CC BY
3УДК 94(474/476) ВКЛ "1792/1793":32
ПАМ1Ж СУПРАЦОУНЩТВАМ I КАНФЛ1КТАМ1: РАСШСКШ ВОЙСК1 I ПРАРАС1ЙСК1Я КАНФЕДЭРАТЫ НА БЕЛАРУСК1Х ЗЕМЛЯХ РЭЧЫ ПАСПАЛ1ТАЙ У 1792-1793 ГАДАХ
канд. гкт. навук В.В. АНШЯРКОУ (Беларуск дзяржауны медыцынст утверсгтэт, Мтск)
Даследуецца малавывучаны у рамках гiсторыi Беларусi перыяд - Таргавщкая канфедэрацыя (1792-1793). Дадзенае шляхецкае аб'яднанне было створана пры дапамозе растсюх войскау з мэтай умацавання палтычнага уплыву Растскай iмперыi на землях Рэчы Паспалтай. Канфедэраты стварылi свае органы юравання ва у^х ваяводствах i паветах Вялжага Княства Лiтоускага. 1м належала роля пасрэдтцюх iнстытутау у адностах мясцовага насельнщтва з ваеннымi аддзеламi Растскай iмперыi, размешчанымi на тэрыторьп суседняй дзяржавы. У судовым парадку прадстаутк канфедэрацый раз-глядалi канфлшты растстх вайскоуцау з мясцовымi жыхарамi, таксама яны адказвалi за збор nравiян-ту i фуражу для "саюзных войскау " Растскай iмперыi. Аспрэчваеццараспаусюджанае у гiстарыяграфii меркаванне аб выключна сяброусюм характары адност памiж удзельнiкамi Таргавщкай канфедэрацый i nрадстаунiкамi расшскай армИ, прыводзяцца прыклады шматлiкiх канфлiктау канфедэратау з раст-скiмi вайскоуцамi.
У 1792 годзе землi Рэчы Паспалггай у чарговы раз былi занятыя расiйскiмi войсками Рашэнне аб штэрвенцыи Кацярына II прымала з намерам не дапусцщь ажыццяулення у суседняй дзяржаве палпыч-ных рэформ. Уводзячы свае войсю на тэрыторыю Рэчы Паспалггай, яна, аднак, не жадала выглядаць шь цыятарам ваеннага канфлшту. Таму напярэдадш ваеннай штэрвенцыи у Пецярбургу быу створаны акт прарасiйскай канфедэрацыi (з пратэстам супраць Канстытуцыи 3 мая i iншых законау Чытырохгадовага (1788-1792) сойма), абвешчаны пазней на тэрыторыi Рэчы Паспалггай ва украшсюм мястэчку Таргавща. Вайна урадам Расiйскай iмперыi абвешчана не была, а увядзенне расшсюх войскау тлумачылася прось-бай самога насельнщтва Рэчы Паспалиай, аб'яднанага у Таргавiцкай канфедэрацыi. У гiстарыяграфii за удзельнiкамi гэтай канфедэрацыi замацавалiся устойлiвыя найменнi прыстасаванцау i здрайцау, што, з ад-наго боку, указвае на iх вiну за саудзел у чарговым (1793 г.) падзеле, а з шшага боку, на наш погляд, са-дзейнiчае празмерна спрошчаным уяуленням пра палiтычную атуацыю, якая склалася на беларускiх землях Рэчы Паспалггай у 1792-1793 гадах.
На старонках дадзенай працы паказаны розныя бакi штодзённых узаемаадносш таргавiцкiх служ-боуцау з расiйскiмi вайскоУцамi, амплiтуда якiх вагалася ад непрыхаванага супрацоУнiцтва да адкрытых канфлктау.
Асноуная частка. Палиычныя лозунгi таргавiчан не мелi вялiкай падтрымкi сярод мясцовай шляхты, таму прысутнасць расшскага войска з'яулялася неабходнай умовай абвяшчэння канфедэрацый у ваяводствах i паветах Вялiкага Княства Лггоускага. У маi 1792 года Кацярына II надала аднаму з шщыята-рау таргавiцкага руху Шыману Касакоускаму статус рэгiментарыя войска ВКЛ [1, с. 270]. Рэпянальныя канфедэрацыi утваралкя праз яго давераных асоб, яюя з дапамогай расiйскiх войскау зацвярджалi подш-самi шляхты акты аб утварэнш канфедэрацый, складзеныя на адзш узор. З канца чэрвеня 1792 года у пра-цэс аргашзацып мясцовых канфедэрацый актыуна уключыуся шфлянцш бiскуп Юзаф КасакоУскi. Генерал-аншэф расiйскiх войскау Мiхаiл Крачэтнiкау дакладау iмператрыцы, што на наступны дзень пасля абвяшчэння у Вшьш Генеральнай канфедэрацый Вялшага Княства Лггоускага (25 чэрвеня 1792 г.) Ю. Каса-коУскi "наюравау консулау для аргашзацыи мясцовых канфедэрацый у гарадах i павятовых мястэчках, у яюх тыя яшчэ не былi закладзеныя, патрабуючы перадусiм, каб арганiзоУвалi канфедэрацый па уах законах гэтай зямлГ' [2, с. 61]. Для таго каб дзеянш таргавiчан не супярэчылi мясцовай прававой традыцыi, упаунаважаных дэлегатау суправаджалi акрамя расiйскiх атрадау нешматлiкiя прадстаунiкi канфедэра-тыунага войска, шэрап якога папаунялiся за кошт вайскоуцау Княства, узятых у палон, а iх паунамоц-твы афармлялкя у рэзалюцыях, прынятых на сумесных пасяджэннях консулау Генеральнай канфедэрацый [14, л. 37-37адв.]. Як сведчыу адзiн з консулау, Генеральная канфедэрацыя Вялшага Княства Ль тоускага рэалiзуе свае мэты "праз калегау у сваiх шэрагах", дзеля гэтага выдае iм пакеты дакументау з паУнамоцтвамi "складання мясцовай канфедэрацыi з маршалка i шасцi консулау, у яюм ваяводстве яна жадае i у якую пару хоча" [10, л. 4]. Таюм чынам, пры дапамозе расшскага войска таргавiчанам перада-валюя функцыi адмiнiстрацыйна-распарадчай i судовай улады, лаяльнасць да якой кожны шляхцщ быу абавязаны засведчыць спецыяльнай працэдурай далучэння да канфедэрацый.
У апавядальных крынщах згадваюцца шматлiкiя факты прымусу, якiя мелi месца пры утварэнш мясцовых канфедэрацый. У адным з лктоу, адрасаваным без подпiсаУ i даты каралю, шляхта паведам-
ляла пра узшкненне канфедэрацып у CBaiM адмшстрацыйным цэнтры, дакладна высветлщь яю перашка-джае выдаленне з тэксту любых назвау i уласных iмёнау. "Пасля прыйсця расiйскага войска, - скардзш-ся аутары лкта, - i з'яулення Я[сна]В[яльможнага] консула з чужога ваяводства, чалавека, яюм папя-рэдне пагарджалi у нашым грамадстве, крымiнальнiка i нядбайнiка, сагналi казакамi да сталiчнага горада шляхту, якой сказата падпiсацца на чыстай паперы. Ён вытсау потым больш знатным абывацелям лiсты, нiбыта упрошваючы ix на пэуны дзень да абрадау, а каб угаворваць больш пераканауча, дадавау сентэн-цыю, што "quis non jest nobiscum est contra nos" (хто не з нам^ той супраць нас. - В. А.), даючы праз гэта зразумець, што таму, хто не паслухае з'явщца, трэба баяцца помсты. Мы прыбылi у той вызначаны дзень i пайшлi на звычайнае месца абрадау. Яго ужо знайшлi акружаным мноствам замежных салдат i упрыго-жаным гарматай насупраць прыгатаванага столiка. На такiм фоне акт канфедэрацып быу прачытаны, кон-сулау абвясцiлi, не пытаючыся хаця б для самой фармальнасщ пра згоду, прысягаць было сказана. Дау на-рэшце сiгнал ужо згаданы ЯВ. консул кщ на Te Deum (рэлiгiйны гiмн "Цябе, Божа, праслауляем!" - В. А.), закамандавау войскам такiмi словамi: "Няхай расiйскае войска щзе спераду, каб палякi фанабэрыстыя не былi" (у арыгiнале дакумента, сваесаблiвая сумесь беларускай i польскай мовы: "Niech wojsko rosijskie z perodu idzioж kap polacy dumnyje nebyli" - В. А.) - i гэтаюм абрадам той смутны акт быу скончаны" [12, л. 11].
