауся з трох пяхотных батальёнау колькасцю 1670 жаунерау [3, р. 314]. Згодна загаду расiйскага урада Юрый Рапнiн размясцiу свой корпус у Вщебску. З яго быу вылучаны атрад пад кiраунiцтвам прэм'ер-маёра Аленша, якi быу накiраваны у Быхау [8, с. 588; 9, л. 8, 12]. Якавiчы, са слоу Рапнiна, налeжалi рагачоускаму ста-росце Мiхалу Пацею, а былi у складзе у вiцeбскага падкаморыя Казiмiра Саковiча, якi адразу прыехау i заявiу аб сваёй поунай падтрымцы Аугуста III i Генеральнай Варшаускай канфeдэрацыi [8, с. 588; 9, л. 8]. Ужо 18 лютапада 1733 года з дэкларацыям1 падтрымю Аугуста III i Генеральнай Варшаускай канфедэрацын да Рапнiна прыбылi вщебсюя ураднiкi: стольнiк i гродскi шсар Павал Багамолец, гараднiчы Юзаф Лускша, зeмскi пiсар Казiмiр Гурко, гродсю суддзя Антонiй Жаба. Мeнавiта тады Рапнiн з задавальненнем паве-дамiу у Пецярбург, што "противной партии и хоронгв не слышно и в оном городе замешания никакого ныне не имеется" [9, л. 9]. Аднак пазней, больш дакладна разведаушы атуацыю, Рапнiн зауважыу, што прыхшьшкам Ляшчынскага з'яуляецца вiцeбскi ваявода Марцш Агiнскi, якi невядома дзе знаходзщца, а таксама у Аршансюм павеце "имеется шляхества, которые к росийской стороне не склонны ж и подписались Станиславу". Адначасова шляхта Вщебскага вяводства прыязжала i прыносша прысягу Аугусту III. Рапнш не вeльмi давярау такой прысяге i цiкавiуся, цi узяць яе шсьмова. Рапнiн таксама пытауся аб да-зволе выдаваць прысягнуушай шляхты ахоуныя граматы на абарону уладанняу ад пастояу войскау i вы-бару правiянту. Калi ахоуныя дакументы трэба было выдаваць, то Рапнша щкавша, з якiх уладанняу яму узяць прадукты i фураж для забеспячэння свайго корпуса. Сама шляхта была защкаулена у такiх даку-ментах i прасiла аб iх выдачы [9, л. 17-17об.].
Рапнш дакладна ацашу атуацыю аб непрыхшьнасщ аршанскай шляхты. На жаль нам невядома, калi аршанская шляхта стварыла канфедэрацыю у падтрымку Станiслава I Ляшчынскага. Аднак ужо 14 сту-дзеня 1734 года на сваiм кангрэсе полацкая шляхта выказалася у падтрымку Станiслава I Ляшчынскага i абрала сваiх паслоу да аршанскай шляхты. Праз гэтых паслоу полацкая шляхта дзякавала аршанскай
шляхце за стварэнне iмi канфедэрацып у абарону выбару Станiслава Ляшчынскага [10, арк. 1адв.]. З гэтага можна зрабiць выснову, што аршанская канфедэрацыя прыхшьшкау Ляшчынскага, нягледзячы на пры-сутнасць расiйскiх войскау, была створана у канцы 1733 года. За ёй 11 студзеня 1734 года у падтрымку Ляшчынскага выказалася i полацкая шляхта. Таюм чынам, ужо на пачатак 1734 года шляхта Полацкага ваяводства i Аршанскага павета выказалася у падтрымку Сташслава I Ляшчынскага.
Юраушком расшсюх войскау у Княстве быу прызначаны Леу Ьмайлау, якi са сваiм корпусам меу магчымасць дзейнiчаць каля Вшьш. Менавiта яму павiнен быу падпарадкоувацца i Юрый Рапнiн са сваiм корпусам. Аднак часцей Юрый Рапнш, якi знаходзiуся у Вщебску, атрымалiвау загады непасрэдна з Пецяр-бурга: "смотреть и разведывать навкрепко о состоянии всех тамошних обывателей особливо о шляхетстве" [9, л. 8, 12]. Рапнш 25 лктапада 1733 года даведауся ад вщебскага гарадшчага Юзафа Лускiны, што на элек-цыйным сойме Рэчы Паспалггай ад Вiцебскага ваяводства прысутнiчалi i выбiралi каралём Станiслава I Ляшчынскага: вщебсю гродскi суддзя Антонiй Жаба, вщебсю земскi пiсар Казiмiр Гурко, вщебсм столь-нiк i вщебсм гродскi пiсар Павал Багамолец. Той жа Лускша паведамiу, што яны нават атрымалi "од Станислава Лещинского денги для набирания харугв" [9, л. 13]. Прауда, абвшавачаныя шляхцiцы не прад-прымалi шямх крокау для арганiзацыi руху у падтрымку Станiслава I Ляшчынскага. Рабш гэта iншыя. Ужо 5 снежня 1733 года у Рапнiна з'явшася iнфармацыя, што у Пажэнках i Белiцы у шляхцiцау Навац-кага i Крыштафа Статкевiча, "которые к росийской стороне не склонны", мелкя з'езды шляхты i знахо-дзшся узброеныя харугвы. Пажэнкi знаходзiлiся усяго у 10 мiлях ад Вщебска, а Белiца - 13 мшях. Рапнiн накiравау туды роту валагодскага палка "с надлежащим числом обер- и унтер-офицеров". Гэты атрад ш-кога не знайшоу, але даведауся, што Статкевiч разам з аршансюм старостай Юзафовiчам i iншымi шлях-цiцамi на элекцыйным сойме атрымалi 2200 чырвоных злотых на стварэнне чатырох харугвау па 100 чала-век кожная. З гэтай сумы Статкевiч атрымау на фармiраванне адной харугвы 190 чырвоных злотых. Ме-навiта у Пажэнках 5 снежня 1733 года адбыуся з'езд шляхты Аршанскага павета, дзе прысутнiчалi ар-шанскi гродскi староста Юзафовiч са сваёй харугвай, ротмютр Перуцi з харугвай, ротмiстр Мiхал Навацкi з харугвай, ротмiстр Вшцэнт Ларскi з харугвай. Сам Статкевiч меу 24 жаунеры i 10 нанятых за грошы на службу шляхцщау. Акрамя таго, на з'ездзе прысутнiчалi шляхцiцы Булгакi, якiя таксама былi на элекцыйным сойме i атрымалi ад Ляшчынскага грошы на фармiраванне харугвау, але яшчэ не паспелi гэта зра-бщь. Ужо 6 снежня 1733 года гэтыя прыхiльнiкi Ляшчынскага накiравалiся у Оршу. Сам Статкевiч вы-ехау 7 снежня 1733 года. Пазней, у гэты самы дзень, у Пажэню ад Юзафовiча прыбыу атрад пад юраунщ-твам ротмiстра Завшы колькасцю у "80 товарищей и 240 пахолков и хлопцев", яю меу намер аб'яднацца з атрадам Статкевiча i разам напасцi на расшсюя войскi. Аднак, не знайшоушы Статкевiча, гэты атрад Завiшы вярнууся у Оршу. Адначасова у Белщы расiйскiя войскi не знайшлi шяюх прыхiльнiкау Сташ-слава I Ляшчынскага. Уладальшк Белiцы 1гнат Навацкi пераконвау, што яго сын Мiхал не з'яуляецца прыхiльнiкам Ляшчынскага. У доказ Навацю паказвау ахоуны дакумент для сына ад генералад'ютанта Арцемiя Валынскага. Больш таго, Iгнат Навацкi сцвярджау, што сфармiраваная харугва яго сыну патрэб-на толькi для абароны на каптуровых судах, якiя адбывалкя у той час у Оршы. Безумоуна гэта быу пад-ман. Ды i Рапнiн асаблiва не давярау гэтай iнфармацыi i 14 снежня 1733 года наюравау новы, больш моц-ны атрад супраць прыхшьшкау Ляшчынскага у Аршанскiм павеце [9, л. 18-19].
Рапшну 16 снежня 1733 года з Оршы нашсау Юзафовiч. Увесь лiст Юзафовiча меу мэтай перака-наць Рапнша у прыязненым стауленнi аршанскага гродскага старосты да расiйскiх войскау. Юзафовiч па-ведамiу, што вярнуушыся на усход ВКЛ адразу хацеу прыехаць да Рапнiна i выказаць яму сваю прыхшь-насць, але яго затрымалi пiльныя справы. Юзафовiч шфармавау, што удзельнiчау у выбары каралём Сташслава I Ляшчынскага, але не ведау, што таюя неабдуманыя дзеяннi выклiкаюць уваход расiйскiх войскау у Рэч Паспалиую. Юзафовiч дзякавау за прапанаванае прабачэнне за падобную дзейнасць i абяцау прыехаць, як завершыць свае справы у Аршанскiм павеце [9, л. 24]. Ужо 19 снежня 1733 года Юзафовiч нашсау Рапшну новы лкт, у яюм заявiу аб прыязным стауленнi да Расii усёй шляхты Аршанскага павета i абяцау расшскай царыцы "указы готовы полнить всем поветом" [8, с. 621]. Рапнш не вельмi давярау заявам Юзафовiча i паведамляу, што: "на которое его письмо писано к нему от меня, чтоб виделся со мною в Витебске, однако же не утверждаюсь на том его письме, сего же декабря 11 (22 декабря по н. с.) дня командировал в Оршу капитана Шмакова и 150 человек солдат и Рославльского эскадрона драгун 30 человек с надлежащим числом обер- и унтер-офицеров, для подлиннаго разведывания о собрании противных партий и хорунг и ужели у показаннаго Иезофовича и у прочих, о которых доносил прежде сего в Кабинет Ея И. В-ва явятся в собрании оныя хорунги, то по силе данной мне инструкции, приказал оных прекращать, и сначала разганять и буде же будут противиться с такими поступать неприятельски" [8, с. 621; 11, л. 21 об.]. Юзафовiч працягвау сваю гульню з Рапншым i 23 снежня 1733 года нашсау яму новы лют. У iм Юзафовiч сцвярджау, што павятовыя ротмктры "в ужасе от страха" сыйшлi з сваiх уладанняу з-за шкоды, нароб-ленай расшсмм войскам, i "до того времени по лесах прятавшиеся" да яго далучылкя. Юзафовiч не верыу, што расшсмя войсю так дзейнiчалi па загаду Рапнша "против заприсяженным союзам и приятельским между народом трактатам". На думку Юзафовiча, гэты былi не рэгулярныя расшсюя войсм, а самаволь-
на сабраныя атрады расшсшх жаунерау, ад яюх для "безопасности собственного здоровья" ротмютры сха-валiся пад абароны аршанскага гродскага старосты, як "полковника и поветового господаря" [9, л. 39-39об.]. Таим спосабам Юзафовiч цягнуу час i далучау да свайго атрада усё новыя сiлы прыхiльнiкау Станюлава Ляшчынскага. Рапнiн не давярау таим сцвярджэнням Юзафовiча, але не здолеу пeрашкодзiць аб'яднацца пад яго юраунщтвам прыхiльнiкам Ляшчынскага.
Тым часам 8 снежня 1733 года дасланы Рапншым Алeнiн паспяхова заняу Быхау [8, с. 620; 9, л. 30]. Аленш таксама не давярау заявам Юзафовiча. Больш таго, даведаушыся, што аршансю гродскi староста Юзафовiч з сваiмi прыхiльнiкамi знаходзiцца у Магшёве, даслау туды 10 снежня 1733 года з Быхава атрад у колькасщ 60 жаунерау пад мраунщтвам паручнiка Таустога [9, л. 20]. Алешну прыйшлося вырашаць i шшую праблему, якая была ваклiкана з'яуленнем прыхiльнiкау Станiслава I Ляшчынскага i у Рэчыцкiм павеце. Да Аленша звярнууся адмiнiстратар Прапойскага староства (уладальшкам быу адзiн з лiдарау пры-хiльнiкау Аугуста III у ВКЛ Багуслау НeзабытоУскi) Антонiй Конча, яю меу ахоуны лiст ад расшскага пасла у Рэчы Паспалiтай Карла Густава Левенвольдэ. Конча шфармавау Аленша, што каля Прапойска са-брауся атрад прыхiльнiкау Станiслава I Ляшчынскага. Супраць iх Алeнiн 16 снежня 1733 года даслау атрад у 20 жаунерау на чале з падпаручшкам [9, л. 30].
Цалкам згодна расшсюм планам склалася атуацыя у Вiцeбскiм ваяводстве. Вщебсю падкаморы Казiмiр Саковiч сваiм ушверсалам склiкау соймiк на 25 студзеня 1734 года. Згодна Саковiчу, соймш быу iм склiканы на падставе ушверсала маршалка Генеральнай Варшаускай канфедэрацын Панiнскага, але гэ-ты ушверсал не дайшоу да Вiцeбскага ваяводства. Другой падставай склiкання соймiка быу ушверсал ра-сiйскага генерала Льва Ьмайлава ад 30 снежня 1733 года, ям аказауся у Вщебсюм ваяводстве 11 студзеня 1734 года [11, л. 7]. У вышку 25 студзеня 1734 года у Вщебску адбыуся соймщ на якiм вiцeбская шляхта далучылася да Генеральнай Варшаускай канфeдэрацыi i Аугусту III "в верности присягу учинили и поклялись как шляхетство, так и мещане и послов на коронацию до Кракова отправили" [11, л. 21]. Рапнш поунасцю не давярау вщебскай шляхце i прымуау вщебскага гродскага рэгента Аляксандра Тышу Быкоу-скага i вiцeбскага гродскага намeснiка Дамiнiка Юзафа Русецкага скласцi спiс знаходзiушыхся у Вщеб-скiм ваяводстве уласнiкау уладанняу, якiя не былi на соймшу i таму не прысягнулi Аугусту III. Згодна гэ-таму стсу, з-за хвароб не былi на сойм^: вiцeбскi падваявода Рэмiгiян Сялщю, вiцeбскi зeмскi суддзя Iгнат Навацю, вiцeбскi стольнiк i вiцeбскi гродсм пiсар Павал Багамолец. Яшчэ некаторыя шляхцiцы, такiя як полацш стольшк Юзаф Пакаш, мiнскi стольнiк Лявон Валадковiч, вiлeнскi чашнiк Мiкалай Петру -сeвiч, Пжысeцкi i нават падскарбш Вялiкага Княства ЛiтоУскага Ян Салагуб, звычайна не бывалi на вщеб-скiх соймiках, бо мeлi уладанш у iншых паветах i ваяводствах Княства, куды i eздзiлi на соймш. Акрамя таго, былi зразумелы прычыны, па якiм на соймшах не было магнатау Паула Сангушю, Казiмiра i Мiхала Чартарыйсшх. Не щкавшся соймiкамi падчашы ВКЛ Аляксандр Пацей i рагачоУскi староста Мiхал Пацей. Полацк1 скарбнiк Казiмiр Жук знаходзiуся у сваiх уладаннях у Полацюм ваяводстве i, верагодна, шчога не ведау аб соймiку. А дзе знаходзiуся вiцeбскi ваявода Марцш Агiнскi не было вядома. Усе шшыя шляхцiцы, па запэунiваннях Быкоускага i Русецкага, прыбылi на соймш i прысягнулi Аугусту III [11, л. 22-22об.].