Памер гвалту у дачыненш да мясцовых жыхароу павялiчвалi свавольствы расiйскix салдат. У рапар-це ад 5 лiпеня 1792 года генерал-паручшк 1ван Ферзен прызнавауся М.М. Крачэтнiкаву: "Я столькi зада-волены храбрасцю войскау, мне даручаных, колькi скарджуся Вам на ix беспарадкi, бо яны, адступаючы ад паслухмянасщ, робяць крадзяжы i шшыя рабаваннi. Знойдзеных у тамтэйшых беспарадках, асобных з нiжэйшыx чыноу я быу вымушаны прагнаць праз строй, а афщэра прывязаць да гарматы, [i такiм чынам] весцi яго" [17, л. 5]. "На забеспячэнне <...> некаторых уладанняу за спазнанае iмi разрабаванне" М.М. Крачэтнiкавым выдаткоувалюя адмысловыя сумы [17, л. 3, 24адв., 36-37]. Пра памер вайсковых зло-ужыванняу сведчаць таксама дакументы канфедэрацыi. 23 верасня 1792 года Генеральная канфедэрацыя Вялiкага Княства Лиоускага дазволiла выкласцi у пiсьмовай форме прэтэнзп шляхты да расiйскix вай-скоуцау [21]. У вынiку абнародавання адпаведнага унiверсала канцылярыi рэпянальных канфедэрацый на-поУнiлiся скаргамi з выкладаннем крыудау, зведаных шляхтай ад прадстаушкоу расiйскага войска. У мань фестах землеуласнш згадвалi пра грошы, неабгрунтавана запатрабаваныя расiйскiмi афiцэрамi, няверну-тых коней, спаленнi у вёсках, беспрычыныя арышты i бiццё з боку салдат, ужыванне тымi без аплаты у шы-рокi спосаб гарэлю, ежы, адзення, адбiранага у сялян, прымусовае утрыманне пошт без кампенсацып, заб-ранне вайскоУцамi Расiйскай iмперыi фуражу i правiянту з вайсковых магазшау Вялшага Княства [5, л. 588, 605, 613-618, 624, 627, 636-639, 643, 646, 660-663, 671, 674, 676, 677, 680-683, 689, 690-693, 695, 705, 721, 723, 730, 756, 1029адв.-1030]. У судовай дакументацып канфедэратау сустракаюцца таксама атсанш забойства казакамi прадстаушкоу розных саслоуных груп, у тым лiку шляхты [10, л. 128].
Канфедэраты у такix умовах iмкнулiся максiмальна дыстанцыравацца ад учынкау расiйскага войска, пазщыянуючы сябе як iнстытут, якi выконвае функцыi абароны насельнiцтва. У зваротах да жыхароу рэ-гiянальныя канфедэрацып (у адрозненне ад свайго цэнтральнага кiраунiцтва) рэдка акцэнтавалi увагу на палиычных матывах сваёй дзейнасцi. Часцей ix службоуцы дэкларавалi iмкненне не выводзщь свае функ-цыi за рамю задачы аднаулення судаводства, спыненага у паветах, i абароны насельнщтва ва умовах зна-ходжання на тэрыторыi краiны расiйскага войска. Так, Мшская канфедэрацыя запэунiвала шляхту, што яе учыню нiколi "не аддалялкя ад наймацнейшых старанняу i клопату па забеспячэннi суграмадзянам палёгкi ва уах загадах, атрыманых ад каманд расшскага войска" [8, л. 84], а у мемар^1яле жыхароу Рэ-чыцкага павета наупрост адзначалася, што мясцовая канфедэрацыя утворана "адзiна для бяспем асоб i маёнткау" [10, л. 129].
1нстытуты канфедэрацыi выконвалi ролю пасрэднiцкix iнстытутау у стасунках насельнщтва з расш-скiмi вайсковымi аддзеламi. Пасрэднiцкая роля канфедэрацый праяулялася, па-першае, у працэсе забес-пячэння расiйскix войскау правiянтам i фуражом, па-другое, у судовай практыцы.
Прэтэндуючы на ролю прадстаунiчыx органау улады, канфедэрацыi манапалiзоУвалi права пры-мянення сродкау пакарання у дачыненнi да абывацеляу пэунага павета або ваяводства, пазбауляючы тым самым гэткага права расшсмя войскi. Пасля абвяшчэння таргавщюх актау прэтэнзй любога характару расшсмх вайскоуцау да мясцовых жыхароу патрабавалi пасрэднiцтва канфедэрацый, у тым л^ судова-га, i менавiта канфедэрацыям належала апошняе слова у вырашэнш такix канфлiктау. Характэрны эпiзод сустракаецца у запiсаx судовага пратакола Мшскай канфедэрацыi ад 26 чэрвеня 1792 года. Двое мясцовых шляхцщау: Сташслау Манюшка, вайсковы суддзя, i Францыск Аштарн, палкоУнiк войскау Вялшага Княства ЛiтоУскага, - былi абвшавачаны расiянамi у дзейнасцi з мэтай зашкодзщь войскам Кацярыны II. Спачатку ix адвезлi у штаб М.М. Крачэтшкава, адтуль накiравалi у суд новаутворанай канфедэрацыi. На-суперак жаданню вайсковых абвiнавауцау суд у Мшску вынес апраудальны вердыкт, засведчыушы, што "абывацелi ёсць спакойныя i не штрыганы, у нiчым не падазраваныя", а скаргi супраць ix "фальшывыя, несправядлiвыя i рассеяныя адзiна на падставе зласлiвасцi" [7, л. 1-1адв.]. У жнiунi 1792 года секунд-
маёр Пнкул патрабавау неадкладна пакараць шляхцщау Полацкага ваяводства, абвшавачаных у забой-стве расiйскага гусара. Мясцовая канфедэрацыя дала наступны адказ на яго ноту: "Паколью юрысдык-цыя канфедэрацыi нiякiм указам падпарадкоувацца не ёсць абавязаная <...>, а краёвыя законы кажуць па чарзе пачынаць усе справы, асаблiва крымшальныя, у якiх загадваюць мець < . .> адвакатау для узаем-нага спаунення [бакамi] поунай фармальнасцi, а на падставе абвiнавачвання толькi аднаго з бакоу прысуд складаць не дазваляюць, з тых нагод, аж пакуль працэс належным спосабам не пачне весщся i легаль-насць суда не будзе забяспечана, датуль справа аб забойстве гусара даследавана быць не можа" [9, л. 5].
Больш хютка пазiцыi канфедэрацкiх судоу выглядалi у сггуацыях, калi афщэры i салдаты расш-скага войска выступалi не iнiцыятарамi, а пазваным бокам у судовых працэсах. Пасля з'яулення маш-фестау ад пакрыуджаных суды таргавiчан даследавалi такiя справы, пасля чаго складалi iнфармацыю у адпаведныя падраздзяленнi расiйскага войска, але вызначэнне пакарання у дачыненнi да расшсюх салдат i афiцэрау цалкам належала iх камандзiрам. Часам нават прадстаунш мясцовай шляхты знаходзiлi ма-гчымасць запiсацца у расiйскую службу у момант, калi iм пагражала судовае пакаранне, i такiм чынам пазбягалi адказнасцi перад таргавiцкiмi судамi [5, л. 734, 772].