Значная колькасць прыхшьшкау Аугуста III на чале з мсцюлаусюм гродскiм старостай Аляксандрам Валовiчам знаходзiлася у Мсцiслаускiм ваяводстве. Аднак гэта ваяводства было аддзелена ад расшсюх вой-скау, якiя знаходзшся у Вiцeбску i Быхаве, атрадамi прыхiльнiкау Станiслава I Ляшчынскага у Аршан-скiм павеце. Да таго ж уся шляхта Мсщслаускага ваяводства падзялшася на два лагеры: прыхшьшкау Станюлава I i прыхiльнiкау Аугуста III. Лщэр прыхiльнiкау Аугуста III мсщслаусю гродскi староста Аляксандр Валовiч 17 снежня 1733 года звярнууся да Юрыя Рапнiна з просьбай даслаць у дапамогу расiй-сюя войскi супраць прыхiльнiкау Ляшчынскага. Гэтыя войскi павiнны былi дапамагчы правесщ 22 снежня 1733 года перадкаранацыйны соймiк. Рапнiн не ведау Валовiча, але той павeдамiу, што мае дакумент аб падтрымцы яго дзеянняу ад расiйскага пасла у Рэчы Паспалiтай Карал Густава Левенвольдэ [11, л. 43-44]. Адначасова 20 снежня 1733 года Аляксандр Валовiч звярнууся за дапамогай у Быхау да расшскага маёра Аленша, дзе таксама быу прадстаулены вышэйзгаданы дакумент ад Левенвольдэ. Аленш адразу 20 снежня 1733 года даслау з Быхава у Мсцюлау 150 жаунерау з паручшкам, прапаршчыкам, сяржантам, двума капра-ламi i барабаншчыкам [9, л. 30об.-31]. Прауда, па невядомым прычыным сам соймiк адбыуся пазней, толь-кi 11 студзеня 1734 года, i на iм была створана канфедэрацыя Мсцiслаускага ваяводства, а яе маршалкам быу абраны Аляксандр Валовiч. Выбар паслоу на каранацыйны сойм быу адкладзены на больш позш час. На гэтым соймiку шляхта прасiла Валовiча застацца у Мсцiслаулi, каб рассылаць ушверсалы з заклiкам прызнаць уладу Аугуста III i далучыцца да канфедэрацын яго прыхiльнiкау [12, р. 84-84v, 85-86v]. Стано-вiшча прыхiльнiкау Аугуста III у Мсщслаусюм ваяводстве, аднак, заставалася небяспечным з-за зна-ходжання у ваяводстве значнай колькасщ прыхшьшкау Станюлава I Ляшчынскага. Менавиа таму у сту-дзeнi 1734 года Валовiч звярнууся за дапамогай да смаленскага вщэ-губернатара Сямёна Казлоускага з просьбай даслаць расшсмх жаунерау для абароны [13, с. 22]. Асцяроп Валовiча былi выклiканы тым, што у Мсщслаускае ваяводства з элекцыйнага сойма вярнулiся яго працiунiкi i прыхiльнiкi Ляшчынскага. Яны прывeзлi канстытуцыю сойма, а таксама ушверсалы Станюлава I, яюя склiкалi паспалиае ру-
шанне. Менавиа таму для дапамоп Валовiчу у правядзеннi грамшчнага соймiка Юрый Рапнш даслау ат-рад капiтана Таустога. Грамшчны соймш скончыуся паспяхова, i на iM был! абраны паслы на каранацыю Аугуста III [11, л. 22, 56-56об.].
Аршанскi гродсш староста Юзафовiч у гэты час размясщуся каля Шклова i 31 снежня 1733 года пе-раправ!уся праз Днепр i нечакана атакавау расiйскi атрад, як! дыслацыравауся у горадзе [11, л. 2-2об.]. Пас-ля гэтага Юзафов!ч на чале шасщ харугвау, прыхшьшкау Ляшчынскага, у колькасщ 600 жаунерау размясщуся каля Бялышч. Да яго далучалюя усё новыя i новыя прыхшьнш Ляшчынскага: "прибавляютца де еще болше" [11, л. 14]. Для лепшай разведи дыслакацьи атрадау прыхшьшкау Ляшчынскага у пачатку студзеня 1734 года Рапншым у Шклоу быу пасланы атрад секунд-маёра Мельгунова. У Копысь ён прыбыу 4 студзеня 1734 года i намравауся у Шклоу, бо меу шфармацыю аб знаходжанш тут у прадмесщ атрадау прыхшьшкау Станюлава I Ляшчынскага. У Шклоу атрад Мельгунова прыбыу 9 студзеня 1734 года, але прыхшьшкау Ляшчынскага ужо тут не заспеу, бо яны перамясцшся у Галоучын, як! знаходз!уся непа-далёку. Мельгуноу наюравауся за i прыбыу у Галоучын у восем гадзш вечара 10 студзеня 1734 года. Тут ён знайшоу атрад прыхшьшкау Ляшчынскага "в количестве 120 товарищей" пад мраунщтвам рот-мютрау Навацкага, Шкультэцкага i Васшеускага, яюя адразу пачал! страляць па расшскаму атраду. У вышку перастрэлю прыхшьнш Ляшчынскага пал!чыл! за лепшае адстутць з Галоучына i намравацца да свайго ас-ноунага атрада пад юраунщтвам Юзафов!ча. Мельгуноу меу шфармацыю, што Юзафов!ч са сва!м атрадам даведауся аб набл!жэнш расшсюх войскау i адыйшоу з Бялышч у невядомым наюрунку [11, л. 18-19об.]. На самой справе Юзафов1ч паюнуу межы Аршанскага павета i праз Мшскае ваяводства наюравауся у На-ваградскае ваяводства. Таюм чынам, на усходзе Вялшага Княства Лиоускага не засталося значных атрадау прыхшьшкау Станюлава I Ляшчынскага.
У канцы 1733 - пачатку 1734 года шляхта усё больш i больш паветау ВКЛ стварала канфедэрацыи у падтрымку Ляшчынскага. Праявша актыунасць i шляхта усходшх ваяводствау Вялшага Княства.
Рапнш 14 лютага 1734 года скардз!уся, што актыуна супраць расшсюх войскау дзейшчаюць прыхшьнш Ляшчынскага у Полацюм ваяводстве, Ашмянсюм i Аршансюм паветах [11, л. 26]. Як казалася вышэй, аршанская i полацкая шляхта ужо у пачатку 1734 года выступала на баку Станюлава I Ляшчынскага. Рапнш быу вымушаны даслаць атрад у Аршансю павет для зшшчэння прыхшьшкау Станюлава I i каб вымусщь мясцовую шляхту прысягнуць Аугусту III [13, с. 46, 63]. Акрамя таго, гэты атрад павшен быу абараняць мясцовых прыхшьшкау Аугуста III падчас грамшчнага соймша. У вышку усё адбылося згодна з планам Рапнша: "в Оршанском повете, сего ж января 28 дня (8.02 н. с.), соймик будет громнич-ный, а во оном повете имеются замешания и многие находятся к российской стороне несклонны и чтоб оные противники Оршанскаго повету шляхетству, в принятии генеральной конфедерации варшавской и в верности Его Королевскому Величеству польскому Августу III в присяге и в подписке не учинили б какого замешания, того ради командировал я капитана одного, солдат и драгун девяносто человек с принадлежащим числом обер- и унтер-офицеров" [13, с. 46-47]. Гэта прынесла поспех i 10 лютага 1734 года Рапнш шфармавау, што аршанская шляхта у колькасщ 204 чалавек на грамшчным соймшу прысягнула Аугусту III. Мясцовая шляхта абрала паслоу да Аугуста III аршанскага скарбшка М1хала Катов1ча i Адама Кроера, а таксама да расшскай царыцы Ганны ^анауны Ларскага i аршанскага мастаушчага Яна Бародз!ча [11, л. 24].
Супакоша спуацыю у Аршансшм павеце i адсутнасць тут атрада Юзафов1ча. Адстунасць у Аршан-сюм павеце прыхшьшкау Ляшчынскага дало магчымасць Рапшну зрабщь паход у Полацкае ваяводства, каб прымусщь мясцовую шляхту прызнаць уладу Аугуста III. Гэты паход скончыуся поуным поспехам, i прыхшьнш Ляшчынскага у Полацюм ваяводстве каштул!равал! без бою 8 сакавша 1734 года пад Туроуляй толью пры адным з'яуленш расшсюх войскау. Маршалак полацкай канфедэрацып прыхшьшкау Ляшчынскага полацю стольшк Юзаф Пакаш 9 сакавша 1734 года заключыу дамову з Рапншым. Гэтая дамова скла-далася з 3 пунктау, згодна з яюм! полацкая шляхта павшна была аддаць сваю харугву Рапшну (гэта зна-чыць распускалася); полацкая шляхта заяуляла аб тым, што не ваявала супраць расшсмх войскау, i пра-сша не прымушаць прынесщ прысягу Аугусту III; расшсмя войск! не рабш шкоды уладанням у Полац-юм ваяводстве. Большасць шляхты, прауда, не стала удзельшчаць у заключэнш дамовы i у ноч з 8 на 9 сакавша 1734 года збегла у пауднёва-заходшм наюрунку. Рапнш пасля заключэння дамовы спакойна заняу Полацк, але не раб!у спроб правесщ соймщ дзе мясцовая шляхта павшна была прынесщ прысягу Аугусту III [11, л. 31, 59; 13, с. 21, 63; 14, л. 11-12; 19, к. 9-9v].
Яшчэ раней, 3 сакавша 1734 года, Рапнш даслау у разведку у Улу атрад у трыццаць драгун пад юраунщтвам прапаршчыка Булычова. У Бешанков1чах гэты атрад нечакана быу атакаваны атрадам у пяць-дзесят чалавек прыхшьшкау Ляшчынскага (напэуна зыйшоушыя з-пад Туроул! атрады канфедэрацыи По-лацкага ваяводства). Булычоу адб!у !х атаку i перайшоу у контарнаступленне. У гэты час з'явшся асноу-ныя с!лы прых!льн!кау Ляшчынскага у колькасц! пяц! харугвау. Гэта прымусша Булычова зноу вяр^цца у Бешанков1чы i абараняцца ад пераузыходзячых с!лау прац!ун!ка. Прых!льн!к! Ляшчынскага падпалш
Бeшанковiчы, яюя у вынiку згарэлi. Бiтва працягвалася з палудня да чатырох гадзш ранiцы наступнага дня. У канцы канцоу Булычоу вымушаны быу адстутць, але i прыхiльнiкi Ляшчынскага не пeраслeдвалi яго [11, л. 34-34об.].
З адыходам Рапнiна у Полацкае ваяводства у Аршанскiм павеце зноу актывiзавалiся атрады пры-хiльнiкау Станюлава I Ляшчынскага. Гэтаму садзeйнiчала вяртанне у Аршанскi павет атрада пад юраунщ-твам Аляксандра Юзафовiча. Гэты атрад атрымау загад генеральнага рэпментарыя Антонiя Пацея вярнуц-ца на усход ВКЛ з Наваградскага ваяводства. Ён намравауся на усход Княства у канцы лютага 1734 года праз Нягнeвiчы, Налiбокi на Мшск, Ракау у бок Вiцeбска [16, s. 197]. Дакладней, месцам дыслакацын гэ-тага атрада стау Аршансм павет. 17 сакавiка 1734 года у Чарэi быу арганiзаваны "генеральны кангрэс" Аршанскага павета. На iм было прынята рашэнне аб фармiраваннi 6 конных харугвау. Першая - павято-вага палкоУнiка у колькасщ 100 чалавек, а у астатшх пяцi павiнна было быць па 80 чалавек. Для iх забес-пячэння быу вызначаны падатак у 20 злотых "з кожнага дыма". Гэтыя харугвы павiнны былi сабрацца у Оршы. У сталiцы павета праз два тыдш павiнна была сабрацца i пяхота [11, л. 94-94об.; 17, s. 758-761; 18, k. 597-599]. Напэуна, пра гэтыя пяць харугвау успамшае Тадэвуш Агшсю, якiя былi пад кiраунiцтвам Юзафовiча i ротмiстраУ: Ваужэцкага, смаленскага падкаморыя Антонiя Храпавiцкага, Багуслава Шкуль-тэцкага i Пeруцiя. Захавалася кароткае атсанне таго ж Агiнскага гэтых харугвау: "Людзi былi усе доб-рыя, адважныя, на добрых канях" [19, s. 71]. У самой Оршы таксама размесцшся прыхiльнiкi Станiслава Ляшчынскага "весма в немалом собрании" i чакалi прыбыцця Юзафовiча з двума щ трыма тысячамi пя-хоты. Яны разграбiлi уладаннi прыхшьшкау Аугуста III, асаблiва шукалi абранага паслом да Ганны Iванауны аршанскага мастаушчага Яна Бародзiча. Аднак яго не знайшлi i толькi разграбiлi яго дом [11, л. 46-47]. Юзафовiч 27 сакавка 1734 года няудала штурмавау Горкi, дзе размясцiуся расшсю атрад палкоУнiка Швы-коускага. Пад юраунщтвам Юзафовiча у гэты час было 6 ротмютрау са сваiмi харугвамi i значаня коль-касць шляхты, а сярод iх былi i тыя, якiя раней ужо прысягнулi Аугусту III [11, л. 56-56об.]. Смалeнскi вiцэ-губeрнатар КазлоУскi быу вымушаны наюраваць на дапамогу у Горкi з Вяцкага батальёна дзве роты i 50 чалавек "польского корпуса" [13, с. 124, 132].
Узмацненню руху прыхiльнiкау Станiслава I Ляшчынскага на усходзе ВКЛ садзейшчала i з'яулен-не тут атрада пад юраунщтвам перавальскага старосты Тадэвуша Апнскага. Па шляху да атрада Апнска-га далучылiся 2 харугвы рэгулярнага войска i выпрауныя харугвы прыхшьшкау Ляшчынскага (хутчэй усяго з Браслаускага павета). У Бeшанковiчах Апнсю сустрэуся з канфедэрацыяй Полацкага ваяводства пад юраунщтвам Юзафа Пакаша. У сярэдзше сакавiка 1734 года у Аршанскi павет прыйшоу Агiнскi, размясщуся у Круглым i устанавiу кантакт з атрадам аршанскай шляхты пад юраунщтвам Аляксандра Юзафовiча; атрад складауся з пяцi харугвау i знаходзiуся недалёка, у Цяцерыне. У Круглым атрад Апнскага быу атакаваны атрадам Адама Кроера, як складауся з 100 кавалерыстау i 600 расшсюх пeхацiнцау. Агiнскi адступiу праз раку Друць, разбурыушы мост. На дапамогу яму падыйшлi атрады аршанскай шляхты i дапамаглi адбщь наступленне атрада Кроера. Колькасная перавага была на баку Кроера, i Апнсю палiчыу за лепшае адстутць, i праз ПаУловiчы i Бобр наюравауся да Глыбокага, пакiнуушы усход Княства [6, с. 359-360; 19, s. 71].