У кожным выпадку, калi прадмет судовага або адмшютрацыйнага разбiральнiцтва быу ютотным i датычыу узаемаадносiн мясцовай шляхты i расiйскага войска, iнтарэсы мясцовага боку прадстауляу консул канфедэрацый, а iнтарэсы прадстаунiкоу расiйскага войска - адзш з расiйскiх афщэрау. Звяртаючыся у канфедэрацкi суд, расшсюя афiцэры найчасцей патрабавалi прыцягнуць да адказнасщ жыхароу Вялiкага Княства, вшаватых у збiццi расiйскiх салдат або сутычках з iмi. Адзiн з шцыдэнтау адбыуся у Пухавiчах у снежш 1792 года, калi збиы карнет iзюмскага лёгкаконнага палка Якау Паулау занёс судовую скаргу на Альберта Багуцкага, каралеускага шамбеляна. Мшская канфедэрацыя прызначыла на месцы сутычю даследаванне, на правядзенне якога вызначыла са сваiх шэрагау консула Яна Хаецкага, адзначыушы "разам з тым, каб ЯВ. брыгадзiр барон Бешгсан з свайго боку вызначыу афщэра да таго самага даследавання, якое павшна адбыцца супольна з консулам [Я. Хаецюм]" [8, л. 19]. Канфедэраты у сваю чаргу маглi пра-сiць аб пакараннi расшсюх афiцэрау, якiх на падставе шфармацыи, атрыманай ад насельнiцтва, абвшавач-валi у злоужываннях. Калi брыгадны генерал лiчыу гэта патрэбным, ён разглядау справу у прысутнасцi прадстаунiка канфедэрацый i пакрыуджаных [5, л. 858адв.].
Пасрэднiцкая роля канфедэрацый праяулялася таксама у сiтуацыях, якiя патрабавалi адмшютрацыйнага рэгулявання стасункау расiйскiх войскау з насельнiцтвам. Консулы або рэгенты канфедэрацыi выязджалi на месцы дыслакацыи расiйскiх каманд, каб перадаць iх камандзiрам просьбы шляхты аб вы-зваленнi неабгрунтавана занятых памяшканняу школ i прыватных кватэр, спынiць па просьбе уладаль-нiка кватараванне палка у той або iншай збяднелай вёсцы [5, л. 757-757адв.; 48, л. 11]. Аднаасобна канфедэрацый маглi вырашаць пытаннi аб пераразмеркаванш сярод шляхты i мяшчан паштовых павiннасцей, частковым або поуным вызваленш асобных катэгорый шляхты - беззямельнай або пагарэльцау - ад па-ставак расiйскаму войску [5, л. 788-788адв.].
Уступаючы у зносiны з расшсюм войскам, канфедэраты мелi звычай падрабязна дакументаваць прычыны, акалiчнасцi i вынiкi такой дзейнасцi. Найбольш выразна пра характар узаемаадносiн з атрадамi расiйскага войска сведчыць эпiсталярная дакументацыя канфедэрацый. Сукупны аналiз лiстоУ указвае на тое, што у рэпёнах большасць дакументау канфедэрацыi паустала на глебе не супрацоунщтва, а канфлш-тау з расiйскiмi вайсковымi аддзеламг
Прыкладам перапiскi такога кшталту з'яуляецца запiс у эканамiчным пратаколе Мшскай канфедэ-рацыi, зроблены 21 лютага 1793 года. У адказ на лют расшскага секунд-маёра Корфа службоуцы канфе-дэрацыi зазначалi, што Корф "у адказе сваiм на прэтэнзда абывацеляу Мiнскага ваяводства адносна прак-тыкаваных iм уцiскау адшуквае, каб апраудаць сябе, далёкiя ад прауды адгаворкi, даводзячы фальш пры-несеных скаргау, а тыя усе - ютотныя" У дакуменце распавядаецца, што расшсю секунд-маёр без ведама канфедэрацый актыуна брау грошы у жыхароу, а узамен вызваляу iх ад неабходнасщ даваць падводы для расшскага войска. Ён жа пасля таго, як наюравау ва уладанш генерал-ад'ютанта войска Вялшага Княства ЛiтоУскага Быкоускага на пастой некалькi соцен казакоу, "каб абаранiць экзекуцыю, <_> няслушна па-дае, што тое зрабiу па жаданнi ЯВ. Я[снага] П[ана] Путкамера, маршалка канфедэрацый" Напрыканцы тэксту маршалак, адхшушы любыя спасылкi на саудзел з Корфам у згаданай дзейнасщ, падсумоувае, што секунд-маёр "складае несумленныя адгаворкi, як няслушна абвшавачваючы асоб, якiя яму нiякага жадан-ня не выказвалi [каб рабiу такое], так i адпiраючыся ад сваiх учынкау, агульнавядомых грамадскасцi, зау-сёды самавольных, непрыстойных i ганебных адносна павагi канфедэрацыi, такiх як адасланне асуджа-нага [канфедэрацыяй] салдата за расшсю кардон" [8, л. 81адв.-82адв.].
Закiды на адрас расшсюх афiцэрау, што тыя рознымi спосабамi iмкнуцца ускладнiць прыцягненне сваiх салдат да адказнасщ перад таргавiцкiмi судам^ сустракаюцца у шэрагу iншых дакументау канфедэрацый. На думку канфедэратау Рэчыцкага павета, адным з мехашзмау вызвалення ад пакарання расiйскiх вайскоуцау былi перыядычн^1я змены дыслакацыi атрадау. У рапарце канфедэрацыi за верасень 1792 года
адзначана, што справы, звязаныя са скаргамi на расшскае войска, "з прычыны непрысутнасцi абскарджа-ных вайсковых асоб цяжка вырашаць" [10, л. 50адв.]. У снежнi 1792 года канфедэрацыя скардзiлася у Вiльню на казакоу з данскога палка Кульбакава, яюя, крыудзячы насельнiцтва, "з вёсак да вёсак па сваiм жаданш i волi пераходзяць, са згоды камандзiрау сваiх самаупраунае размяшчэнне здзяйсняюць i самi па сваiм жаданш юруюцца. А iншыя з iх пры частых пераходах з месца на месца робяць немагчымымi вы-пiску крыудау i высвятленне, юм i як моцна быу пакрыуджаны абывацель" [10, л. 138].
Падставу супярэчнасцей памiж канфедэрацыямi i расiйскiмi войскамi стварыла таксама сiтуацыя вакол збеглых сялян. Дзяржаунага пагаднення аб iх выдачы памiж Расiяй i Рэччу Паспалiтай не iснавала, што па абодва баю мяжы выкарыстоУвалi памешчыкi, ахвотна прымаючы уцекачоу. Пры ажыццяуленш iнтэрвенцыi царскае войска практыкавала пошук збеглых падданых Расiйскай iмперыi па хадайнiцтве iх папярэднiх гаспадароу. Мясцовыя канфедэрацыi такiя захады актыуна аспрэчвалi, спасылаючыся на тое, што ад Генеральнай канфедэрацыи Вялiкага Княства Лиоускага маюць распараджэнне наконт вяртання выключна дэзерцiрау з расiйскага войска. У Мшсмм ваяводстве адна з таюх сiтуацый узнiкла у сувязi з жыхарамi вёсак Сухарава i Нязвежына. Па iнфармацыi Л.Л. Бешгсена, брыгадзiра расiйскiх войскау, частка сялян, што пражывалi у гэтых вёсках, збеглi з Расiйскай iмперыi пасля здзяйснення там крымь нальных злачынствау. 15 снежня 1792 года мясцовую канфедэрацыю праiнфармавалi, што "афiцэр, ям учора позна прыбыу з некалькiмi дзесяткамi салдат з iзюмскага палка, людзей, ямя больш як тры гады аселi у хатах жыхароу, з васьмi хат вельмi забраць iмкнецца, варты да тых хат папрыстауляу <...> i iх выдання патрабуе". У адказе Л.Л. Бешгсену канфедэрацыя назвала неправамоцнымi патрабаваннi аб выдачы сялян, бо лiчыла, што паводле ушверсала Генеральнай канфедэрацыи Вялiкага Княства ЛiтоУскага ад 25 жшуня 1792 года "толькi дэзерщрау з расiйскага войска ад часу уваходу таго самага войска у кра-iны Рэчы Паспалiтай можна сыскваць i хапаць, а не шшага гатунку людзей, якiя з Расп выйшлi i аддауна у лпоусих правiнцыях пасялшся". Са свайго боку яна настойвала на "выдаленш каманды, камандзiра-ванай рэквiзiцыяй ад ЯВ. брыгадзiра, таму што аб тым, цi ёсць тыя людз^ якiя здзейснiлi крымiналы, цi няма iх, зараз цяжкiм ёсць выпытванне i яго без волi Найяснейшага Генеральнага юраунщтва чынiць не падобна" [8, л. 10-10адв.].
У шматлшх выпадках расiйскiя войскi праводзiлi забранне сялян без кансультацый з мясцовым канфедэрацкiм кiраунiцтвам. Пра гэта сведчаць петацыи таргавiчан у Вiльню. Напрыклад, з Бабруйска у снежнi 1792 года было наступнае паведамленне: "Канфедэрацыя Рэчыцкага павета з паусюднага адга-лосся, што мае быць вы^ранне людзей, з краю замежнага [ямя прыйшлi], i што ужо здзяйсняюцца расш-скiмi атрадамi рэвiзii людзей, з-за мяжы у Рэчыцкiм павеце здауна аселых, Найяснейшай Генеральнай канфедэрацыи Вялiкага Княства ЛiтоУскага прыносячы данясенне, шукае падстау, каб таксама Найясней-шае Генеральнае кiраунiцтва <...> памежны Рэчыцкi павет ад наступства гэткай трывоп абаранiць выра-шыла, улiчваючы, наколькi з таго самага павета значная лiчба збеглых падданых знаходзщца за кар-донам" [10, л. 151]. У той самы месяц маршалак Аршанскага павета Тадэвуш Пжысецю скардзiуся на расiйскага маёра Хрыстафора Голка, якi з Полацка дасылау "па некалькi разоу салдат ва уладанш мар-шалка <...>, каб тыя хапалi людзей на продаж да краю расшскага". У вёсцы Жолышкi сяляне пачулi крык уначы, i каб адбiць схопленых, уступш з салдатамi у бойку. У адказ на забойства свайго сяржанта Х. Голк з некалькiмi дзесяткамi казакоу атакавау вёску, спустошыу яе разам з пансюм фальваркам, "падданых людзей пабрау, пакалечыу, пабiтых i закатаваных амаль да смерцi юнуу пад варту" разам са схопленым аканомам [9, л. 49адв.-51].
У лку iншых зямель праблема м^ацый насельнiцтва закранала гаспадаркi мясцовых канфедэра-тау. У лютым 1793 года маршалак Вщебскай канфедэрацыi Вiнцэнт Глазко звяртауся да кiраунiка Магiлёу-скага намеснщтва С.К. Вязьмiцiнава з просьбай выдаць свайго прыгоннага Стэфана Эйтуча, яю з жонкай, "скраушы акрамя рознай рухомай маёмасщ грошай да 400 руб., уцёк за мяжу у Расiйскую дзяржаву", адначасова даносячы, "што той знаходзiцца у ЯВ. Чарняхова, саветшка i кавалера" [3, л. 26-26адв.]. У сваю чаргу, намеснiк С.К. Вязьмiцiнау на падставе атрыманага у кастрычнiку 1792 года данясення па-дазравау Барнабу Сюускага, консула канфедэрацыi, "нiбыта людзi [Б. Сюускага] з Вяжышчау, прыняу-шы дзве ладдзi, напоуненыя уцекачамi расшсшм^ iх на Дзвiне забралi, i нiбыта сам Скiускi пратэж^1равау уцекачоу расшсмх". Скiускi сцвярджау, што шяюх сялян з Расii не мае, i настойвау на падрабязнай рэ-вiзii сваiх уладанняу, скардзячыся канфедэрацый, што падпарадкаваны магiлёускаму намеснiку нагля-дальнiк ЛедухоУскi, якi данёс на Б. Сюускага, сам "яго падданых, яюя жывуць на памежжы, рознымi прыкрасцямi прыцiскае, <_> паклоны ад сялян вымагае, <_> плацiць сабе загадвае, <...> i далейшыя нападкi чынiць" [3, л. 4адв.-5].
Прычынай, якая штурхала сялян на уцёю, было iх цяжкае матэрыяльнае становшча. У лiстападзе 1792 года адзш з iнфарматарау дакладау Iгнацыю Патоцкаму: "З Белай Русi абывацелi да Найяснейшай Генеральнай канфедэрацыi пiсалi пра найвялшшы голад, i каб тая ж Генеральная канфедэрацыя праз лгтасць ратавала людзей, ямя з голаду гiнуць" [22, с. 89]. Расшсюя вайскоуцы сведчылi, што неураджай
1792 года даволi слаба закрануу Украшу i Берасцейшчыну, тады як яго этцэнтр прыпау на усходшя паветы Вялiкага Княства [13, л. 64, 117]. Вщебская канфедэрацыя тсала у снежнi 1792 года: "З нагоды значнага у гэтым годзе неураджаю, як таксама з прычыны заразы, якая напала на быдла, < . .> людзi адны памiраюць з заразы, шшыя - уцякаюць за мяжу суседняй Расiйскай дзяржавы" [3, л. 12]. Каб суняць нелегальную м!грацыю, таргавiчане аднавiлi звычай, якi забараняу прыгонным ездзiць па тэрыторыi краiны без пiсьмовага дазволу ад памешчыка [6, л. 65]. Праверкай таюх дакументау i вытскай "пашпартоу" з правам выезду займалюя канфедэрацыi памежных паветау [3, л. 13, 14, 18адв., 28адв.]. У iх данясеннях прама адзначалася, што працэс уцёкау сялян праз мяжу набыу масавы характар i слаба кантралюецца канфедэрацкiмi уладамi [9, л. 69адв.].
Большасць канфлiктных сiтуацый з удзелам канфедэрацый i расiйскага войска узнiкалi у сувязi з пастаукамi на яго вайсковыя склады правiянту i фуражу. Да моманту узшкнення у рэгiёнах мясцовых канфедэрацый фураж i правiянт брауся у мясцовых жыхароу адвольна па распараджэннi расшсюх афь цэрау [4, л. 96-99]. Пасля утварэння канфедэрацый забеспячэнне расшсюх войскау рэгламентавалася на-ступнай схемай. Юраунш вайсковых падраздзяленняу накiроУвалi шфармацыю аб сваiх патрэбах у пра-вiянце i фуражы у Галоуную правiянтавую камiсiю расiйскiх войскау у Варшаве. Тая звярталася да Гене-ральнай канфедэрацый Вялшага Княства, ад якой рэпянальным канфедэрацыям паступау загад аб забес-пячэнш палкоу на сваёй тэрыторыi [6, л. 160]. Колькасць прадукцый, прызначанай на павет, мясцовая канфедэрацыя павшна была размеркаваць раунамерна памiж сялянскiмi "дымамi" [8, л. 3адв.-4, 14адв., 47-49адв.]. За здачу прадукцыи з свайго уладання перад канфедэрацыяй адказвау памешчык; перад расш-скiмi войскамi адказнай за аргашзацыю паставак з павета была мясцовая канфедэрацыя.
Такая схема надавала працэсу паставак рысы пэунага упарадкавання, але пры гэтым яна зрабша канфедэрацыi аб'ектам прэтэнзiй з боку расшсюх войскау, а таксама аб'ектам агульнай незадаволенасцi шляхты ускладзеным на яе абавязкам. Дакументы па праблеме сведчаць, што у сувязi са збiраннем у на-сельнiцтва правiянту i фуражу пагаршалiся адносiны як расшсюх каманд з канфедэрацыямi, так i канфедэрацый з мясцовай шляхтай. Каталiзатарамi у гэтым працэсе выступалi недахоп прадуктау харчаван-ня, выктканы летне-восеньскiм неураджаем 1792 года, шзюя закупачныя кошты, прапанаваныя расш-скiм кiраунiцтвам, карупцыя у вайсковым ды таргавiцкiм асяродку.
Правiянт i фураж ад насельнiцтва расiйскiя войск! прымалi у месцах, вызначаных iмi для "магазiнау". У кожным з знаходз!уся дэлегат рэпянальнай канфедэрацый, называны "прав!янтавы камкар". Ён павь нен быу абараняць шляхту, не дапускаючы абмерау ды шшых злоужыванняу расшсюх салдат пры пры-няцщ прадукцы! Таим жа чынам ад кожнага аддзела расшсюх войскау прызначауся афщэр, з яюм дэлегат канфедэрацый павшен быу зносщца дзеля вырашэння канфлштных сггуацый, сумеснага разгляду скаргау ! просьбау [6, л. 161-162]. Вынш дзейнасщ прав!янтавых камкарау не з'яулялюя спрыяльным! для адносш канфедэрацый ! шляхты. Скарп, сюраваныя шляхтай у канцылярыи канфедэрацый, сведчаць пра дастаткова шматлшя парушэнш, практыкаваныя расшсмм! вайскоуцам! пры прыняцщ прадукцыи. Лщсю падкаморы Тадэвуш Нарбут у мемарыяле да мясцовай канфедэрацый ад 6 верасня 1792 года скар-дз!уся "не тольк! на гвалтоунае абыходжанне расшскага войска, але таксама на В. ЯП. дэпутаванага камкара за нерэгулярнасць увап у прыманш ! пшьнаванш аддаванага фуражу" [5, л. 651-651адв].