З'явшся праблемы у прыхiльнiкау Аугуста III у Мсцюлаусюм ваяводстве. Прыхiльнiкi Аугуста Ляшчынскага у гэтым ваяводстве сабралiся у атрад у Бабылiчах. Па просьбе Валовiча з Быхава 16 сака-вiка 1734 года капiтан Кураш даслау атрад паручнiка Таустога з 50 жаунерамг З'яуленне расiйскiх войскау прымусiла прыхiльнiкау Ляшчынскага выратоувацца уцёкамi i фактычна усё Мсщслаускае ваяводства аказалася пад кантролем Аляксандра Валовiча i яго прыхшьшкау [11, л. 138-139об.]. Гэта дало маг-чымасць самому Валовiчу разам з мсщслаусюм абозным Маркам Жыркeвiчам накiравацца у Пецярбург, у якасщ абранага пасла ад Мсцiслаускага ваяводства да царыцы Ганны Iванауны [13, с. 65].
Актыунасць прыхiльнiкау Ляшчынскага вымусша Рапнiна 23 сакавiка 1734 года зноу наюравацца у Аршансю павет. Гэта рашэнне Рапнiна было падтрымана расiйскай царыцай Ганнай !ванаунай, але яна патрабавала, каб ён паюнуу гарнiзон у Вiцeбску для абароны ваяводства ад прыхiльнiкау Станюлава Ляшчынскага. Яшчэ раней у Горю Рапншым быу дасланы атрад пад юраунщтвам секунд-маёра Пуцяцiна. Паход галоунага корпуса Рапнiна скончыуся паспяхова. Прыхшьнш Станiслава I Ляшчынскага атступалi пры наблiжэннi расiйскiх войскау. У нешматлшх сутычках перамога заставалася за расiйскiмi войскамi i падчас адной з iх у палон трату ротмютр Ласкарыс. У прысутнасцi расшсюх войскау шляхта зноу пры-несла прысягу Аугусту III. Атрад Юзафовiча быу вымушаны адступiць з Оршы i накiравауся да Быхава. Там знаходзiуся атрад прэм'ер-маёра Алeнiна, яю быу не у стане супрацьстаяць Юзафовiчу i прасiу дапа-моп у Рапнiна. Прауда, Юзафовiч таксама не рашыуся штурмаваць Быхау i адступiу пры наблiжэннi ас-ноуных сiл Рапнiна [11, л. 56об.; 13, с. 115, 117, 122].
У Пецярбургу былi занепакоены актыунасцю прыхiльнiкау Ляшчынскага на усходзе ВКЛ. Згодна загаду Ганны Iванауны ад 15 красавша 1734 года корпус Рапнша павiнeн быу iх зшшчыць i прымусiць мясцовую шляхту прызнаць каралём Аугуста III. Ганна !ванауна загадала для "разогнания" атрадау Юза-
фов1ча даслаць войск! у Оршу "и к Горкам, и в протчие места немедленно". Рапнш 17 красавка 1734 года наюравау атрад маёра Арлова у Оршу, Шклоу, Горю "и в прочие места" [13, с. 142; 14, л. 35-36]. Садзей-шчала рашучасщ Рапнша чарговае павел!чэнне яго корпуса за кошт прыбыцця жаунерау са Смаленска. Гэта дало магчымасць размясцщь свае гаршзоны у Оршы, Шклове, Горках i шшых гарадах i, таим чынам, узяць пад кантроль сггуацыю у Аршансмм павеце i Мсщслаусюм ваяводстве. Размясщушы свае гаршзо-ны у гэтых гарадах, Рапнш заняуся зшшчэннем атрадау прыхшьшкау Ляшчынскага. Па падлках Тадэву-ша Агшскага, корпус Рапнша складауся прыкладна з 3 тысяч жаунерау. Дапамагал! яму атрады прыхшьшкау Аугуста III Ларскага i Адама Кроера. Апошш з !х меу 100 кавалерыстау i каля 600 расшсюх пеха-щнцау (магчыма 500) пад юраунщтвам каштана Менгдэна [13, с. 122; 20, s. 71]. Прычым атрад Кроера прыбыу на дапамогу ад наваградскага ваяводы Мкалая Фаусцша Радз!вша толью у канцы сакавка 1734 года [13, с. 103]. Згодна з рапартам самога Рапнша на 5 мая 1734 года у яго корпусе у Аршансюм павеце было 3728 чалавек [11, л. 68-69]. Частка гэтых сш, прауда, выкарыстоувалася тольм як гаршзоны у гарадах на усходзе Вялкага Княства Лггоускага, i таму Рапнш патрабавау прысылю новых жаунерау, а затрым-ка у !х прыбыцщ прывяла да таго, што у "разогнании и сокращении противничьих партий учинилась немалая остановка" [11, л. 61-62об.; 13, с. 124, 139, 142-143].
У канцы красавка 1734 года Рапнш зраб!у удалы паход у Полацкае ваяводства. Пасля гэтага ён заняуся пераследам асноуных сш прыхшьшкау Ляшчынскага на усходзе ВКЛ. Ужо 26 мая 1734 года згодна новаму загаду Рапнш наюравауся у Оршу "и протчие места, куда потребно будет для скорейшаго разорения и усмирения противников". Прауда у Вщебску паюдалася 530 жаунерау "с принадлежащим числом офицеров" [11, л. 77]. Дасланыя раней уперад атрады секунд-маёрау Арлова i Пуцящна яшчэ 6 мая 1734 года у Круглым сутыкнулюя з прыхшьшкам1 Ляшчынскага пад юраунщтвам Тадэвуша Агшскага, як! быу дасланы на усход ВКЛ генеральным рэпментарыем Княства Антошем Пацеем для зб!рання па-даткау. У вышку кароткай сутычм атрад Агшскага адстушу праз раку Друць разбурыушы мост. Пуцящн i Арлоу хацел! пераследаваць яго i пераправщца праз Друць, але да Агшскага на дапамогу падыйшоу атрад аршанскай шляхты пад юраунщтвам аршанскага гродскага старосты Юзафов1ча. Гэтыя аб'яднаныя сшы перашкодзш пераправе расшсюх войскау. Прауда, у вынку б^твы прыхшьнш Ляшчынскага паль чыл! за лепшае адступщь, але i расшсюя войск! не магл! !х пераследваць. Падчас бивы запнула восем жаунерау Юзафов1ча, двое трапш у палон, а у расшсюх войскау запнуу толью адзш жаунер вяцкага палка [11, л. 70-70об.]. Юзафов1ч адстушу да Барысава, дзе ужо 10 чэрвеня 1734 года размясщуся абозам. Тым часам 4 чэрвеня 1734 года Рапнш са сва!м корпусам прыбыу у Оршу. Атрады прыхшьшкау Ляшчынскага, толью пачуушы аб набл1жэнш корпуса Рапнша, адступш. Нягледзячы на !мкненне Рапнша даць генеральную биву, прыхшьнш Ляшчынскага паспявал! адыходзщь i хавалюя ад расшсшх войскау. Адразу пасля з'яулення Рапнша у Оршы да яго прыбыла значная колькасць шляхты, якая прысягнула Аугусту III [11, л. 80]. На 16 чэрвеня 1734 года быу склканы соймк Аршанскага павета, дзе шляхта павшна была прынесщ прысягу Аугусту III. Нягледзячы на пагрозу аршанскага гродскага старосты Аляксандра Юза-фов!ча прыхшьнш Аугуста III сабралюя на соймк i прынесл! прысягу, а таксама абрал! сва1м1 паслам! да расшскай царыцы Ганны Iванауны Адама Кроера i Яна Бородз!ча [11, л. 93; 13, с. 382].