У шматлшх машфестах мясцовыя землеуласнш, у тым л!ку са складу канфедэратау, ашсвал! са-мыя розныя незаконныя дзеянш з боку афщэрау ! салдат Расшскай !мперыи. Найбольшыя магчымасщ для злоужыванняу шараговыя вайскоуцы расшскай армп атрымоувал! пры размяшчэнш па сялянсюх хатах, кал! выходзш з поля зроку камандз!рау. На думку канфедэратау, размяшчэнне вайскоуцау па вёсках было вышкам карупцыи унутры расшскага афщэрскага корпуса. Напрыклад, у снежш 1792 года Мшская кан-федэрацыя адзначала, што салдаты нарвскага палка харчуюцца у сялян, без усялякай кампенсацы! гаспа-дарам, прытым "што магазшы не ёсць без прав!зп ! што, хаця паусюдна вялшае бездарожжа, з самых ад-леглых парафш штодня падвозяцца магазшы ! фуражы" [8, л. 5адв.]. Генеральная канфедэрацыя абодвух Народау у лютападзе 1792 года паведамляла юраушку расшсюх войскау у Польсюм Каралеустве М!хашу Кахоускаму аб атрыманых звестках, што прав!янт ! фураж, "як! патрабуецца [ад насельнщтва] шбыта для забеспячэння расшскага войска", пасля перапрадаецца, а асобныя з расшсюх афщэрау бяруць "замест пра-в!янту самавольна запатрабаваныя грошы, коштам, безапеляцыйна праз сябе складзеным" [20, с. 836]. Звестш пра грашовыя кантрыбуцыи пацвярджае шфармацыя, змешчаная у кшгах рэпянальных канфедэрацый. Напрыклад, у Рэчыцюм павеце па дакументах канфедэрацый толью маёр Берцау атрымау 5 тыс. руб. за недаздадзены шляхтай прав!янт ! фураж [10, л. 155адв.].
Шляхта была незадаволена памерам кампенсацыи, якую прапаноувала расшскае юраунщтва за зда-дзеную прадукцыю. У рэскрыпце, як! папярэдшчау уваходу войскау, Кацярына II загадала М.М. Крачэт-н!каву плац!ць за прав!янт ! фураж "па памяркоуных коштах", што загадзя выключала выкарыстанне ры-начных мехашзмау у разлшах вайскоуцау Расшскай !мперыи з мясцовым! землеуласшкам! [1, с. 351]. Забеспячэнне вайсковых магазшау па таюх коштах было для шляхты эканам!чна нявыгадным, з гэтай пры-чыны утрыманне рас!йскага войска мела рысы абавязковай пав!ннасц!.
Расшсюя вайскоуцы сведчыл^ што на перамовах з iмi кiраунiкi Генеральнай канфедэрацыi абод-вух Народау спрабавалi наблiзiцца да рыначных коштау, баючыся у адваротным выпадку быць дыскрэ-дытаванымi у вачах шляхты [1, с. 468]. Кошты, прадстауленыя дэлегатамi канфедэрацыi, яюя прыехалi у Пецярбург у снежш 1792 года, iмператрыца палiчыла "несуразмерна высокiмi" [18, л. 9-9адв.]. Оттану Iгельстрому, якi выязджау праз Гродна у Варшаву, каб змянiць М.М. Крачэтшкава, было даручана дамаг-чыся iх змяншэння.
Праязджаючы у студзеш 1793 года праз беларускiя земл^ О. А. Iгельстром пакiнуу справаздачы аб убачаным. У лiсце Платону Зубаву, фаварыту Кацярыны II, новы мраушк расiйскiх войскау адзначау: "Нiяк не стамляюся дзiвiцца, што забеспячэнне нашых войскау правiянтам, а асаблiва фуражом, у поуным разладзе, i таюм, што амаль паусюдна не больш як на двое сутак яго пры палках дастае, а ёсць i такiя ад-дзяленнi, яюя павiнны запазычваць сабе харчаванне, а перадуам коням пракармленне ад жыхароу без ааг-нацыi Генеральнай канфедэрацыи, задавольваючы iх квiтанцыямi. У шшых месцах, кажуць, выдзелены грошы з тым, каб войскi самi дастаулялi сабе правiянт i фураж, прымушаючы жыхароу прымаць за тое грошы па такiх коштах, якiя ад каманднага генерала вызначаны. Разнастайнае войска забеспячэнне безу-моуна зробiць незадавальненне у войску, у жыхароу i у самой Генеральнай канфедэрацыi" [13, л. 10].
Кацярыне II О.А. !гельстром паведамiу, што, сустрэушыся з iм, прадстаунiкi Генеральнай канфе-дэрацыи абодвух Народау патрабавалi распачаць выплату грошай за атрыманую прадукцыю, а ад перамоу па пытаннi змяншэння коштау ухшшся. У адказ Кацярына II вызначыла кошты на правiянт i фураж сва-ёй рукой. Генеральнай канфедэрацыи была накiравана нота, дзе О. А. !гельстром падау прызначаныя iмпе-ратрыцай кошты, пазначыушы, "што гэткае прызначэнне ёсць фiнальнае" [13, л. 80].
У той самы час камандзiрам расiйскiх вайсковых каманд была разаслана шструкцыя, якая патраба-вала не дапускаць набыцця палкамi правiянту i фуражу за наяуныя грошы. Дакументацыя расiйскiх палкоу, размешчаных у Беларусi, паказвае, што iх камандзiры пачыналi практыкаваць самастойнае набыццё прадукцыi, выдаткоуваючы на гэта грошы з палкавых сум, пасля чаго беспаспяхова патрабавалi кампен-саваць выдатю палкоу з агульнай касы расiйскага войска [15, л. 206]. У лютах П.А. Зубаву О.А. !гельстром скардзiуся на абмежаваны памер сродкау у касе, засведчыушы няздольнасць расшскага войска разлiчыц-ца за атрыманую сельскагаспадарчую прадукцыю [13, л. 26адв., 124]. У сакавiку 1793 года разглядауся на-ват варыянт спiсання усiх пазык расiйскiх войскау на урад Рэчы Паспалiтай, што, па уласным прызнаннi О. А. !гельстрома, пазбавiла б насельнiцтва любых грошай за пастаулены правiянт i фураж [13, л. 159адв.].
З свайго боку рэпянальныя канфедэрацыi самi або праз заявы жыхароу паветау абвясцш пра немаг-чымасць выканання паставак у запатрабаваных памерах. Па шфармацыи О. А. Iгельстрома, адмову ад па-ставак, прызначаных на студзень i люты 1793 года, склалi усе канфедэрацыи Вялiкага Княства ЛiтоУскага, за выключэннем Брэсцкай [13, л. 64-64адв.]. Адно з першых ташх сведчанняу сустракаецца у дакументах Случарэцкага канфедэрацкага суда. У актавай кшзе ад 12 снежня 1792 года затсана, што шляхцщы па-вета, "даведаушыся аб рэквiзiцыi ад генерал-аншэфа Кахоускага ад 16 кастрычнiка 1792 года адносна да-лейшай дастаукi фуражоу расiйскаму войску, раскладзенай на дымы абывацеляу, i ад мясцовай канфе-дэрацыi на збор абывацеляу у Слуцку 8 снежня у мэтах яе найдакладнага выканання, сабраушыся i параiу-шыся, засталiся перакананымi, што шяюм спосабам забяспечыць далейшую дастауку фуражоу i правiян-тау не у стане, па-першае, з-за паусюднага у нашым краi неураджаю, па-другое, з-за частых у цяперашш час маршау i контрмаршау, ажыццёуленых расшсюм войскам праз нашы парафii" [11, л. 110-114]. Даку-мент змяшчау таксама пералiк прэтэнзiй да расшскага войска, яюя ад iмя павета павiнны былi пераказаць выбарныя дэлегаты да Генеральнай канфедэрацыi.
Напярэдадш iнтэрвенцыi старшыня Ваеннай калегii Расп Мiкалай Салтыкоу указвау М.В. Кахоускаму на адсутнасць патрэбы расiйскiм войскам "мець лiшнi запас <...>, зважаючы на вельмi вялiкi у тым краi дастатак хлеба" [16, л. 42]. Таюя дапушчэннi не адлюстроУвалi праудзiвы стан рэчау. У лютым 1793 года Мшская канфедэрацыя тсала у адказ на патрабаваннi нарвскага i iзюмскага палкоу: "З'яуляюцца свед-камi iхмосцi афiцэры тых самых палкоу, якая пануе галеча i роспач няшчасных жыхароу, конi i валы падаюць па дарозе. А мноства абывацеляу штодзённа прыбываюць да канфедэрацый са сведчаннем, што не маюць спосабу аддаць вызначаных наперад магазшау на тыя два месяцы. Слёзы iх i енкi ёсць довадам гэтай прауды. Паусюдна гэтае ваяводства было i ёсць падлеглае усiм загадам, якiя даходзiлi ад расшсмх каманд <.> Але калi апошняя прыцiснула галеча, жыхары не толью хлеба, сена, але i нават корму для сваiх жывёл не маюць, а двары, аддаючы на працягу некалькiх месяцау за сваё падданства, фуражы i пра-вiянты, апарожненыя дашчэнту з запасау" [8, л. 79].
Канфлiкты вакол паставак расшскаму войску увасаблялi гвалтоуныя рэквiзiцыi прадукцыi, якiя пра-водзшся расiйскiмi атрадамi, нягледзячы на кнаванне канфедэрацкага кiраунiцтва. Сельскагаспадарчую прадукцыю шляхта здавала на падставе "бшетау", вытсаных рэгiянальнай канфедэрацыяй. Без "бiлетау" патрабаваць прадукцыю у насельнiцтва расiйскiя войсю не мелi права. Спрабуючы дамагчыся дакладнага
выканання гэтага правша вайсковым! камандам!, мясцовыя канфедэрацый неаднаразова складал! скарп цэнтральнаму юраунщтву. 1х наяунасць адлюстроувала адносную слабасць канфедэрацый. Напрыклад, у снежш 1792 года консул Мшскай канфедэрацый Станюлау 1вашкев!ч ездз!у у 1ллю пасля таго, як сал-даты нарвскага палка без санкцыи канфедэрацый, пад пагрозай збро!, забрал! з мясцовага графства фураж, звязаушы адмшютратара уладанняу Яна Макавецкага [8, л. 8адв.-9]. Па загаду расшскага палкоушка Мшера рэкв!з!цы!, не пацверджаныя дакументам! канфедэрацы!, адначасова был! праведзены у шэрагу !ншых ула-данняу Мшскага ваяводства.
Напрыканцы студзеня 1793 года у расшсюя войск! пастушу загад О.А. 1гельстрома "наюроуваць немалыя каманды для прымусу у тыя вёсю, з яюх не дастауляюць прызначанай колькасщ прав!янту ! фуражу па б!летах Генеральнай ! ваяводск!х канфедэрацый". Салдаты з так!х атрадау пав!ны был! жыць на забеспячэнн! памешчыка. Кал! той нават ва умовах экзекуцы! будзе адмауляцца выдаваць прав!янт ! фураж, належыла у яго уладаннях правесщ вобыск, заб!раючы з вышскай квианцыи тую колькасць прадук-цыи, якая пазначана у бшетах канфедэрацый, "пры гэтым робячы вотс, колью па прыбл!знай ацэнцы за-стаецца яшчэ у памешчыка" [13, л. 65-65адв.]. На выпадак кал! канфедэрацый адмовшся б вытсваць бшеты, брыгадным генералам загадзя давауся дазвол намроуваць каманды у любыя уладанш паводле уласнага меркавання генералау [13, л. 65адв.-66]. З расшсюх палкоу у канцылярыи канфедэрацый накь роувалюя афщэры, ямя патрабавал! выдаць на рук! бшеты на прав!янт ! фураж, у адваротным выпад-ку пагражал! неадкладна распачаць хаатычныя рэкв!зщыи. Маючы бшеты, расшсюя каманды адб!рал! ва уладаннях недаздадзеную прадукцыю, правакуючы варожасць шляхты не тольк! да рас!йскага войска, але ! да канфедэрацый, бо менавиа дакументам! расшсюя салдаты абгрунтоувал! свае дзеянш. Звяртаючы-ся да шляхты у студзеш 1793 года, Мшская канфедэрацыя наступным чынам тлумачыла свае дзеянш: "Экспедыцыи ЯВ. генерал-лейтэнанта графа Мелша пагражал!, што кал! канфедэрацыя замарудзщь вы-данне бшетау на гэты двухмесячны магазш, то палю маюць дазвол заб!раць збожжа ! фураж, яюя пада-баюцца; канфедэрацыя для прадух!лення такога жахл!вага няшчасця працавала на працягу некальк!х дзён ! начэй, каб паскорыць вышску згаданых бшетау, а груб!янства афщэра (як! з судовай залы не жадау вы-ходзщь, пакуль бшеты не будуць аддадзены) даводзша, што шукана зачэпю, каб праз спазненне канфедэрацый нагода была для выканання спраектаваных уцюкау" [8, л. 84-84адв.].
Павшнасщ насельнщтва адносна забеспячэння войска расшскае камандаванне падпарадкавала прын-цыпу кругавой парую. Квианцыи ! грошы па павету мог атрымаць толью пасля таго, як апошняя шля-хецкая гаспадарка здасць прызначаны прав!янт ! фураж. З гэтай прычыны Рэчыцкая канфедэрацыя у студзеш 1793 года згадвала пра "некальюх упартых абывацеляу", з-за яюх яна "шкадаваць мусщь, што квь танцыи на прав!янт ! фураж, як! быу выдадзены ! выдаецца, атрымаць не можа" [10, л. 161адв.]. Рэгуляр-ныя выплаты за прав!янт ! фураж паветам распачалюя толью з мая 1793 года. Па словах О.А. 1гельстро-ма, грошы был! аддадзены для таго, каб "прылашчыць насельнщтва" напярэдадш выбарау у сойм, скль канне якога абумовша рашэнне аб друпм падзеле Рэчы Паспалггай [13, л. 228].
Войск! Рас!йскай !мперы! у дакументах як !мператарскага двара, так ! таргав!чан был! пазначаны дадаткам "сяброусюя" [1, с. 284]. Паводле афщыйных шструкцый, яны павшны был! ахоуваць уладу кан-федэратау, але не прымаць удзел у яе размеркаванш. Практыка функцыянавання канфедэрацый засвед-чвала, аднак, адступленш ад гэтага правша. У выпадках кал! дзеянш канфедэратау супярэчыл! штарэсам Расп, яе прадстаунш не цуралюя дыктату у стасунках з рэпянальным! канфедэрацыям!, правакуючы тар-гавщюх службоуцау на складанне актау публ!чнай незадаволенасщ. Напрыклад, канфедэрацыя Рэчыцка-га павета 5 сакавша 1793 года паведамляла насельнщтву, што "атрымл!вае загад ад ЯВ. генерал-маёра Кнорынга, камандуючага рас!йск!х войскау, як! да апошняй згубы абывацеляу ! !х падданства набл!жае", з азначэннем, што "такая параза увесь павет наш кранула, што загады сяброуск!х войскау пав!нны вы-конваць" [10, л. 214].
Выразна схема безабароннасц! канфедэрацы! выяв!лася пасля таго, як Прус!я увяла свае войск! на тэрыторыю Вялшай Польшчы. Генеральная канфедэрацыя абодвух Народау 11 лютага 1793 года выдала ушверсал аб зб!ранш шляхецкага войска, а расшсюя атрады пад пагрозай прымянення вайсковай сшы за-баран!л! рэг!янальным канфедэрацыям рэал!зоуваць загад свайго к!раун!цтва. "Ад камандуючых генера-лау, - адзначана у паведамленш Мшскай канфедэрацый ад 24 лютага 1793 г., - атрымана папярэджанне загадным тонам, каб <...> канфедэрацыя не аб!рала рэпментарыя ! ротмютрау паводле тэксту ушверсала, выданага Найяснейшай Генеральнай канфедэрацыяй да гатоунасц! на паспал!тае рушанне. Усё гэта тутэй-шая канфедэрацыя выстауляе перад вачыма Найяснейшай Генеральнай канфедэрацый" [8, л. 86-86адв.].