Рапнш меу мэтай зшшчыць атрад Юзафов1ча. Менавиа таму, кал! Рапнш атрымау шфармацыю аб знаходжанш атрада Юзафов!ча у лагеры у Лукомле, то 18 лшеня 1734 года выстушу супраць яго з Оршы. Юзафов1ч, даведаушыся аб прыходзе атрада Рапнша у Чарэю (якая знаходзщца недалёка ад Лукомл^, па-юнуу свой лагер i перадыслацыравауся у Лепель. Рапнш пераследвау яго. Юзафов!ч, кал! атрымау звест-ю аб руху Рапнша, паюнуу Лепель, перайшоу раку Беразшу i увайшоу у Мшскае ваяводства, дзе i спы-шуся. 26 лшеня 1734 года на рацэ Беразе секунд-маёр Пуцящн з адной кавалерыяй атакавау Юзафов!ча i перашкодз!у разбурыць мост. Юзафов!ч адстушу у мястэчка Пансю ям, дзе контратакавау значна састу-паючыя колькасна яму сшы Пуцящна i вымуау таго адступщь на шшы бераг рак!. Аднак тут падыйшла пяхота Пуцящна i асноуныя сшы расшскага корпуса Рапнша. Яны атакавал! атрад Юзафов!ча i прымусш яго выратоувацца уцёкам!. Збегшы ад рас!йск!х войскау астатк! атрада Юзафов1ча размясц!л!ся на заха-дзе Аршанскага павета у Смалянах. Супраць !х Рапн!н выслау атрад секунд-маёра Арлова, што прыму-с!ла Юзафов1ча да далейшага адступлення на захад [11, л. 70-70об., 106-107об.; 21, л. 1-1об.].
Астатк! атрада Юзафов1ча пак!^л! Аршанск1 павет, i усход ВКЛ цалкам аказауся пад кантролем кор-^са Рапн!на. Выканаушы загад, кор^с Рапн!на некаторы час бяздзейшчау. Новы паход Рапн!н прадпры-няу тольк! у канцы верасня 1734 года, кал! рушыу у Полацкае ваяводства, каб прымусщь мясцовую шляхту прынесщ прысягу Аугусту III [13, с. 337, 397; 22, л. 3-6об.]. Рапнш звярнууся да полацкага харужага Аляксандра Корсака Бабынщкага, полацкага падсудка !ясафата Антошя Сялявы i полацкага земскага п!са-ра Базыля Рып!ньскага, каб яны склкал1 сойм!к Полацкага ваяводства для прысяп Аугусту III. Полацкая шляхта асабл!ва не супрац!улялася i не хацела далей падтрымтваць Стан!слава I Ляшчынскага. У вышку сой-м!к быу склканы ун!версалам! полацкага харужага Аляксандра Канстанщна Корсака Бабын!цкага [11, л. 171;
21, л. 17-17об.; 23, с. 132]. Сам соймш адбыуся 2 снежня 1734 года. На iм мясцовая шляхта прынесла пры-сягу i абрала паслоу да Аугуста III i расiйскай царыцы Ганны Iванауны шфлянцкага войскага Людвiка Шантыра i шфлянцкага скарбшка Яна Гiзбeрта Студнiцкага [10, арк. 22-23; 23, с. 132].
У гэты час пагоршылася становiшча прыхiльнiкау Аугуста III у Мсщслаусюм ваяводстве i яны звяр-нулюя да смаленскага вiцэ-губeрнатара Казлоускага з просьбай даслаць некальш соцен расшсюх жаунерау з пушкамi супраць сабраушыхся прыхiльнiкау Станiслава I Ляшчынскага [13, с. 132]. Да таго ж не вeльмi дапамагау мсцiслаускай шляхце ахоуны лiст Ганны Iванауны ад нападзенняу смаленскай шляхты i збо-рау правiянту расiйскiмi войскамi. Асаблiва вялiкую шкоду нарабiу атрад, яю падчыняуся прэм'ер-маёру Алeнiну, якi знаходзiуся у Быхаве. Гэты атрад збiрау правiянт у прыхiльнiкау Аугуста III. Мсцюлауская шляхта прасiла кампeнсiраваць панесенныя матэрыяльныя страты. Для рашэння гэтых праблем 20 лкта-пада 1734 года на мсцюлаусшм соймiкe быу абраны пасол да смаленскага вщэ-губернатара Фёдара Шэпе-лева i Юрыя Рапнiна мсцiслаускi падстароста i упсш староста Крыштаф Валовiч. Акрамя таго, быу дасла-ны пасол Юрый Тамашэвiч да Алeнiна з просьбай не збiраць падаткi у Мсцюлаусюм ваяводстве згодна з ахоуным лктом расiйскай царыцы [24, арк. 38-39адв.; 40-41 адв.; 44-47].
Яшчэ адной праблемай для расшскага урада сталi абраныя на аршанскiм соймiку паслы да Ганны ^анауны Адам Кроер i аршанскi мастаунiчы Ян Бародзiч. Адам Кроер са сваiм атрадам вызначыуся шматлiкiмi грабяжамi пад выглядам збiрання правiянту. Асаблiва шмат шкод ён нарабiу уладанням рус-кага ваяводы Аугуста Чартарыйскага. Яшчэ горш было простай шляхце, асаблiва Шэмешу, яю раней судзiуся з Кроерам. У вышку супраць злоужыванняу Кроера выступш нават прыхiльнiкi Аугуста III: навагрудсю ваявода Мiкалай Фаусцiн Радзiвiл i мeчнiк ВКЛ Iгнат Завiша, як як пасол у Расiю зрабiу адпаведнае прадстауленне расiйскаму ураду. Завша сцвярджау, што Кроер i паслом фактычна абрау сам сябе i пад пагрозай зброi прымусiу пагадзщца аршанскую шляхту, якая прысутнiчала на сойм^. Акрамя таго, устанавiу завышаныя выплаты паслам да Ганны Ьанауны i Аугуста III "по четыре гульдена с дыму". Пасля гэтага з дапамогай свайго атрада пачау збiраць гэтыя падаткi - рабавау шляхeцкiя уладаннi, нават забiвая нязгодную шляхту. У чэрвeнi 1734 года па загаду генерала Льва Ьмайлава Кроер за свае дзеянш быу арыштаваны разам з харугвай. Кроер патрабавау вызвалення, спасылаючыся на невшаватасць, i 20 чэр-веня 1734 года з Оршы нават нашравау "челобитную" да расiйскай царыцы Ганны !ванауны. У ёй падкрэс-лiвау свае баявыя заслугi, што яго абгаварыл^ а ён не рабiу нiякiх парушэнняу закона. Асаблiва Кроер падкрэ^вау, што з-за арышту не можа з пасольствам паехаць у Пецярбург як абраны аршансюм паслом. Яго звароты да Мшалая Фаусцша Радзiвiла i у Расiю мeлi поспeхi, i ужо у жшуш 1734 года па загаду усё таго ж Iзмайлава Кроер быу выпушчаны з-пад арышту. Расiйскi урад на падставе звароту Кроера, Баро-дзiча i Завiшы прыняу хпрае рашэнне. Паабяцаушы Кроеру i Бародзiчу сваю дапамогу, расiйскi урад шфар-мавау Рапнiна аб iм, але павeдамiу, што яго не трэба выконваць i увогуле старацца дыстанцыравацца ад канфлiкту Кроера з ураднiкамi ВКЛ. Адначасова Рапнiн даведауся аб гэтым канфлiкцe як мага больш [11, л. 97-97об.; 13, с. 264, 337; 14, л. 66-68, 71, 110об., 114-115, 123-131, 133-140, 142-155, 161-162]. Пад-трымка, зробленая на словах расшсмм урадам, акрылша Кроера, якi, вярнуушыся у ВКЛ, зноу пачау ра-баваць шляхецюя уладаннi. Больш таго, падрабiу пячатку Мкалая Фаусцiна Радзiвiла i выдавау за яго указы. Гэта стала вядома у Пецярбурзе, i царыца Ганна Iванауна 6 лютага 1735 года прыказала Кроеру: "нетокмо никакой протекции на давали, но и до самовольных поступок его не допускали". Акрамя таго, расшская царыца патрабавала у выпадку парушэння законау Кроера звязацца з Мiкалаeм Фаусцшам Радзi-вiлам для узгаднення сумеснага рашэння [25, с. 25].