Не маючы рэсурсау, каб супрацьдзейшчаць палиыцы суседшх дзяржау на падуладнай сабе тэры-торып, Таргавщкая канфедэрацыя дэманстравала пал!тычную слабасць сва!х шстытутау. Дадаткова яна праяулялася у няздольнасц! таргав!чан спын!ць унутры грамадства адкрытыя праявы незадаволенасц! сваёй дзейнасцю.
Тэма канфлшту са шляхтай выяуляла сябе у тым лiку на старонках таргавщкай дакументацыi, ня-гледзячы на тое, што яе змест карэкщравауся стрыманасцю таргавiцкiх пiсарау у адлюстраваннi пытан-няу, якiя датычылi грамадскiх ацэнак кнавання канфедэрацыi. Часам, аднак, самi канфедэраты гублялi вытрымку i выдавалi дакументы у адказ на наяунасць крытыкi. Звернем увагу на эмацыйны кампанент, прысутны у фрагменце згаданага вышэй паведамлення Мiнскай канфедэрацыi ад 24 лютага 1792 года: "Можаш сумленна, грамадзянш, <...> не вызнаць найчулага клопату мясцовай канфедэрацыi аб дабры ваяводства <...>, але у гэты жахлiвы час, калi сшм ужо над прорвай, зайздрасць ёсць доляй, якая спа-дарожнiчае кожным, нават самым чыстым учынкам. Канфедэрацыя Мiнскага ваяводства, верная у выка-наннi сваiх абавязкау i заусёды клапатлiвая аб засланеннi ваяводства ад апошняй рушы у гэтыя жахлiвыя моманты <...>, штодзённа Узносiць малины аб наблiжэннi часу, у яюм складзе свае справы, бо тыя ро-бяцца нязносным ярмом, крынщаю горычы, да таго ж коштам здароуя i гаспадаркi" [8, л. 85адв.-86].
Блiзкае па змесце сведчанне змешчана у кнiгах яшчэ адной канфедэрацыи - Рэчыцкага павета (зневажальныя выказваннi у яе адрас акрэслены у тэксце тэрмiнам "dysgusta"). "Мясцовая канфедэрацыя, - адзначалася у актавай кнiзе 26 студзеня 1793 г. - <...> нiчога больш не шануе, як усеагульнае дабро сабратау i супольнае шчасце народа, яна працуе са стратай здароуя i уласнай гаспадаркi у штарэсе свайго павета i з'яуляецца заслонай ад пераследу. Яна прыкладала i прыкладае наймацнейшыя намаганнi, каб кожнаму абывацелю быць лагоднай. Але, калi атрымлiвае павятовая канфедэрацыя замест удзячнасщ dysgusta, <...>, няхай даруюць рх аутары], што, як упартыя уставам Найяснейшай Генеральнай канфедэ-рацыi, будуць да таго самага Найяснейшага Генеральнага юраунщтва прадстаулены" [10, л. 161-161адв.].
Пра адмоунае стауленне шляхты да дзяржаунага апарату канфедэрацыi пiсау таксама консул Ваукавыскай канфедэрацыi Ян Жалкоусю. Абвiнавацiушы сваiх калег у шматлшх парушэннях, ён ад-значыу у машфесце ад 21 лютага 1792 года, што "абывацел^ церпячы крыуду ад канфедэрацыi толькi за тое, што i я [ЖалкоУскi] з'яуляюся яе супольнiкам, шмат разоу упiкалi мiла у вочы, з нязноснымi укусамi [згадваючы тое], што iх кранала" [4, л. 219].
У пералшу прычын, якiя прыводзiлi да непрыязных ацэнак канфедэрацыi, першыя пазщыи займалi выпадкi карупцыi i прыцягненне таргавiчанамi расiйскiх войскау у зносшах з насельнiцтвам. Карупцыя УраднiкаУ канфедэрацыи уключала манiпуляцыi з размеркаваннем абавязкау шляхты па забеспячэнш ра-сшскага войска. Найбольш адкрыта такiя факты выявш сябе у Ваукавыскiм i Лiдскiм паветах. Пiсар Ваукавыскай канфедэрацыи Ян Контрым пiсьмова засведчыу, што маршалак Францыск Кулеша з пры-хiльнымi сабе консуламi Антонiям М^тай i Янам Гаснеускiм "без ашякага парадку самаупрауна на-кiдвау фуражы на тыя дамы, якiя помсце сваёй з-за даушх сутычак жадау мець падлеглымi, а вызвалiу тыя, яюм пастанавiу сведчыць прыватныя ласю", ён жа быу абвiнавачаны тсарам у фабрыкацыi даку-ментау, калi з аналагiчнай мэтай уносiу праую у тэксты прынятых ужо на консульскай радзе рэзалюцый [4, л. 102-103адв.]. Наяунасць парушэнняу была афщыйна прызнана Генеральнай канфедэрацыяй Вяль кага Княства. У рэзалюцый ад 26 лютага 1793 года адзначалася, што "мясцовая канфедэрацыя Ваукавыс-кага павета насуперак выразнага распараджэння i нашага раскладу <...> адважылася па-свойму размяр-коуваць фураж i правiянт для расшскага войска i, вызваляючы прыязных сабе, дымы iншых абывацеляу цяжюм накiдваннем пераследавала i пераследуе" [4, л. 239-239адв.].
У Лiдзе у маi 1793 года дайшло да адстаую чатырох консулау мясцовай канфедэрацыи [5, л. 850]. Замена яе складу адчынша шлях для рэпстрацыи у канц^Iлярскiх кнiгах манiфестау з аповедам шляхты пра крыуды, зведаныя ад папярэднiх консулау. Iх, сярод шшага, абвiнавачвалi у наумысным скрыуленш iнфар-мацыi аб здадзеным правiянце i фуражы, што дазваляла сюроуваць расiйскiя атрады дзеля здзяйснення прымусовых рэквiзiцый ва уладаннi шляхцiцау, яшя выканалi свае абавязк1 у дачыненш паставак, але былi аб'ектам прыватнай непрыязнасцi кагосьцi з канфедэратау [5, л. 859]. У машфесце Вшцэнта Янчоускага, канюшага Лiдскага павета, распавядаецца таксама, што канфедэрацыя, "з папярэдшх асоб складзеная", спагнаушы са шляхты дастатковую для забеспячэння расiйскiх войскау колькасць прадукцый, яе своечасова не даставша, чым стварыла нагоду, каб расшсшя атрады, прысланыя з Лщы, са зброяй i барабанамi гвалтоу-на забiралi у жыхароу правiянт i фураж, робячы iм разнастайныя крыуды. Каб справа не дайшла да суда у Вiльнi з удзелам О. А. !гельстрома, канфедэрацыя засведчыла, што "атрады Казлоускага палка, ям у Лiдзе стаiць, вельмi спакойна трымалi сябе i абывацелi шводнай скаргi не прынеслi" [5, л. 858-858адв.].
Негатыуна успрымаць канфедэратау шляхту схшяла таксама практыка выкарыстання iх судамi ра-сiйскага войска. У зносшах з насельнщтвам канфедэрацыi не мелi магчымасцi абаперцiся на мясцовыя узброеныя сiлы, скарыстоуваць дапамогу яюх таргавiчанам выпадала толькi эпiзадычна. Расшсю салдат забяспечвау штодзённае функцыянаванне таргавщюх iнстытутау улады, што змяншала iх легiтымнасць у вачах насельнiцтва. Шляхцщы, дастаулен^1я у суд канфедэрацыi, дзеянш адносна сябе часам разглядалi як неправавыя, адзначаючы, што сродкамi прыцягнення iх да адказнасцi з'яуляюцца войсю Расiйскай iмперыi. Так, у судовай скарзе Мiхала Бародзiча супраць суддзяу Лiдскай канфедэрацыi галоуная увага
акцэнтуецца на выданн! канфедэрацыяй "дэкрэта з даручэннем палкоун!ку з прысутным у Л!дзе рас!йск!м войскам, каб гэты палкоун!к выдау казакам ардананс аб наездзе на дом [М. Бародз!ча] ! прывозе яго <... > у Лщу" [5, л. 1013]. Па дапамогу да расшсюх войскау канфедэрацыи звярталкя на кожнай стадыи судо-вага працэсу (ад дастаую абвшавачаных у суд да аховы асуджаных у месцах зняволення), а таксама у ш-шых атуацыях, ямя патрабавал! ад выкарыстання прымусовых рэсурсау улады [4, л. 50адв.].