Спуацыя на усходзе Вялiкага Княства зноу абастрылася у сувязi з рухам сюды у канцы 1734 года атрада прыхшьшкау Станiслава I Ляшчынскага пад шраунщтвам Тадэвуша Агiнскага, яш складауся з 20 дра-гунсюх, 6 пяцiгорскiх, авангардных i павятовых харугвау [25, с. 47]. Садзейшчала гэтаму i тое, што Рапнш з большай часткай свайго корпуса сыйшоу з усходу ВКЛ i накiравауся у Ашмянскi павет, каб супакощь мясцовых прыхiльнiкау Ляшчынскага [21, л. 22]. Атрад Апнскага спачатку рушыу у Аршанскi павет, дзе захашу Шклоу i спынiуся там на тры тыднi. Далей Апнсш накiравауся у Мсцiслаускаe ваяводства, у Кры-чаускае староства. Па дарозе авангардная харугва ротмютра Узлоускага была разбиа атрадам войска ВКЛ пад юраунщтвам Яна Косцi i Бяляускага, якiя дыслацыравалiся у Магiлёвe. Для помсты Агiнскi прадпры-няу спробу захапiць Магiлёу, але яна скончылася няудачай. Пасля гэтага Агiнскi разрабавау Чавусы i зноу накiравауся у Крычаускае староства. У наказанне за супращуленне атрад Агiнскага разрабавау i Крычау. У гэтым горадзе атрад Апнскага затрымауся на чат^1ры тыдш [1, с. 104; 19, s. 76; 25, с. 47-48]. Гэта доугае зна-ходжанне атрада Апнскага у Мсiцслаускiм ваяводстве садзeйнiчала стварэнню мясцовай канфедэрацыи прыхiльнiкау Станiслава I Ляшчынскага. Тым больш што адпаведныя унiвeрсалы даслалi да мсцiслаускай шляхты Антонш Пацей (ад 3 лютага 1735 г.) i Тадэвуш Апнсю (ад 15 сакавiка 1735 г.) [26, арк. 175-176адв., 186-187]. Прыхшьнш Ляшчынскага стварылi канфeдэрацыi у яго падтрымку i нават арганiзавалi дышзда пад кiраунiцтвам мсцiслаускага лоучага i мсцiслаускага падстаросты Антонiя Парчэускага. Яны спрабавалi аб'яднацца з атрадам Тадэвуша Апнскага, але расшсюя войск1 (згодна завышанай iнфармацыi у 4000 жау-
нерау) пад юраунщтвам Кураша y Гумнах разграмш iх [26, арк. 214-215адв., 216-216адв.; 27, s. 397]. З гэ-тага часу Мсщслаускае ваяводства зноу аказваецца пад кантролем прыхшьшкау Ay^CTa III. Aгiнскi, кaлi даведауся аб руху да яго моцнага атрада Мшалая Фаустына Рaдзiвiлa, то у крaсaвiку 1735 года пачау ад-ступаць да Шклова. Aгiнскi меу памылковую iфнaрмaцыю аб нязнaчнaсцi рaсiйскaгa гaрнiзонa у Оршы (усяго у 200 чалавек, з яюх толькi 100 здаровых). Па гэтай прычыне прадпрыняу няудалую спробу захопу Оршы. На сам рэч гаршзон пад кiрayнiцтвaм вахмютра Рагауцова складауся з 700 жаунерау, якiя aдбiлi нападзенне. Aгiнскi адстуту да Смалянау, дзе прабыушы пяць дзён, наюравауся да Глубокага i пакшуу усход Княства ЛiтоУскaгa [6, с. 369].
Высновы. Ва усходшх ваяводствах ВКЛ рaзмясцiyся корпус расшсюх войскау пад кiрayнiцтвaм пaлкоУнiкa Юрыя Рaпнiнa. Яго колькасць з часам толью узрастала. Пастаянным месцам дыслакацьи гэ-тага корпуса быу абраны Вiцебск. Другая частка корпуса размясцшася у Быхаве. Рaпнiн меу мэту пера-шкодзiць дзеянням прыхiльнiкay Ляшчынскага на усходзе ВКЛ i аргашзоуваць прысягу мясцовай шляхты Ayгусту III. Сiтуaцыя ва yсходнiх паветах мела свае адрозненш. У Вщебсюм ваяводстве шляхта адра-зу прызнала Ayгустa III i не рабша нiякiх дзеянняу у падтрымку Станюлава I Ляшчынскага. Гэта было выктакана пастаяннай дыслакацыяй у Вiцебску корпуса Рапнша. Ужо 25 студзеня 1734 года на свaiм сой-м^ вiцебскaя шляхта прысягнула Ayгусту III. У Мсцюлаусшм ваяводстве прыхiльнiкi Ay^ora III пад кь рayнiцтвaм Вaловiчa aтрымaлi перавагу над прыхiльнiкaмi Ляшчынскага толью дзякуючы падтрымцы да-сланых атрадау рaсiйскiх войскау. Хаця шщыятыва у aргaнiзaцыi кaнфедэрaцыi прыхiльнiкay AyryCTa III зыходзiлa ад мясцовай шляхты i яна яе стварыла на свaiм соймiку яшчэ 11 студзеня 1734 года. Лдначасова расшсюя атрады былi вымушаны увесь час iх абараняць ад фaрмiрaвayшыхся у Мсцiслayскiм ваяводстве атрадау прыхiльнiкay Ляшчынскага. Нягледзячы на ахоуны лiст ад царыцы Ганны Iвaнayны прыхiльнiкi Ay^CTa III у Мсцiслayскiм ваяводстве увесь час сутыкалюя з праблемай збору прaвiянту рaсiйскiмi вой-скaмi. Шляхта Aршaнскaгa павета i Полацкага ваяводства у сваёй большaсцi выступiлa на баку Сташслава Ляшчынскага. Прычым некаторая частка аршанскай шляхты пад прымусам прысутных рaсiйскiх войскау прызнала каралём Ayгустa III i прысягнула яму прысягу яшчэ падчас грамшчнага соймша 8 лютага 1734 года. Aднaк у сваёй большасщ аршанская шляхта выступiлa на баку Станюлава I Ляшчынскага i сфaрмiрaвaлa узброеныя харугвы у яго падтрымку пад мраунщтвам мясцовага гродскага старосты Aляк-сандра Юзaфовiчa. Менaвiтa супраць iх i прaводзiy асноуныя баявыя дзеяннi корпус Рaпнiнa. Гэтыя бая-выя дзеяннi у асноуным выглядaлi як шмaтлiкiя дробныя сутычкi. Там вщ вайны быу больш карысным для прыхiльнiкay Ляшчынскага, якiя не мaглi супрацьстаяць рэгулярным рaсiйскiм войскам. Пад кан-троль сiтуaцыю у Aршaнскiм павеце Рaпнiну удалося узяць толькi пасля перaмогi рaсiйскiх войскау над атрадам Юзaфовiчa 26 лшеня 1734 года на рацэ Беразе. Шляхта Полацкага ваяводства таксама выказа-лася на баку Станюлава I Ляшчынскага, але дзейшчала менш актыуна, чым аршанская шляхта. Рaпнiн двой-чы рaбiy паходы у Полацкае ваяводства. У вышку першага з iх полацкая шляхта 8-9 сакавша 1734 года кaпiтулiрaвaлa без бою пад Туроуляй, а потым у сваёй большасщ збегла з месца перамоу. Падчас другога пахода Рапнш прымуау полацкую шляхту 2 снежня 1734 года на свaiм сойм^ прызнаць уладу Ayгустa III. Двойчы прыхiльнiкi Ляшчынскага aтрымлiвaлi дапамогу у выглядзе паходау атрада пад юраунщтвам Тадэ-вуша Aгiнскaгa, што актышзавала iх выступленнi ва yсходнiх ваяводствах ВКЛ. Канчаткова Рапшну удалося супакощь сiтуaцыю на усходзе Княства толью у пачатку 1735 года.
ЛIТAРAТУРA
1. Бутурлин, Д. Военная история походов россиян в XVIII столетии I Д. Бутурлин. - СПб., 1823. - Ч. 1, т. 3. - 411 с.
2. Sliesoriûnas, F. Lietuvos Didzioji Kunigaikstystè 1733 - 1736 mefy tarpuvaldziu I F. Sliesoriûnas II Lietuvos Valstybè XII - XVIII a. - Vilnius, 1997. - S. 365-381.
3. Sliesoriûnas, F. Mûsis prie Vilniaus ir miesto nusiaubimas 1734 metais I F. Sliesoriûnas II Lietuva ir jos kaimynai: nuo Norman4 iki Napoleono. Prof. Broniaus Dundulio atminimui. - Vilnius, 2001. - P. 311-329.
4. Мацук, A. Войска як шструмент усталявання улады Ay^era III у ВКЛ у 1733-1735 гг. I A. Мацук II Беларуси гютарычны агляд. - 2008. - Т. 15, сш. 1-2 (28-29). - С. 329-364.
5. Цясельсю, Т. Узброеныя сшы ВКЛ падчас вайны за польскую спадчыну у 1733-1735 гг. I Т. Цясель-œi II Aрхэ. - 2011. - № 6. - С. 246-259.
6. Цясельсю, Т. Баявыя дзеянш на тэрыторыi Вялшага Княства Лггоускага падчас вайны за польскую спадчыну у 1733-1735 гг. I Т. Цясельсю II Aрхэ. - 2012. - № 6. - С. 347-371.
7. Мацук, A. Значение боевых действий в ВКЛ в войне за "польское наследство" I A. Мацук II Война и оружие. Новые исследования и материалы: тр. четвертой междунар. науч.-практ. конф. - СПб. - Ч. III. -С. 198-218.
8. Сборник Русского исторического общества. Т. 106: Бумаги Кабинета Министров Императрицы Анны Иоанновны. Ч. 2 (год 1733) / Собр. и изд. под ред. А.Н. Филиппова. - СПб., 1899. - 654 с.
9. Российский государственный архив древних актов. - Фонд 177. - 1733 г. - Д. 7.
10. Нацыянальны пстарычны арх^ Беларуси - Фонд 1734. - Воп. 1. - Спр. 24.
11. Российский государственный архив древних актов. - Фонд 177. - 1734 г. - Д. 18.
12. Lietuvos Moksl4 Akademijos biblioteka. - F. 148. - B. 80.
13. Сборник Русского исторического общества. Т. 108: Бумаги Кабинета Министров Императрицы Анны Иоанновны. Ч. 3 (год 1734) / Собр. и изд. под ред. А.Н. Филиппова. - СПб., 1900. - 512 с.
14. Архив внешней политики Российской империи. - Фонд 79. - Оп. 1. - 1733 г. - Д. 45а.
15. Biblioteka PAN i PAU. - Sygn. 1175.
16. Codzienne klopoty, wielkie interesy i podwojna elekcja: korespondencja radziwillowskich urz^drnkow z ksi^zn^ Ann^ z Sanguszkow Radziwillow^ i jej synem Michalem Kazimierzem z 1733/1734 roku / Wydal J. Dygdala. -Warszawa, 2013. - 226 s.
17. Biblioteka Ossolinskich. - Sygn. 6611.
18. Archiwum Glowne Akt Dawnych. Zbior Komierowskich. Sygn. 62/82.
19. Pami^tnik Tadeusza Oginskiego // Przegl^d historyczny. - 1914. - Z. 1. - 51-83.
20. Matuszewicz, M. Diariusz zycia mego / M. Matuszewicz. - Warszawa, 1996. - T. 1. - 928 s.
21. Российский государственный военно-исторический архив. - Фонд 20. - Оп. 1. - Д. 54. - Ч. 1.
22. Архив внешней политики Российской империи. - Фонд 79. - Оп. 1. - 1733 г. - Д. 45б.
23. Мацук, А. Полацкае ваяводства у XVIII ст.: ваявода, шляхецкая элиа, соймш / А. Мацук. - Мшск, 2014. - 233 с.
24. Нацыянальны пстарычны архiу Беларуси - Фонд 1729. - Воп. 1. - Спр. 38а.
25. Сборник Русского исторического общества. Т. 111: Бумаги Кабинета Министров Императрицы Анны Иоанновны. Ч. 4 (год 1735) / собр. и изд. под ред. А.Н. Филиппова. - Юрьев, 1901. - 587 с.
26. Нацыянальны пстарычны архiу Беларуси - Фонд 1729. - Воп. 1. - Спр. 39.
27. Dyariusz zycia Ignacego topacinskiego // Biblioteka Warszawska. - 1855. - T. 3. - S. 393-425.
Пастуту 09.01.2015
SZLACHTA OF EASTERN PROVINCIES OF THE GRAND DUCHY OF LITHUANIA AND THE RUSSIAN TROOPS DURING THE WAR OF THE POLISH SUCCESSION (1733-1735)
A. MATS UK
The article explores the relationship between the nobility of eastern provinces of the Garand Duchy of Lithuania (Orsha district, Vitebsk, Polotsk and Mstislavl provinces) and the Russian troops, which were introduced in the region in order to fight the supporters of I Stanislaus Leszczynski and support local adherents of August III. It is noticed that szlachta of Orsha district and Polotsk province sided mostly with Stanislaw I Leszczynski. The Russian troops under the command of Yuri Repnin were deplored against them. These Russian troops caused the szlachta of Vitebsk to take the side of August III. It is revealed that the support of Russian troops also predestined the dominance of adherents of August III in Mstislavl province. The victory of Russian troops over the Leszczynski 's supporters in Polotsk province and Orsha district had forced the local szlachta to recognize the power of August III by the end of 1734.