Наз!раючы працэс замены пал!тычнай улады на тэрыторыях, занятых рас!йск!м! войскам!, аф!цэры Расшскай !мперыи атсвал! стауленне мясцовага насельнщтва да гэтых змен. 1х сведчанш указваюць на тое, што негатыуныя адносшы большасщ шляхцщау да новай улады ! да прысутнасщ тут расшскага войска, адкрыта выяуленыя у перыяд аргашзацыи канфедэрацыи, захавалкя таксама у працэсе яе функцыяна-вання [19, с. 108]. У афщыйных данясеннях падначаленыя Кацярыны II звычайна стрымл!вал! сябе у пе-раказе негатыунай шфармацыи, але нават у тамх варунках М.В. Кахоусю падкрэсл!у, тшучы !мператры-цы 15 снежня 1792 года: "Што насамрэч у Польшчы багата ёсць нядобразычл!уцау нашых ! Генеральнай канфедэрацыи, ! што хаваецца у пастаянная да нас злосць, у тым няма сумневу" [1, с. 472].
Менш аднастайнаму акрэсленню паддаецца атуацыя аптацыйнага выбару сам!х канфедэратау. З аднаго боку, кшп рэпянальных канфедэрацый не утрымл!ваюць тэкстау з праявам! радасщ з нагоды уваходжання насельнщтва цэнтральнай Беларус у расшскае падданства, а у асобных заявах таргав!чане !мкнул!ся нават сал!дарызавацца з настроям! шляхецкай большасц!. Так, Рэчыцкая канфедэрацыя пасля таго, як павет напоунш чутю аб чарговым падзеле, у адмысловым ушверсале заклшала каталщкае ! пра-тэстанцкае духавенства неадкладна распачаць набажэнствы у намеры захавання "цэласнасщ Бацькау-шчыны" [10, л. 219]. З шшага боку, яшчэ у студзеш 1793 года О.А. !гельстром паведам!у з Гродна П.А. Зубаву: "Таемныя узбурэнш, яюя чыншся з боку нядобразычл!уцау ! ворагау Генеральнай канфедэ-рацыи, дал! мне магчымасць пам!ж размоу непрыкметна выявщь прамы склад думак некаторых, што тут каля канфедэрацый знаходзяцца <...> Кал! б з ! здарылася нейкая змена, то большая палова жадае быць у падданстве Яе Iмператарскай Вялшасщ ! мнопя кажуць, што лепей хочуць быць падуладным! Рас!!, чым заставацца пад юраваннем польсюм, усхваляючы як мага дабрабыт жыхароу Беларус [у скла-дзе Расшскай !мперыГ]" [13, л. 13адв.].
Заключэнне. Нягледзячы на тое, што у асяродку таргав!чан не быу выпрацаваны аднолькавы па-дыход да праблемы шкарпарацыи у Расшскую !мперыю, агульным для большасщ з было расчараванне у варунках сваёй дзейнасщ. Канфедэраты не был! задаволены стауленнем да сябе расшскага войска ! вы-н!кам! узаемааднос!н са шляхецкай супольнасцю.
Таюм чынам, нельга акрэсл!ваць адносшы пам!ж расшсюм! войскам! ! таргавщюм! канфедэратам! на землях Рэчы Паспалиай выключна у катэгорыях "саюз" ! "супрацоунщтва". Арх!уныя матэрыялы па праблеме сведчаць пра вострыя непаразумеш ! канфлшты, яюя не тольк! прысутшчал! у адносшах пам!ж таргав!чанам! ! прадстаун!кам! рас!йскага войска, але ! павял!чвал!ся з цягам часу, што дадаткова сх!ляла Кацярыну II у бок ажыццяулення другога падзелу Рэчы Паспалггай, а частку насельнщтва - да паустання супраць царызму.
Вынш даследавання атрыманы на падставе арх!уных матэрыялау, большая частка з яшх - рукатсы.
ЛIТАРАТУРА
Дела Польши 1792 года. (Из бумаг М.В. Каховского, М.Н. Кречетникова и других) // Сб. Русского Императорского Исторического общества / под наблюдением Н.Ф. Дубровина. - СПб., 1887. - Т. 47. -С. 240-483.
Кречетников, М. Н. Дневные записки о движении и действиях войск русских в Великом Княжестве Литовском и Польше в 1792 году, находившихся под начальством генерал-аншефа Михаила Никитича Кречетникова / М.Н. Кречетников // Чтения в императорском обществе истории и древностей российских при Московском университете. - М., 1863. - Кн. 4. - С. 21-104. Нацыянальны пстарычны арх!у Беларус (НГАБ). - Фонд 1898. - Воп. 1. - Спр. 1. НГАБ - Фонд 1899. - Воп. 1. - Спр. 1.
НГАБ - Фонд 1900. - Воп. 1 НГАБ - Фонд 1901. - Воп. 1 НГАБ - Фонд 1901. - Воп. 1 НГАБ - Фонд 1901. - Воп. 1 НГАБ - Фонд 1902. - Воп. 1
10. НГАБ - Фонд 1903. - Воп. 1
11. НГАБ - Фонд 1934. - Воп. 1
- Спр. 1.
- Спр. 1.
- Спр. 2.
- Спр. 4.
- Спр. 1.
- Спр. 1.
- Спр. 1.
1
2
12. Российский государственный архив древних актов (РГАДА). - Фонд 12. - Оп. 1 - Д. 215.
13. РГАДА - Фонд 12 - Оп. 1. - Д. 217.
14. РГАДА - Фонд 12. - Оп. 1. - Д. 218.
15. РГАДА - Фонд 20. - Оп. 1. - Д. 331.
16. Российский государственный военно-исторический архив (РГВИА). - Фонд 41. - Оп. 1/199. - Д. 161.
17. РГВИА - Фонд 41. - Оп. 1/199. - Д. 173.
18. РГВИА - Фонд 846. - Оп. 16. - Д. 2727.
19. Энгельгарт, Л.Н. Записки / Л.Н. Энгельгарт. - М.: Новое лит. обозр., 1997. - 256 с.
20. Instrukcja UUr: Janowi Zagurskiemu Podczaszemu Wiodzimirskiemu Koronney, i Mateuszowi Zyniewowi Staroscie Berezn: W.X.Lit: Gener: Konfed: konsyliarzom, do JW. Kochowskiego Generala en Cheff Woysk Nayiaa: Imperatowej Jmsci caiej Rossyi // Korrespondent Warszawski. - 1792. - № 86, 17 listopada; № 87, 20 listopada. - S. 823-824, 829, 835-837.
21. Uniwersai Konfed. Gener. W. X. Lit.: wzgkdem bonifikacyi szkod przez wojska Rossyjskie poczynionych // Korrespondent Warszawski. -1792. - Dodatek do № 70, 11 paidzernika. - S. 657-658.
22. Zaleski, B. Korespondencja krajowa Stanisiawa Augusta z lat 1784 do 1792 / B. Zaleski; oddruk z Rocznika Towarzystwa Historyczno-literackiego w Paryiu na rok 1870. - Pozna^ Kskgarnia J.K. Iupaсskiego, 1872. - 258 s.
Пастуту 08.01.2015
BETWEEN COOPERATION AND CONFLICTS: RUSSIAN ARMY AND PRO-RUSSIAN CONFEDERATES ON THE BELORUSSIAN LANDS OF THE RZECZPOSPOLITA IN 1792-1793
V. ANIPIARKOU
The article describes poorly studied period of the history of Belarus - the period of the Targowica confederation (1792-1793). This association of gentry (szlachta) was created with the help of Russian army to strengthen the political influence of the Russian Empire on the lands of the Polish-Lithuanian Commonwealth (Rzeczpospolita). The confederates created their state institutions in all voivodeships and powiats of the Grand Duchy of Lithuania. This institutions played the role of mediators in the relationship of local people with the military departments of the Russian Empire placed on the territory of a nearby state. Judically the representatives of the confederation considered the conflicts of the Russian servicemen with local people, also they were responsible for the collection of food and fodder for the "union army" of the Russian Empire. The article disputed the widespread view in the historiography of exceptionally friendly relations between the participants of the Targowica confederation and representatives of the Russian army, the examples of the numerous conflicts between the confederates and the Russian servicemen are given. All results of the research are based on the archival sources; most of them are manuscripts.
